Podjęcie decyzji o poddaniu się transplantacji serca

Podjęcie decyzji o transplantacji serca zależy od czasu trwania choroby i możliwości zaadaptowania się chorego do zmienionej sytuacji zdrowotnej.

Decyzję łatwiej podjąć osobom odczuwającym bardziej uciążliwe dolegliwo-ści, których chcą się pozbyć, i ogólnie gorsze samopoczucie. Decyzja zależy również od posiadanej wiedzy na temat proponowanej procedury leczenia, oceny własnej choroby jako ciężkiej, zagrażającej, lecz – dzięki transplantacji – uleczalnej oraz od oceny własnych możliwości radzenia sobie w procesie leczenia i poczucia własnej skuteczności w realizowaniu zaleceń. Na decyzję ma wpływ sytuacja rodzinna, różne zobowiązania rodzinne chorego, stosu-nek rodziny i otoczenia do transplantacji, środowiskowe postawy i stereo-typy. Chorzy zastanawiają się nad ryzykiem operacji, rozważają, jak długi może być okres przeżycia po transplantacji, jak ich życie będzie wyglądało i jakie pojawią się w nim trudności i ograniczenia, myślą o możliwościach utrzymania współpracy w leczeniu, towarzyszą im wątpliwości dotyczące etycznej strony procedury transplantacyjnej. Dla wielu chorych decydujące znaczenie ma religia, która dzięki przychylnemu stosunkowi Kościoła do transplantacji zachęca do walki o zdrowie. Podjęcie decyzji ułatwia stawianie wielu pytań nie tylko lekarzowi i psychologowi, lecz także księdzu.

Chorzy, którzy rezygnują z poddania się transplantacji mimo poważnego stanu zdrowia, najczęściej czynią to z powodu towarzyszących chorobie stanów depresyjnych (Frierson i in., 1990), silnego, wręcz panicznego lę-ku przed operacją, negatywnych wcześniejszych doświadczeń związanych z leczeniem, braku zaufania do lekarzy. Podjęcie decyzji uniemożliwiają również mechanizmy zaprzeczania chorobie. Zdarzają się chorzy oceniający na podstawie uzyskanych informacji długość i jakość życia po transplantacji serca jako niezadowalającą, związaną z brakiem samodzielności, z czym nie potrafią się pogodzić, lub tacy, którzy akceptują nieuchronność śmierci i nie chcą przedłużać swego życia dzięki skomplikowanym procedurom medycznym. Trudności w podjęciu decyzji mają także osoby z poznawczymi niedoborami i dysfunkcjami, nieumiejące dokonać racjonalnej oceny sytuacji.

2.3. Procedura psychologicznej kwalifi kacji do transplantacji serca

W trakcie kwalifikowania chorego do transplantacji serca oprócz parame-trów medycznych bierze się pod uwagę wskaźniki psychologiczne. Dotyczą one stanu psychicznego chorego oraz możliwości uzyskania z jego strony

1 Podrozdziały 2.2–2.5 stanowią zmienioną wersję artykułu autorki zamieszczonego w „Psy-chiatrii Polskiej” (Gulla, 2006, Psychologiczne aspekty transplantacji serca, Psychiatria Polska, tom XL, 2, 323–334).

współpracy pooperacyjnej. Kryteria psychospołeczne są coraz częściej uwa-żane za istotne w procesie kwalifikowania do transplantacji serca (Midelfort, 1987; Krupka-Matuszczyk, Klir-Sołdatow, 1995).

W ocenie stanu psychicznego podczas kwalifikowania bierze się pod uwagę jedynie złagodzone kryteria (Krupka-Matuszczyk, Klir-Sołdatow, 1995), gdyż wiele zmian samopoczucia psychicznego ma charakter sytu-acyjny i wynika zarówno z wysokiego poziomu stresu w trudnej sytuacji chorego, jak i z bezpośrednich konsekwencji podstawowej choroby dla stanu psychicznego. Większość pacjentów charakteryzuje wzmożony poziom lęku, niepokój, ambiwalencja emocjonalna, złość, gniew, obwinianie siebie za brak dbałości o zdrowie, poczucie krzywdy. Nastrój ulega znacznym wahaniom.

Procesy poznawcze – uwaga, pamięć, możliwości rozwiązywania problemów – bywają upośledzone wskutek niedotlenienia.

Możliwość uzyskania współpracy ze strony chorego jest kluczowym czyn-nikiem, warunkującym powodzenie leczenia metodą transplantacji serca.

Dlatego niezbędne jest określenie bezwzględnych przeciwwskazań – prze-de wszystkim uzależnienia (narkomania, alkoholizm), w których śroprze-dek uzależniający determinuje zachowania osoby uzależnionej, a jego zdobycie i przyjęcie stanowi najważniejszy cel życiowy. Także nadużywanie leków, środków psychoaktywnych lub alkoholu, bez cech uzależnienia, uważa się za niekorzystne i nierokujące długiego przeżycia ani dobrej współpracy po operacji. Z używaniem środków psychoaktywnych i alkoholu wiąże się ponadto niehigieniczny tryb życia, który może przyczynić się do infekcji (wskutek dożylnego stosowania środka, dzielenia się strzykawkami), urazów (u osób nietrzeźwych), niewłaściwego odżywiania się, brudu i zaniedbania.

W rezultacie zarówno niewłaściwego trybu życia, jak i samego toksyczne-go działania środka, prawdopodobne są uszkodzenia organów (zwłaszcza wątroby), które uniemożliwiają leczenie immunosupresyjne. Dalszymi bez-względnymi przeciwwskazaniami są ostre stany psychotyczne, w których kontakt z rzeczywistością jest zaburzony, głębokie zespoły psychoorganiczne, uniemożliwiające zrozumienie ważnych aspektów osobistej sytuacji i pod-jęcie świadomej decyzji co do transplantacji. Bardzo indywidualnie należy rozważać decyzję o kwalifikacji w odniesieniu do chorych ze stanami psy-chotycznymi w okresie remisji, a także osób, które chorowały na choroby afektywne i/lub podjęły próby samobójcze w przeszłości. Osoby o znacznych dysfunkcjach poznawczych (zespoły psychoorganiczne, niedorozwój umy-słowy), które same nie są w stanie podjąć odpowiedniej współpracy, należy rozważać w kontekście całego systemu rodzinnego i możliwości uzyskania pomocy, jednak kryteria są ostrzejsze niż w wypadku innych operacji kar-diochirurgicznych, jako że warunki współpracy po transplantacji są bar-dziej wymagające i trudniejsze. Każdorazowo indywidualnie należy również rozpatrzyć diagnozę zaburzeń osobowości. Głębokie postaci tych zaburzeń

mogą uniemożliwić kooperację z zespołem leczącym, chory może przyjąć postawę rywalizacyjną, buntowniczą, uwodzicielską, wejść w relację walki o władzę w kontakcie z lekarzem, mieć trudności w podporządkowaniu się czy przejawiać zachowania o charakterze niedostosowanym.

W celu uzyskania prawidłowej współpracy pożądane jest, aby kandydat do transplantacji dysponował możliwościami intelektualnymi pozwalającymi na zrozumienie sytuacji zdrowotnej i procedury leczenia, wykazywał przy-najmniej przeciętną odporność psychiczną w sytuacjach stresowych i umie-jętność zachowania równowagi emocjonalnej, był dobrze zmotywowany do podjęcia leczenia, gotów do zmiany stylu życia na zgodny z zaleceniami zdrowotnymi, posiadał wsparcie ze strony osób najbliższych. Inne korzystne cechy to zdyscyplinowanie, wytrwałość, cierpliwość, umiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych, optymizm, poczucie humoru, posiadanie mo-tywujących celów życiowych.

Kwalifikacja psychologiczna do transplantacji serca umożliwia przyjrze-nie się problemom psychologicznym kandydata. W wielu wypadkach służy opracowaniu metody postępowania psychologicznego, pozwalającego na uporanie się z tymi problemami, aby nie stanowiły one czynnika ryzyka braku odpowiedniej współpracy ze strony chorego i nie zmniejszały jego szans na powodzenie leczenia metodą transplantacji.

Chorzy w procesie kwalifikacji mogą ukrywać swoje rzeczywiste prob-lemy psychologiczne i prezentować się w lepszym świetle, starając się prze-konać zespół leczący o swoich możliwościach współpracy, toteż zachowania chorych niekiedy można określić jako manipulacyjne.

Istnieją badania dowodzące, że przebieg leczenia po roku od transplantacji serca (długość przeżycia, epizody odrzucania, poważne infekcje, ponow-ne hospitalizacje) jest podobny u biorców serca, którzy mieli w przeszło-ści zdiagnozowane zaburzenia psychiczne, jak u tych, którzy ich nie mieli (Skotzko i in., 1999). Za uzasadnione przyjmuje się zatem uwzględnianie podczas kwalifikowania do transplantacji serca jedynie podstawowych kry-teriów informujących o indywidualnych możliwościach współpracy poope-racyjnej ze strony biorców.

2.4. Oczekiwanie na transplantację

Okres oczekiwania na transplantację to szczególnie trudny czas dla cho-rych. Ich stan zdrowia i samopoczucie ulegają stopniowemu pogorszeniu, nie są pewni, czy dotrwają do transplantacji. Codzienne życie staje się coraz bardziej uciążliwe, a wielu chorych spędza czas oczekiwania w szpitalu.

Nadal towarzyszą im wątpliwości dotyczące procedury transplantacyjnej, wyobrażenia dotyczące operacji, fantazje dotyczące osoby dawcy, poczucie

winy w związku z oczekiwaniem na czyjąś śmierć. Charakterystyczne dla fazy oczekiwania są obawy dotyczące możliwego wpływu osobowości daw-cy na osobowość biordaw-cy. Lekarze nie mogą dać choremu jasnej informacji o terminie przypuszczalnej operacji, gdyż transplantacja serca nigdy nie jest zabiegiem zaplanowanym, zależy od zgłoszeń odpowiednich narządów.

Okres oczekiwania trwa zatem różnie długo, bywa, że operacja jest propo-nowana bezpośrednio po zakończeniu kwalifikacji zaskoczonemu tempem zdarzeń choremu, bywa, że oczekiwanie jest wielomiesięczne. Zdarzają się również zgłoszenia narządów, które wydają się odpowiednie dla chorego, przygotowywanego wobec tego do operacji, do której jednak nie docho-dzi z powodu medycznych przeciwwskazań, ponieważ parametry serca nie pozwalają na jego przeszczepienie przygotowanemu do operacji choremu.

Powoduje to „huśtawkę emocjonalną” oczekującego na transplantację, który przeżywa uczucia od zwątpienia i rozpaczy do nadziei, a potem ponownie do jej utraty, bywa drażliwy, ma napady panicznego lęku, zaburzenia snu, odczuwa napięcie i niepokój, występują u niego objawy psychosomatyczne.

Pojawiają się uczucia bezsilności, bezradności, rozpaczy. Stan psychiczny chorych w okresie oczekiwania na transplantację wynika w dużej mierze również z ich stanu neurologicznego, związanego z niedokrwieniem i niedo-tlenieniem, a niekiedy z wielokrotnymi zatrzymaniami krążenia. W okresie oczekiwania zdarza się, że chorzy zmieniają zdanie, wahają się, odwlekają termin zabiegu lub nalegają na jego przyspieszenie. Bywają niewykorzystane szanse, gdy pojawia się zgłoszenie odpowiedniego narządu, jednak chory z powodu infekcji lub innych przeciwwskazań nie może być wzięty w tym momencie pod uwagę jako kandydat do transplantacji. Chorzy zdają sobie sprawę również z tego, że osób oczekujących jest więcej i serce może być potrzebne innemu, w jeszcze gorszym stanie zdrowia, kandydatowi.

W okresie oczekiwania chorzy początkowo, po podjęciu decyzji, są zmo-bilizowani i gotowi na podjęcie wysiłku związanego z operacją i rehabilitacją.

Jednak gdy upływa czas, następuje wyczerpanie tej mobilizacji, pojawiają się stany depresyjne, niepokój, narasta lęk, słabnie nadzieja. Dla pomyślnego przebiegu leczenia byłoby optymalnie, aby chorych poddawano transplan-tacjom w okresie mobilizacji, która wspomaga procesy rekonwalescencji, a nie w okresie wyczerpania, jednak nie zawsze leży to w mocy zespołów transplantacyjnych. Występowanie objawów psychopatologicznych u kan-dydatów do transplantacji serca ocenia się na 19–64%. Chorzy w okresie oczekiwania wymagają podawania leków redukujących objawy związane z napięciem psychicznym, głównie uspokajających, nasennych i przeciwde-presyjnych, które jednak muszą być połączone z oddziaływaniami psycho-logicznymi (Krupka-Matuszczyk, Klir-Sołdatow, 1995). Psycholog w okresie oczekiwania przygotowuje chorego do transplantacji serca za pośrednictwem informowania w niezbędnym zakresie o specyfice znieczulenia, przebiegu

operacji i rehabilitacji pooperacyjnej. Umożliwia wyrażenie obaw, nagłoś-nienie wewnętrznych wyobrażeń i fantazji, odreagowanie negatywnych emocji. Sposób informowania jest dostosowany do indywidualnego zapo-trzebowania chorego. Równocześnie psycholog wspiera i mobilizuje, stara się zwiększyć odporność chorego na sytuacje trudne, możliwe w trakcie leczenia oraz wzmacnia wiarę w wyleczenie i zaufanie do zespołu leczącego.

Przygotowuje chorego do dokonania zmian w stylu życia, a jego rodzinę do wspomagania procesu leczenia, otwartego porozumiewania się w sprawach dotyczących choroby i leczenia, chronienia chorego, dawania mu poczucia bezpieczeństwa i przynależności, a zarazem zapewniania mu autonomii oraz poczucia przydatności.

Objawy psychopatologiczne występujące w okresie oczekiwania na trans-plantację, konfrontującym chorego z nadzwyczaj wysokim poziomem stresu, są związane ze specyfiką tego trudnego etapu procedury transplantacyjnej (Kuhn i in., 1990). Jednak możliwe, że nasilenie tych objawów, wskazując na mniejszą odporność psychiczną chorego, może także być sygnałem póź-niejszych trudności przystosowawczych biorcy do wymogów życia z prze-szczepionym sercem.

2.5. Przebieg wczesnego i odległego okresu pooperacyjnego

Po okresie oczekiwania, gdy zgłoszony zostanie odpowiedni dla chorego narząd, jest on przygotowywany do operacji, wykonywane są liczne badania, podawane leki – początkowo uspokajające, potem znieczulające. Transplan-tacja serca stanowi długą i wyczerpującą operację, po której biorca przebywa w izolowanych, sterylnych warunkach intensywnej terapii. Nawet po odzy-skaniu przytomności sztuczne wentylowanie oraz podawane leki umożliwiają jedynie częściowy kontakt chorego z otoczeniem. Jest on zdezorientowany i oszołomiony. Funkcje życiowe wspomaga aparatura medyczna. Chory jest intensywnie nadzorowany i leczony. Podawane silne środki immunosupre-syjne oraz narkotyczne leki przeciwbólowe mogą powodować wystąpienie barwnych objawów wytwórczych, omamów, halucynacji i urojeniowych interpretacji rzeczywistości. Sprzyja temu rozregulowanie metaboliczne orga-nizmu, ciężki stan somatyczny i przeżyty stres. U niektórych chorych zdarzają się znaczne zaburzenia nastroju, od depresji do stanów maniakalnych, zwykle w przebiegu steroidoterapii. W miarę postępów leczenia, zmniejszania dawek leków, stabilizowania się stanu fizycznego chorego stabilizuje się również jego stan psychiczny. Chory odczuwa ulgę, radość z udanej operacji, cieszy się nawet nieznaczną poprawą samopoczucia. Nadal jednak towarzyszy mu lęk, niepewność i poczucie zagrożenia. Kontakt ze znanym wcześniej chore-mu psychologiem w tym nowym, obcym otoczeniu, wyjaśnienia i wsparcie

bardzo pomagają odzyskać spokój i się wyciszyć. Wsparcia psychologicznego wymaga w tym trudnym okresie również rodzina chorego.

W okresie od transplantacji do sześciu miesięcy po operacji biorca serca przechodzi proces rekonwalescencji. Nadal poprawia się jego stan ogólny. Ocena stanu neuropsychologicznego osób po transplantacji serca w stosunku do ich stanu przed transplantacją jest trudna z uwagi na udział czynników o charakterze emocjonalnym, uczucia ulgi, obniżenie poziomu napięcia emocjonalnego. Jednak większość badań wskazuje na poprawę funkcji poznawczych po transplantacji serca w stosunku do chorych, u któ-rych nie dokonano transplantacji (Bornstein i in., 1992; Jones i in., 1992).

Okres pooperacyjny wczesny to czas intensywnej rehabilitacji pooperacyj-nej, ruchowo-oddechowej. Postępy w możliwościach samoobsługi, większa samodzielność, sukcesy w rehabilitacji zwiększają nadzieję na odzyskanie zdrowia. Mimo rehabilitacji wydolność fizyczna biorców serca, chociaż lepsza niż przed operacją, nie jest zadowalająca i mieści się w klasie łagod-nej niewydolności krążenia. Po okresie wczesłagod-nej rehabilitacji poprawia się, osiągając niską wydolność (Rybicki i in., 1995; 1999). Długi pobyt w szpi-talu, wahania samopoczucia, niekiedy powikłania zdrowotne oraz objawy uboczne związane z zażywaniem leków obciążają psychicznie pacjenta po transplantacji i niekiedy powodują wahania nastroju i okresy zwątpienia oraz mniej efektywnej współpracy. Pierwsza przepustka i powrót do domu stanowią okazję do wypróbowania możliwości zdrowotnych, równocześ-nie uwidoczniając wszystkie trudności, jakie na osobę z przeszczepionym sercem czekają w codziennym życiu. Poza szpitalem obserwuje ona lękowo swój organizm, niepokoi się drobnymi objawami, utrzymuje stały kontakt z lekarzem, styka się również z nie zawsze właściwymi reakcjami rodziny i szerszego otoczenia.

Psycholog pracujący z pacjentami skupia się w tym okresie na edukacji zdrowotnej, urealniając obraz choroby i leczenia. Pacjent uczy się rozpo-znawać leki, przygląda się otrzymywanym dawkom, zapamiętuje godziny przyjmowania środków i uczy się kontrolować takie parametry życiowe, jak temperatura, tętno i ciśnienie krwi. Stanowi to przygotowanie do późniejszej samodzielnej dbałości o swój stan zdrowia w warunkach domowych. Psycho-log stara się go zmobilizować do wysiłków związanych z rehabilitacją, wspie-rać i redukować lęki oraz pomaga zachowywać równowagę między właściwą troską o zdrowie a nadmierną na nim koncentracją. Pomaga w budowaniu nowych planów życiowych w zmienionej sytuacji zdrowotnej. Wskazuje na możliwości powrotu do ról społecznych i podtrzymywania satysfakcjonu-jących relacji. Chroni przed bezradnością, wspomaga procesy adaptacyjne.

Ponieważ zwykle w tym okresie nasilają się rozmyślania o dawcy serca, ułatwia uporanie się z wątpliwościami o charakterze moralnym, związanymi z transplantacją, i przekazuje przekonanie, że dla równowagi psychicznej

biorcy nie jest wskazane poszukiwanie rodziny dawcy czy informacji o nim, lecz traktowanie wszczepionego narządu jako daru, który zobowiązuje do trybu życia pozwalającego w pełni wykorzystać ten dar. Tworzona w okre-sie pooperacyjnym wczesnym więź z osobą z przeszczepionym sercem, jej indywidualne i podmiotowe traktowanie, stanowi bazę, pozwalającą na pracę z nim w przyszłości, w okresach kryzysów związanych z chorobą lub innych trudności osobistych.

W późniejszym okresie pooperacyjnym życie z przeszczepionym sercem stawia choremu wiele wymagań i przywraca w znacznym stopniu spraw-ność, ale pod warunkiem starannego przestrzegania reżimu pooperacyjnego (Walter, 1992). Oznacza to konieczność stałego przyjmowania leków oraz systematycznego zgłaszania się na kontrole lekarskie, zwłaszcza że wczesne zagrożenie odrzuceniem wszczepionego serca nie jest sygnalizowane bez-pośrednio samopoczuciem. Zdrowy styl życia to nie tylko lekkostrawne odżywianie się, pozbawione nadmiaru tłuszczu, za to bogate w witaminy, lecz także stała, umiarkowana aktywność fizyczna oraz unikanie używek.

Nieodzowne jest chronienie się przed infekcjami, co powoduje konieczność unikania skupisk ludzkich, zwłaszcza w sezonie sprzyjającym infekcjom, rezygnację z wielu towarzyskich atrakcji i przebywanie z dala od chorych członków rodziny.

Osobom żyjącym z przeszczepionym sercem stale towarzyszy niepewność co do rokowania, lęk przed odrzuceniem wszczepionego serca, niepokój nasilający się zwłaszcza wtedy, gdy inni po transplantacji serca mają po-wikłania zdrowotne, a także w terminach badań kontrolnych. Niepokój bywa zagłuszany nadmierną aktywnością, uruchamia również mechanizmy obronne, zwłaszcza zaprzeczania i racjonalizacji. Z upływem lat obserwuje się u części osób bagatelizowanie zaleceń, niedokładne ich przestrzeganie (Mai i in., 1992), eksperymentowanie z odstawianiem leków. Inni stają się bardziej drobiazgowi i skrupulatni w ich realizowaniu. Wszyscy są mocno skoncentrowani na stanie zdrowia. Przeżywany niepokój bywa źródłem skarg hipochondrycznych. Mimo to współpraca w okresie pooperacyjnym osób poddanych transplantacji serca nie zawsze jest zadowalająca. Zdarzają się powroty do nałogów, zaniedbywanie leczenia, podejmowanie ryzykownych zachowań. Wobec osób zdrowych osoby żyjące z przeszczepionym sercem czują się odmienne, inne (Kuhn, 1990).

Wśród problemów psychologicznych w tym okresie należy wymienić ukształtowanie się niewłaściwej postawy wobec przebytej transplantacji serca. Bywa ona ujmowana w kategoriach przeszkody życiowej, co powo-duje koncentrację na utrudnieniach i przeżywanie poczucia pokrzywdzenia, lub w kategoriach straty, ubytku możliwości życiowych i braku perspektyw.

Niektórym osobom trudno zaakceptować nowe serce. Dla części trudności pooperacyjne stanowią wymówkę i usprawiedliwienie życiowej bierności

oraz są argumentem w domaganiu się opieki i szczególnego traktowania.

Jednak większość osób z przeszczepionym sercem dzielnie pokonuje trud-ności tego okresu, odzyskuje sprawność, podejmuje aktywność i pomyślnie wraca do codziennego życia. Przebieg tego okresu jest bardzo różny zależnie od indywidualnych możliwości adaptacyjnych.

W ocenie osób z przeszczepionym sercem po upływie pięciu lat po trans-plantacji poprawia się ich samopoczucie fizyczne, wzrasta wydolność wysił-kowa w stosunku do okresu sprzed transplantacji, chociaż nie osiąga stanu w pełni zadowalającego, a możliwości podejmowania codziennej aktywno-ści życiowej satysfakcjonują około 85% osób (Kirklin, Young, McGiffin, 2002). Zwiększa się poczucie posiadania życiowej energii, poprawia się subiektywna jakość życia. Funkcje poznawcze są subiektywnie oceniane jako bardziej sprawne. Samopoczucie psychiczne po początkowym okresie labilności emocjonalnej stopniowo stabilizuje się, zmniejsza się nasilenie objawów lękowych i depresyjnych (Jones i in., 1992). Zaburzone natomiast pozostają wzorce snu, a możliwości radzenia sobie z chorobą są oceniane jako takie same lub gorsze niż we wcześniejszym okresie.

Przebycie transplantacji serca zmienia hierarchię wartości osoby z prze-szczepionym sercem. Na plan pierwszy wysuwają się wartości rodzinne, poznawcze, natomiast wartości konsumpcyjne oraz te związane z karierą zawodową schodzą na dalszy plan. Ważne są bliskie więzi, przyjaźń, kole-żeństwo, współpraca. Istotne staje się poznanie świata, poszerzenie wiedzy.

To przewartościowanie wynika z przebytych trudnych doświadczeń i prze-myśleń, pogłębionej refleksji. Osoby po transplantacji mają poczucie, że zmieniły się wewnętrznie, stały się lepszymi ludźmi, odrodziły się moralnie.

Ich postawa wobec choroby, dzielność w obliczu cierpienia i trudu stają się dla nich źródłem satysfakcji. Mówią o wzroście i dojrzewaniu, rozwijają się wewnętrznie. Zmienia się również ich wiara, która zwykle się pogłębia i staje bardziej dojrzała. Jednak zdarzają się także kryzysy religijne, zwąt-pienie w Boga i utrata wiary. Osobom wierzącym wiara pomaga przetrwać trudności, chroni przed załamaniem, pozwala odnaleźć sens w cierpieniu, pogodzić się z naturalnym charakterem śmierci, zachować nadzieję (Socha, 1997; Janiszewska, Lichodziejewska-Niemirko, 2006). Normy religijne bar-dziej uwidoczniają się w codziennym życiu i są staranniej przestrzegane. Bóg jest spostrzegany przez chorych najczęściej w kategoriach Boga miłosiernego (Sladkowska, 2001).

Opieka psychologiczna nad osobami żyjącymi z przeszczepionym ser-cem nie kończy się w momencie zakończenia rehabilitacji pooperacyjnej.

Konsultacje psychologiczne mają miejsce podczas każdej wizyty kontrolnej i odbywają się zarówno na oddziale, jak i w ambulatorium. Ciągłość relacji, wielomiesięczny, a niekiedy wieloletni charakter kontaktu z psychologiem pozwalają na towarzyszenie choremu w codziennych trudnościach

życio-wych oraz zdrowotnych i motywowanie do walki o utrzymanie zdrowia.

Psycholog pomaga uporać się z kryzysami związanymi ze śmiercią przyjaciół i stopniową utratą własnej kondycji. Prowadzi także oddziaływania grupowe dotyczące wspólnej dla większości osób po transplantacji serca problematyki higieny psychicznej, zdrowego stylu życia, kształtowania współpracy w pro-cesie leczenia, rozwijania optymistycznego myślenia, skutecznego radzenia sobie i redukcji stresu. Niektóre osoby są objęte indywidualną psychoterapią, inne potrzebują jedynie działań wspierających. Część osób poszukuje pomocy psychologicznej, są jednak i tacy, którzy bronią się przed naruszeniem ich obronnych postaw i jej unikają. Wiele osób potrafi samodzielnie rozwiązać

Psycholog pomaga uporać się z kryzysami związanymi ze śmiercią przyjaciół i stopniową utratą własnej kondycji. Prowadzi także oddziaływania grupowe dotyczące wspólnej dla większości osób po transplantacji serca problematyki higieny psychicznej, zdrowego stylu życia, kształtowania współpracy w pro-cesie leczenia, rozwijania optymistycznego myślenia, skutecznego radzenia sobie i redukcji stresu. Niektóre osoby są objęte indywidualną psychoterapią, inne potrzebują jedynie działań wspierających. Część osób poszukuje pomocy psychologicznej, są jednak i tacy, którzy bronią się przed naruszeniem ich obronnych postaw i jej unikają. Wiele osób potrafi samodzielnie rozwiązać