Wpływ czynników psychologicznych na adaptację do życia

W niniejszym rozdziale zostaną przedstawione wielowymiarowe analizy związków zachodzących pomiędzy zmiennymi opisującymi zasoby/deficyty podmiotowe, stosowane strategie zaradcze oraz spodziewane ich następstwa w postaci funkcjonowania osób z przeszczepionym sercem w roli pacjenta, ich samopoczucia psychosomatycznego oraz stanu lęku.

Wielowymiarowy charakter tych analiz sprawił, że wykorzystano w nich wyniki badania tylko tych pacjentów (N = 75), dla których zgromadzono komplet informacji o wartościach wszystkich ważnych zmiennych zmie-rzonych w badaniu. Punktem wyjścia był model oczekiwanych związków między zmiennymi, przedstawiony na ryc. 1.

W przyjętym modelu założono wpływ zasobów osobistych na funkcjo-nowanie osoby żyjącej z przeszczepionym sercem oraz na jej samopoczucie psychosomatyczne i przeżywany lęk. Wśród zasobów psychologicznych wyróżnione miejsce zajmuje poczucie koherencji, traktowane jako najważ-niejszy zasób (metazasób). Ponadto wśród zasobów uwzględniono styl ra-dzenia sobie oraz poziom lęku – cechy, który, jeśli jest znacznie wzmożony, nabiera charakteru deficytu osobistego. Za ich pośrednictwem oraz dzięki wyborowi strategii radzenia sobie poczucie koherencji decyduje o funk-cjonowaniu w roli pacjentów osób z przeszczepionym sercem, a to z kolei o subiektywnym samopoczuciu psychosomatycznym badanych i przeżywa-nym aktualnie lęku.

Zmienne występujące w przedstawionym modelu to:

1) poczucie koherencji;

2) lęk ujmowany jako stała dyspozycja (cecha) oraz dominujący styl ra-dzenia sobie;

3) stosowane strategie zaradcze, zoperacjonalizowane w formie siedmiu zmiennych przedstawionych w podrozdziale 2.4;

4) ocena funkcjonowanie w roli pacjenta dokonana przez członków ze-społu transplantacyjnego;

5) samopoczucie psychosomatyczne i stan lęku.

Przedstawione powyżej zmienne zostały ustawione na poszczególnych poziomach. Każda zmienna pełni rolę zmiennej zależnej (wyjaśnianej) w sto-sunku do potencjalnie wyjaśniających ją wszystkich zmiennych ze wszystkich szczebli poprzedzających.

Decyzję o włączeniu poszczególnych zmiennych do modelu podjęto, kierując się m.in. prostymi analizami interkorelacji zachodzących między wszystkimi rozpatrywanymi zmiennymi. Analizy te doprowadziły do wy-kluczenia z modelu ocen stanu zdrowia opartych na analizie dokumentacji medycznej i wystawionych przez lekarzy. Okazało się, że oceny te korelują istotnie, i to bardzo słabo, jedynie z wystawionymi przez personel ocenami Ryc. 1. Model pracy. Wpływ czynników psychologicznych na funkcjonowanie i samo-poczucie biorcy

funkcjonowania badanych w roli pacjentów (r = 0,28). Wszystkie korelacje poziomu zdrowia ocenianego przez sędziów kompetentnych – członków zespołu transplantacyjnego – z pozostałymi zmiennymi są nikłe i nieistotne.

Może to wynikać ze słabości pomiaru tej zmiennej, wykorzystującego poje-dynczą skalę szacunkową i opartego głównie na informacjach o charakterze czysto medycznym⁵³.

Pierwszym etapem planowanej analizy ścieżek była budowa równań re-gresji wielokrotnej. Każdą zmienną z każdego następnego szczebla próbo-wano wyjaśnić optymalnie wyjaśniającym ją zespołem predyktorów, obej-mującym potencjalnie wszystkie zmienne ze szczebli wcześniejszych. Analizy regresji wielokrotnej wykonano, korzystając z techniki regresji krokowej, z istotnościowym (na poziomie 0,05) kryterium akceptacji modelu, doty-czącym zarówno współczynnika korelacji wielokrotnej, jak i poszczególnych współczynników regresji – każdego z osobna.

Budowa pierwszych równań wykazała, że uzyskany na ich podstawie model analizy ścieżek zostanie zdominowany przez bardzo silną korelację łączącą lęk – cechę z lękiem – stanem (r = 0,78). Sytuacja ta sprawi, że sze-roko rozumiane samopoczucie pacjentów (którego częścią składową jest stan lęku) zostanie bezpośrednio wyjaśnione osobowościowym zasobem (a właś-ciwie deficytem) w postaci lęku – cechy, z pominięciem ważnych w badaniu strategii zaradczych. Z jednej strony oczywiste jest, iż osobowość lękowa może niekorzystnie wpływać na proces adaptacji do trudnej roli pacjenta po transplantacji, podwyższając m.in. stan lęku związanego z obawami o zdrowie i szeroko rozumianą przyszłość. Wpływ ten powinien się jednak realizować przede wszystkim za pośrednictwem skorelowanych z lękliwością stylów, a następnie strategii radzenia sobie w sytuacjach stresu. Z drugiej strony bardzo silna korelacja między lękiem – cechą a lękiem – stanem wynika w pewnym stopniu z faktu, że obie zmienne zmierzone zostały tym samym narzędziem badawczym (ISCL), a pomiar lęku – cechy został dokonany bezpośrednio po pomiarze lęku jako stanu. W innym przypadku najpraw-dopodobniej korelacja między tymi wielkościami byłaby wyraźnie słabsza.

W przedstawionej sytuacji podjęto decyzję, aby poszczególne zmienne wyjaśniać w pierwszej kolejności zmiennymi ze szczebli najbliższych, a do-piero w następnej kolejności – zmiennymi ze szczebli bardziej odległych, nawet jeśli doprowadzi to do obniżenia wartości współczynnika korelacji i determinacji wielokrotnej. W konsekwencji jednak analiz regresji wielo-krotnej nie będzie można uzupełnić wykonaną w kompletny sposób analizą ścieżek. Główny rezultat analizy ścieżek w postaci schematu obrazującego

53 W modelu zrezygnowano z uwzględniania zmiennych społeczno-demograficznych. Związ-ki tych zmiennych z innymi zostały poddane osobnej analizie, przedstawionej w podrozdziale 3.1 rozdz. IV. Włączenie do analiz regresji wielokrotnej omawianych zmiennych doprowadziłoby do niewłaściwych proporcji między liczebnością próby a liczbą zmiennych.

wszystkie wykryte związki między zmiennymi pozostanie wprawdzie aktu-alny, trzeba jednak będzie zrezygnować z dekompozycji współczynników korelacji między zmiennymi. Niektóre z tych współczynników mogą nie być zbyt dobrze odtworzone przez łączną wartość efektów przyczynowych i nieprzyczynowych.

Uzyskane ostatecznie modele regresji wielokrotnej zestawiono w tabeli 35.

Z równań regresji wynikają bezpośrednio wnioski, które zostały przed-stawione poniżej:

– Złe samopoczucie psychosomatyczne zostało wyjaśnione stylem skon-centrowanym na emocjach oraz poziomem funkcjonowania w roli pacjenta. Pierwszoplanowym predyktorem z tych dwóch jest styl skon-centrowany na emocjach (beta = 0,47), który wpływa na samopoczu-cie psychosomatyczne, pogarszając je. Z kolei lepsze funkcjonowanie w roli pacjenta wpływa na poprawę samopoczucia (beta = –0,22).

Siłę wpływu obu predyktorów na samopoczucie psychosomatyczne należy ocenić jako umiarkowaną.

– Stan lęku wyjaśniają trzy predyktory, z których najsilniejszy wpływ wykazuje styl skoncentrowany na emocjach. Pozostałe dwa predyk-tory to strategia przemiany i styl skoncentrowany na zadaniu. Styl skoncentrowany na emocjach współwystępuje z większym nasileniem przeżywanego lęku (beta = 0,44). Styl skoncentrowany na zadaniu (beta = –0,27) i strategia przemiany (beta = –0,22) obniżają nasilenie przeżywanego lęku. Łączna zależność stanu lęku od zespołu trzech predyktorów jest dość silna.

– Funkcjonowanie w roli pacjenta udało się bezpośrednio wyjaśnić tylko jedną zmienną: strategią kompromisowego rozwiązywania proble-mów. Stosowanie tej strategii sprzyja dobremu funkcjonowaniu bada-nych w roli pacjentów po przeszczepie serca. Siła wykrytego związku jest jednak niewielka (beta = r = 0,30). Należy zauważyć, że również strategia przemiany istotnie i w podobnym stopniu (r = 0,28) koreluje z funkcjonowaniem w roli pacjenta. Można zatem przypuszczać, że strategia przemiany jest równie lub prawie równie korzystna z punktu widzenia adaptacji do roli pacjenta⁵⁴.

– Strategię kompromisowego rozwiązywania problemów w wysokim stopniu wyjaśniają trzy predyktory, spośród których najsilniejszy wpływ wykazuje styl skoncentrowany na zadaniu. Styl ten skutkuje stosowaniem z większą częstotliwością strategii kompromisowego

54 Obu strategii nie udało się równocześnie umieścić w modelu wyjaśniającym funkcjonowa-nie w roli pacjenta, gdyż są one dość mocno wzajemfunkcjonowa-nie z sobą skorelowane (r = 0,64). Wprowa-dzenie do równania regresji jednej z nich sprawia, że przyrost wariancji wyjaśnionej po rozsze-rzeniu modelu o drugą zmienną staje się nieistotny.

Tabela 35. Modele regresji wielokrotnej Zmienna wyjaśniana R i R2Efekt

Parametr równania regresjiTest istotności współczynnika regresji Współczynnik beta wartośćbłąd standardowytp Złe samopoczucie psychosomatyczne R = 0,531 R2 = 28,2% skoryg. R 2= 26,2%

wyraz wolny129,237085,47770 styl skoncentrowany na emocjach3,64490,775734,6990,0000,470 ocena funkcjonowania w roli pacjenta–5,51862,50653–2,2020,031–0,220 Lęk jako stan R = 0,668 R2 = 44,6% skoryg. R2 = 42,3%

wyraz wolny44,556277,50537 styl skoncentrowany na emocjach0,468650,095434,9110,0000,440 styl skoncentrowany na zadaniu–0,304840,12065–2,5270,014–0,271 strategia przemiany wewnętrznej–4,658022,26340–2,0580,043–0,222 Ocena funkcjonowania w roli pacjenta R = 0,304 R2 = 9,2% skoryg. R2 = 8,0%

wyraz wolny27,390611,21767 strategia kompromisowego rozwiązywania problemów1,688320,619012,727,008,304

Strategia kompromisowego rozwiązywania problemów R = 0,787 R2 = 61,9% skoryg. R2 = 60,3%

wyraz wolny0,753880,38191 styl skoncentrowany na zadaniu0,036880,004528,1570,0000,626 styl skoncentrowany na emocjach–0,010930,00507–2,1550,035–0,196 lęk jako cecha–0,012530,00592–2,1170,038–0,200 Strategia przemiany wewnętrznej R = 0,566 R2 = 32,0% skoryg. R2 = 31,1%

wyraz wolny–0,038520,30396 styl skoncentrowany na zadaniu0,030360,005185,8630,0000,566 Styl skoncentrowany na zadaniu R = 0,381 R2 = 14,5% skoryg. R2 = 13,3%

wyraz wolny39,555125,34384 poczucie koherencji0,133450,037913,5200,0010,381 Styl skoncentrowany na emocjach R = 0,520 R2 = 27,0% skoryg. R2 = 26,0%

wyraz wolny36,268818,96712 lęk jako cecha0,496570,116704,2550,0000,441 poczucie koherencji–0,111290,03841–2,8980,005–0,301 Lęk jako cecha R = 0,497 R2 = 24,7% skoryg. R2 = 23,7%

wyraz wolny65,457754,71077 poczucie koherencji–0,163700,03342–4,8990,000–0,497

rozwiązywania problemów (beta = 0,63). Drugorzędne znaczenie posiadają dwa pozostałe predyktory: styl skoncentrowany na emocjach (beta = –0,20) i lęk – cecha (beta = –0,20). Wyższy poziom lęku jako cechy oraz styl skoncentrowany na emocjach wpływają na rzadsze stosowanie strategii kompromisowego rozwiązywania problemów.

– Strategię wewnętrznej przemiany wyjaśnia styl skoncentrowany na zadaniu (beta = r = 0,57). Styl ten wpływa na stosowanie z większą częstotliwością strategii przemiany wewnętrznej.

– Pozostałe związki przedstawione w tabeli 35 są korelacjami pomiędzy zmiennymi opisującymi różne rodzaje zasobów i deficytów. Styl skon-centrowany na emocjach w większym stopniu charakteryzuje pacjen-tów o wyższym poziomie lęku jako cechy (beta = 0,44) i o niższym poczuciu koherencji (beta = –0,30). Im wyższe jest poczucie koheren-cji, tym bardziej nasilony jest styl skoncentrowany na zadaniu (beta

= r = 0,38) i tym niższy poziom lęku jako cechy (beta = r = –0,50).

Schemat obrazujący wszystkie wykryte i przedstawione w tabeli 35 związ-ki między zmiennymi przedstawia ryc. 2.

Głównym celem analiz było wykrycie uwarunkowań adaptacji do życia po transplantacji serca, która przejawiała się w szczególności w dobrym samo-poczuciu psychosomatycznym, a także w adekwatnym do sytuacji poziomie lęku – stanu. Z tego właśnie powodu, w omówieniu wyników uwaga zostanie skoncentrowana na ścieżkach prowadzących do tych dwóch zmiennych⁵⁵.

Badanie wykazało, że podłożem dobrego funkcjonowania w roli pacjen-ta, dobrego samopoczucia psychosomatycznego i niskiego stanu lęku są zasoby osobiste: poczucie koherencji, niski lęk jako cecha, niskie nasilenie stylu skoncentrowanego na emocjach i wysokie stylu skoncentrowanego na zadaniu. Odwrotnie, niskie poczucie koherencji w połączeniu z wysoką lękliwością i stylem skoncentrowanym nie na rozwiązywaniu problemów, lecz na negatywnych emocjach, utrudnia adaptację do życia przeszczepio-nym sercem.

Potwierdzono korzystny wpływ poczucia koherencji na zmienne opi-sujące adaptację. Poczucie koherencji, za pośrednictwem innych zasobów:

niskiego nasilenia lęku jako cechy i stylu skoncentrowanego na emocjach oraz stylu skoncentrowanego na zadaniu, prowadzi zarówno bezpośrednio, jak też pośrednio – przez stosowanie korzystnych strategii radzenia sobie ze stresem – do lepszego funkcjonowania w roli pacjenta, niższego stanu lęku

55 Z tego samego powodu w schemacie zrezygnowano z takich korelacji, które są wprawdzie istotne, lecz nie prowadzą do wyjaśnienia poziomu interesujących z adaptacyjnego punktu widze-nia zmiennych (np. poczucie koherencji a strategia wzorowawidze-nia się lub styl skoncentrowany na emocjach a strategia obwiniania siebie i innych). Korelacje te zostały omówione w innym miejscu pracy (w podrozdziałach 3.2–3.6 rozdz. IV).

Ryc. 2. Schemat ilustrujący związki między zmiennymi wykryte za pomocą analiz regresji wielokrotnej

i lepszego samopoczucia psychosomatycznego. Wpływ poczucia koheren-cji na stan lęku można ocenić jako umiarkowany (r = –0,51). Słabszy jest wpływ poczucia koherencji na funkcjonowanie w roli pacjenta (r = 0,36) i na liczbę objawów, czyli samopoczucie psychosomatyczne (r = –0,31)⁵⁶.

Dwa spośród stylów radzenia sobie: skoncentrowany na emocjach i na zadaniu, wyjaśniają zmienne opisujące adaptację do życia z przeszczepionym sercem. W szczególności styl radzenia sobie skoncentrowany na negatyw-nych emocjach sprawia, że w trudnej sytuacji życiowej pacjent relatywnie często reaguje lękiem i obniżonym nastrojem, którego obserwowalnym prze-jawem jest złe samopoczucie. Dodatkowo osoby z większym nasileniem stylu skoncentrowanego na emocjach rzadziej stosują strategię kompromisowego rozwiązywania problemów, korzystną z punktu widzenia funkcjonowania w roli pacjenta. W sposób pośredni, chociaż w niewielkim stopniu, pogarsza to funkcjonowanie, a w następnej kolejności obniża samopoczucie. Przed-stawione mechanizmy, widoczne w modelu na ryc. 2, wywołują dodatnią korelację stylu skoncentrowanego na emocjach z lękiem – stanem (r = 0,51) i ze złym samopoczuciem psychosomatycznym (r = 0,48). Dominacja tego stylu jest więc dla pacjentów niekorzystna.

Z kolei styl skoncentrowany na zadaniu sprzyja obniżeniu poziomu lęku.

Uwaga pacjenta odznaczającego się takim właśnie stylem nie jest skupiona głównie na redukcji negatywnych emocji, lecz na przestrzeganiu zaleceń lekarskich, a także na rozwiązywaniu codziennych problemów i być może nadziejach oraz planach na przyszłość. Lęk w takiej sytuacji przeżywany jest rzadziej, krócej i mniej intensywnie, częściej jest natomiast zastępowa-ny dobrym samopoczuciem. Wpływ stylu skoncentrowanego na zadaniu na adaptację do życia po transplantacji w znacznej mierze realizuje się za pośrednictwem strategii radzenia sobie, współwystępujących z tym stylem:

strategii przemiany oraz kompromisowego rozwiązywania problemów. Obie te strategie sprzyjają dobrej adaptacji. W rezultacie przedstawionych wyżej mechanizmów styl skoncentrowany na zadaniu należy uznać za jedno z waż-nych uwarunkowań adaptacji do życia z przeszczepionym sercem, korzystnej z punktu widzenia zdrowia pacjentów. Styl ten koreluje w umiarkowanym stopniu z lękiem jako stanem (r = –0,45), natomiast o wiele słabiej, choć istotnie – z oceną funkcjonowania w roli pacjenta (r = 0,26) i z liczbą ob-jawów, czyli z samopoczuciem psychosomatycznym (r = –0,25).

Analizy przedstawione w tym rozdziale nie wykazały znaczącego wpływu pozostałych stylów radzenia sobie ze stresem: angażowania się w czynności

56 Warto zaznaczyć, że zastąpienie poczucia koherencji trzema szczegółowymi wymiarami nie prowadzi do wyraźnie lepszego wyjaśnienia zmiennych „zdrowotnych”. Wprawdzie twór-ca koncepcji poczucia koherencji Antonovsky (1995) nie zaletwór-cał wykorzystywania syntetycznej zmiennej opartej na trzech składowych, jednak w relacjonowanym badaniu uproszczenie modelu w następstwie zmniejszenia liczby zmiennych przyniosło korzystne rezultaty.

zastępcze ani poszukiwania kontaktów towarzyskich na zmienne związane z pomyślną adaptacją – funkcjonowaniem w roli pacjenta, stanem lęku, samopoczuciem psychosomatycznym. Proste korelacje preferencji czyn-ności zastępczych z lękiem – stanem i z liczbą objawów są istotne i dodat-nie (0,25 i 0,27), co sugeruje dodat-niekorzystny wpływ tego stylu na adaptację.

Podane korelacje są jednak bardzo słabe, a model analizy ścieżek nie wy-kazał przyczynowo-skutkowego charakteru omawianych prawidłowości.

W przypadku poszukiwania kontaktów towarzyskich zanotowano istotną, ujemną korelację tej zmiennej ze stanem lęku, co sugeruje korzystny wpływ poszukiwania wsparcia na emocje odczuwane przez pacjentów. Korelacja ta jest jednak bardzo słaba (–0,27), a analiza ścieżek również nie wykazała przyczynowo-skutkowego wpływu poszukiwania kontaktów towarzyskich na adaptację pacjentów do życia po transplantacji serca.

Ostatnia grupa zmiennych wyjaśniających adaptację do życia z prze-szczepionym sercem obejmuje strategie radzenia sobie. Z modelu (ryc. 2) wynika jednoznacznie korzystny wpływ dwóch strategii: kompromisowego rozwiązywania problemów i przemiany na adaptację. Odtworzone przez model przyczynowe oddziaływania tych strategii, wyrażone współczynni-kami ścieżek (beta z modeli regresji wielokrotnej) i ich iloczynem (strategia rozwiązywania problemów a samopoczucie psychosomatyczne), są słabe.

Silniejsze są korelacje między omawianymi strategiami a zmiennymi opi-sującymi adaptację do życia po transplantacji serca: |r| wynosi od 0,20 do 0,52. Część tych korelacji stanowią skutki nieprzyczynowe, wynikające z posiadania wspólnych przyczyn zarówno przez strategie rozwiązywania problemów, jak też przez zmienne opisujące adaptację. Tym wspólnym pod-łożem dla zmiennych z obu grup są uwzględnione w modelu zasoby.

Badanie nie wykazało istotnego wpływu którejkolwiek z pozostałych pięciu strategii radzenia sobie na zmienne charakteryzujące adaptację do życia po transplantacji serca. Nieistotnościom omawianych związków od-powiadają nikłe korelacje między zmiennymi z obu grup: |r| wynosi od 0,01 do 0,20 z medianą na poziomie 0,05.