Zasoby osobiste jako przeciwwaga dla stresu i kryzysu

W obliczu stresu, mogącego przerodzić się w kryzys psychologiczny, szczególnego znaczenia nabierają wszelkie czynniki mogące stanowić prze-ciwwagę dla sytuacji stresowych, będące wyposażeniem człowieka, które zapewniają mu skuteczne radzenie sobie, lub zawarte w jego otoczeniu, z których może skorzystać w trakcie zmagań ze stresem. Takie czynniki ujęte zostały w koncepcji zachowania zasobów S. Hobfolla (COR – conservation of resources theory, 1989).

Pojęcie zasobów w koncepcji Hobfolla jest rozumiane bardzo szeroko.

Zasoby jednostki to te obiekty, cechy osobowe, warunki lub siły, które stano-wią pozytywną wartość dla człowieka oraz służące ich osiąganiu właściwości osobiste, warunki i siły. Zasoby ulegają nadwerężeniu, gdy są zaangażowane w relacje o charakterze stresowym. Hobfoll zdefiniował stres jako reakcję na sytuację, w której istnieje groźba utraty zasobów, rzeczywista ich utrata lub brak spowodowany wyeksploatowaniem, gdyż zaangażowanie zasobów nie łączy się z ich odzyskaniem. Hobfoll wprowadził pojęcie subiektywnej oceny zasobów, podkreślając indywidualne znaczenie danego stanu posiadania dla człowieka. Zarówno faktyczna utrata jakiegoś zasobu, jak i spostrzegana stanowią źródło przeżyć o charakterze stresowym. Choroba w kategoriach tej koncepcji wiąże się z wyczerpywaniem się zasobów odpornościowych, co powoduje wzrost kosztów psychologicznych ponoszonych przez czło-wieka w procesie radzenia sobie, ubytek posiadanych zasobów i w końcu negatywne konsekwencje dla zdrowia (Heszen-Niejodek, Wrześniewski w:

Strelau, 2001). Zgodnie z teorią Hobfolla utrzymanie stanu posiadanych zasobów jest ważnym celem aktywności człowieka. Podstawowe założenie koncepcji Hobfolla dotyczy istnienia tendencji do zachowania i pomnażania zasobów, a także nastawienia na ochronę oraz odtwarzanie sił zaangażowa-nych w konfrontację stresową. Zasoby można sklasyfikować następująco:

• Zasoby przedmiotowe są to posiadane przedmioty materialne, jak mieszkanie, samochód. Oprócz wartości czysto użytkowej podkreś-lają status społeczny jednostki. Pozycja społeczna i ekonomiczna ma związek z oceną sytuacji jako stresowej.

• Okoliczności i warunki życiowe, na które składają się małżeństwo, posiadanie dzieci, korzystna praca. Mają one dla człowieka istotną wartość, lecz równocześnie ich utrzymanie wymaga wysiłku, czasu i nakładów. Nakłady, które nie przynoszą spodziewanych korzyści, są związane z oceną sytuacji jako stresowej.

• Cechy osobowości i właściwości osobiste, takie jak poczucie własnej skuteczności, sprawność funkcjonowania w relacjach interpersonal-nych, korzystna samoocena, umiejętności. Walory te mogą okazać się przydatne lub szkodliwe zależnie od charakteru sytuacji.

• Zasoby, które Hobfoll nazywa energetycznymi, takie jak pieniądze, czas czy wiedza, umożliwiające realizowanie pożądanych celów i zdo-bywanie zasobów z pozostałych grup.

Hobfoll oprócz pojęcia zasobów wprowadził pojęcie straty. Jedynie sy-tuacje wiążące się ze stratą stanowią stres, natomiast sysy-tuacje zmiany, stany przejściowe, o ile nie wiążą się ze stratą, nie są stresujące, chociaż wymagają wzmożonego wysiłku adaptacyjnego. Strata może mieć charakter obiektyw-ny, a jej ocena opiera się na normach społecznych odnoszących się do oceny

zasobów, ale również może mieć charakter subiektywny, zindywidualizo-wany. W modelu zachowania zasobów ich utrata stanowi stres i pobudza dążenie jednostki do zastępowania, wymiany lub substytucji utraconych zasobów innymi. Możliwe jest zastąpienie bezpośrednie lub pośrednie i sym-boliczne, polegające na zrekompesowaniu niepowodzeń w jednej dziedzinie sukcesami w innych. Sposób, w jaki człowiek zastępuje utracone zasoby, może powodować dalszą utratę sił lub przynosić kolejną stratę. Niekiedy po-wstaje spirala strat, ponieważ angażowanie zasobów w celu kompensowania ubytków powoduje ich wycofanie z innych sfer życia, w których wówczas także dochodzi do kolejnych strat. Towarzyszą temu uczucia bezradności i rozpaczy. Zwłaszcza osoby, którym szczególnie brakuje zasobów, usiłują sprostać wymogom życia, inwestując swoje skromne możliwości i narażając się na spiralę strat.

Zachowanie zasobów jest możliwe w trakcie konfrontacji stresowej na drodze ponownej ewaluacji zasobów utraconych lub zagrożonych utratą.

Ocena własnych zasobów zależy od przyjętej hierarchii wartości. Oszacowa-nie ich jako Oszacowa-niewartych starań może pozostawać w kolizji z innymi przyję-tymi wartościami i powodować obniżenie poczucia własnej wartości lub za-chwianie tożsamości, stanowiąc kolejną stratę. Zachowania zasobów można dokonać także na drodze reinterpretacji sytuacji w kategoriach wyzwania, a nie zagrożenia. W sytuacjach, które nie grożą utratą zasobów, ludzie są skłonni do ich gromadzenia, tworzenia zapasów, zabezpieczających przed ewentualnymi stratami w przyszłości. Starania te mogą podnosić pozycję społeczną, prestiż, majątek, zwiększać grono przyjaciół, poprawiać samo-ocenę, stanowiąc przyrost sprzyjający lepszemu radzeniu sobie w sytuacjach stresowych w przyszłości. Adekwatność zasobów wobec wymogów sytuacji, ich wymienność i substytucja, są podstawowymi warunkami ich wykorzy-stania w zmaganiach ze stresem. Zmiany zachodzące w toku wzajemnego oddziaływania na siebie osoby i sytuacji, spirale strat, rozwój wydarzeń w czasie wiążą się również ze zmianami stanu posiadanych zasobów, ich utratą i odbudowywaniem.

Omawiane wcześniej dyspozycje związane z procesami radzenia sobie stanowią jeden z ważniejszych zasobów człowieka. Zgodnie z wcześniejszymi uwagami dotyczącymi efektywności radzenia sobie o skutecznym radzeniu sobie decyduje realistyczna ocena sytuacji, dopasowanie wysiłków zarad-czych do kontekstu sytuacyjnego, ale również do indywidualnych preferen-cji, a także pielęgnowanie pewnej liczby adaptacyjnych złudzeń. Koncepcja Hobfolla mieści się w nurcie relacyjnej teorii stresu. Do szczegółowej analizy zasobów wrócimy w podrozdziale 5 w rozdziale II, poprzedzając ją jednak analizą metazasobu, jaki stanowi poczucie koherencji.