Poprawianie jakości życia z przeszczepionym sercem

Aby życie z przeszczepionym sercem nie stało się dla chorego źródłem traumy, warto dbać o jego jakość, zachęcając pacjentów do dokonania zmian życiowych w taki sposób, aby możliwe stało się jak najpełniejsze zaspokojenie potrzeb, realizacja marzeń, rozwijanie zainteresowań, pełne i satysfakcjo-nujące relacje z bliskimi ludźmi, podejmowanie różnorodnych aktywności, pracy i zabawy. Życie nie może skupiać się bowiem wyłącznie na chorobie i stałym zagrożeniu odrzuceniem wszczepionego serca. Dlatego mimo że konieczne jest nieustanne motywowanie pacjentów do starannego przestrze-gania zaleceń, lepiej to robić w sposób łagodny, nierygorystyczny, ukazując prawidłowe pełnienie roli pacjenta we właściwy sposób jako źródła dumy z siebie i poczucia osobistej skuteczności. Bardzo rygorystyczny stosunek do zaleceń może się stać źródłem buntu lub zniechęcenia. Życie skupione na chorobie i leczeniu, na zagrożeniu i lęku przed śmiercią, na ograniczeniach, a nie na możliwościach, nie jest oczekiwanym rezultatem transplantacji serca. Mimo że stan zdrowia nie okazał się istotnie związany ze wskaźnikami adaptacji, trzeba zadbać o dobre życie po transplantacji i pozwolić, by główne miejsce w świadomości chorego zajęła nie choroba i zagrożenie, lecz szanse i uzyskane nowe możliwości.

Wykonane badania pozwoliły dostrzec, w jaki sposób radzą sobie osoby z przeszczepionym sercem, jak funkcjonują w tej tak bardzo trudnej sytuacji,

zachowują godność, pogodę ducha, dojrzewają w zmaganiach, stają się dziel-ne, cierpliwe, a ich życie może zmieniać się na lepsze po transplantacji. Dzięki wysiłkom przystosowawczym choroba może stać się dla nich przeżyciem uszlachetniającym i rozwijającym. Każda z osobistych dróg prowadzących do utrzymania zdrowia ma charakter indywidualny, zróżnicowany i nie ma jednego dobrego sposobu dla wszystkich. Istnieją jednak pewne prawidłowo-ści, które starano się scharakteryzować. Wskazanie możliwości wspomagania procesów adaptacyjnych jest źródłem optymizmu terapeutycznego, dzięki wytyczeniu kierunków pracy psychologicznej z osobami z przeszczepionym sercem. Aby zamierzone korektywne oddziaływania w zakresie poczucia koherencji, sposobów radzenia sobie, poziomu lęku były skuteczne i trwałe, powinny mieć charakter długofalowej modyfikacji i być dokonane dzięki wspólnym wysiłkom całego zespołu leczącego.

Zmiany warunkujące prawidłową adaptacją do życia z przeszczepionym sercem umożliwiają stopniową asymilację trudnych doświadczeń, zintegro-wanie ich z wiedzą o sobie, dostrzeżenie nowych perspektyw, znalezienie nowych odpowiedzi na trudne pytania i reakcji na nieprzewidywalne sytua-cje, akceptację ograniczonego wpływu na sytuację, pogłębienie wrażliwości na cierpienia innych, pogłębienie refleksyjności. Mogą stać się źródłem wewnętrznej siły, odporności psychicznej i duchowego rozwoju.

„Co się zmieniło w moim życiu po transplantacji serca? Stałem się znacznie wraż-liwszy na cudze problemy, cierpienia. Mam wzmożoną skłonność do przemyśleń o życiu i śmierci, o pojęciach dobra i zła. Problemy te nie nastrajają mnie jednak pesymistycznie. Jestem bardziej pogodny niż kiedyś, nauczyłem się śmiać z własnych ułomności, żyję już przecież kilka lat na kredyt...”.

Jerzy, lekarz żyjący z przeszczepionym sercem

Część I. Omówienie zastosowanych metod badawczych

I. Skala do pomiaru poczucia koherencji

– Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC 29 A. Antonovsky’ego

Kwestionariusz został opublikowany w 1983 roku. Polską wersję kwestio-nariusza zawiera wydana w Polsce w 1995 roku książka Rozwikłanie tajem-nicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować A. Antonovsky’ego w tłumaczeniu Grzegołowskiej-Klarkowskiej.

Skonstruowanie kwestionariusza A. Antonovsky oparł na analizie prze-prowadzonych wywiadów z osobami „radzącymi sobie zadziwiająco dobrze w szczególnie trudnych warunkach” (Antonovsky, 1995). Oceny wywiadów dokonał sam Antonovsky oraz trzech sędziów kompetentnych zapoznanych z jego koncepcją, którzy dokonywali zaklasyfikowania badanych osób do grup o silnym, umiarkowanym i słabym poczuciu koherencji. Następnie przeanalizowano protokoły wywiadów osób zakwalifikowanych do grupy o silnym poczuciu koherencji, poszukując wspólnych elementów doświad-czenia życiowego i postaw życiowych, nieobecnych w grupie o słabszym poczuciu koherencji. Naniesiono je na „siatkę kartograficzną”, zawierającą wszelkie możliwe warianty pytań w zakresie wymagającym wyjaśnienia.

Pytania zostały zróżnicowane w pięciu aspektach:

– modalności bodźca (bodziec instrumentalny, poznawczy, afektywny);

– źródła powstania bodźca (środowisko wewnętrzne, zewnętrzne, we-wnętrzne i zewe-wnętrzne);

– wymogów, jakie bodziec stawia podmiotowi (wymóg konkretny, roz-proszony, abstrakcyjny);

– czasu, do którego bodziec się odnosi (przeszły, teraźniejszy, przyszły);

– składników poczucia koherencji (poczucie zrozumiałości, zaradności, sensowności).

Właściwości psychometryczne kwestionariusza autor określa jako za-dowalające pod względem wewnętrznej zgodności i rzetelności, a

porów-nanie z innymi metodami świadczy o wystarczającej rzetelności zewnętrz-nej. Potwierdzono także w wielu badaniach korelacje kwestionariusza Antonovsky’ego z różnymi wskaźnikami zdrowia. Dostępne badania zostały przeprowadzone na odmiennych, niż polskie, warunkach kulturowych, dlatego porównania uzyskanych wyników muszą być szczególnie ostrożne.

Liczba uzyskanych pytań została zredukowana do 29 na podstawie ana-lizy tak treściowej, jak i statystycznej (badanie rozkładów odpowiedzi dla każdego pytania, matryc korelacji, wyników testu mocy dyskryminacyjnej i analizy najmniejszych odległości). W ostatecznej wersji kwestionariusza 11 pytań mierzy poczucie zrozumiałości, 10 poczucie zaradności i osiem poczucie sensowności. Osoba badana udziela odpowiedzi przez zaznaczenie jednej z siedmiu cyfr na skali szacunkowej, której obydwa bieguny są opisane.

W niektórych itemach punktacja jest zliczana wprost, w innych jest odwróco-na. Wyniki zliczane są według klucza w trzech podskalach odpowiadających składowym poczucia koherencji, a ich suma tworzy wynik globalny. Jest on wyrażony w wynikach surowych. Wysoki wynik w kwestionariuszu świadczy o wysokim poczuciu koherencji.

2. Kwestionariusz CISS ( Coping Inventory for Stressful Situations ) N.S. Endlera i J.D.A. Parkera w polskiej adaptacji P. Szczepaniaka,

J. Strelaua i K. Wrześniewskiego

Kwestionariusz CISS został opublikowany przez autorów w 1990 roku i uzupełniony w 1994 roku. Polska adaptacja kwestionariusza została opub-likowana w 1996 roku. Kwestionariusz służy do badania trwałej dyspozycji do radzenia sobie ze stresem, czyli stylu radzenia sobie. Jest oparty na inter-akcyjnym modelu relacji stresowej. Stwierdzono wystarczającą rzetelność na podstawie badania zgodności wewnętrznej skal, zadowalającą stabilność bezwzględną metody oraz trafność, którą określono przez porównanie wyni-ków kwestionariusza z wynikami innych metod służących badaniu sposobów radzenia sobie. Zgodnie z oceną autorów polskiej adaptacji właściwości psychometryczne są zadowalające także w języku polskim.

Kwestionariusz został skonstruowany na podstawie listy 120 twierdzeń sformułowanych przez psychologów i studentów psychologii, opisujących różne zachowania w zmaganiach ze stresem. Z tej listy wybrano 70 twierdzeń i po przebadaniu dużej grupy studentów przeanalizowano uzyskane wyniki metodą analizy czynnikowej. Ostatecznie spośród uzyskanych 19 czynników wybrano trzy. Kolejne modyfikacje kwestionariusza przez dodanie twierdzeń, wybranych przez sędziów kompetentnych, w celu uzyskania skal o jednako-wej liczbie twierdzeń, oraz przeprowadzenie analizy czynnikojednako-wej pozwoliły

na sformułowanie kwestionariusza o trzech równej wielkości skalach (tj. po 16 pozycji). Są one następujące:

– styl skoncentrowany na zadaniu;

– styl skoncentrowany na emocjach;

– styl skoncentrowany na unikaniu.

Dwie pierwsze skale okazały się jednorodne przy próbie dokonania w ich obrębie analizy czynnikowej, natomiast skala „Styl skoncentrowany na uni-kaniu” zawiera dwie podskale – „Angażowanie się w czynności zastępcze”

(osiem pozycji) oraz „Poszukiwanie kontaktów towarzyskich” (pięć pozycji).

Trzy pozycje „Stylu skoncentrowanego na unikaniu” nie znalazły się w tych podskalach.

Kwestionariusz CISS jest metodą stosunkowo krótką, zawiera 48 pytań.

Osoba badana udziela odpowiedzi na skali od 1 do 5. Wyniki są zliczane wprost, według klucza, i sumowane. Ich wysokość może być porównana z wynikami średnimi w każdej ze skal kwestionariusza podanymi przez autorów polskiej adaptacji. Wysoki wynik świadczy o większym nasileniu danego stylu radzenia sobie.

3. Sposoby radzenia sobie ( Ways of Coping Questionnaire – WCQ ) – skala SRS-T w polskiej adaptacji Władysława Łosiaka

Kwestionariusz WCQ S. Folkman i R. Lazarusa powstał na podstawie relacyjnej teorii stresu w latach osiemdziesiątych XX wieku, a badania z uży-ciem kwestionariusza były przez autorów publikowane w kolejnych latach.

W konstrukcji metody autorzy posłużyli się zestawem twierdzeń opisują-cych zachowania ludzi w sytuacjach trudnych. Instrukcja badania dotyczyła radzenia sobie w sytuacjach trudnych związanych z życiem z przeszczepio-nym sercem. Z listy zachowań badane osoby wskazywały swoje zachowania w sytuacjach trudnych związanych z życiem z przeszczepionym sercem. Na drodze analizy czynnikowej (w skład czynników weszło 50 twierdzeń, zdania w czasie przeszłym) w ostatecznej wersji skali wyodrębniono takie czynni-ki, jak konfrontacja, dystansowanie, kontrolowanie emocji, poszukiwanie wsparcia społecznego, akceptacja odpowiedzialności, ucieczka – unikanie, planowe rozwiązywanie problemów, przeformułowanie. Natomiast w in-nych badaniach (zdania w czasie teraźniejszym, w skład czynników weszły 33 twierdzenia) wyodrębniono nieco inne czynniki: koncentracja na prob-lemie, myślenie życzeniowe, izolacja, poszukiwanie wsparcia społecznego, koncentracja na pozytywnych aspektach, obwinianie siebie, redukowanie napięcia, zamknięcie się w sobie. Autor polskiej adaptacji Kwestionariusza

WCQ w badaniach pacjentów chirurgicznych wyodrębnił na drodze analizy czynnikowej osiem czynników: przemiana, obwinianie siebie, koncentracja na problemie, ucieczka – fantazjowanie, wzorowanie się na innych, rezyg-nacja, odreagowanie, kontrolowanie emocji.

Kwestionariusz zawiera 66 twierdzeń. Osoba badana udziela odpowie-dzi na skali od 0 do 3. Formy radzenia sobie różnią się zależnie od badanej populacji i cech sytuacji stresowej, dlatego uzasadnione wydaje się wyod-rębnienie w badaniach Kwestionariuszem WCQ każdorazowo czynników metodą analizy czynnikowej (zgodnie z intencjami jego autorów). Wysoki wynik w czynniku, wyróżnionym poprzez analizę czynnikową, świadczy o większym nasileniu danej strategii radzenia sobie.

4. Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (ISCL) – adaptacja testu State

– Trait Anxiety Inventory (STAI) C.D. Spielbergera, G.R. Goruscha i R.E. Lushene’a.

Autorami polskiej adaptacji są C.D. Spielberger, J. Strelau, M. Tysarczyk i K. Wrześniewski

Kwestionariusz służy do oceny poziomu lęku rozumianego jako stała cecha osobowości (Lęk – cecha) oraz rozumianego jako stan przejściowy i zależny od sytuacji (Lęk – stan). Zgodnie z rozumieniem autorów metody poziom lęku – cechy zależy od przebiegu procesu socjalizacji i ma charakter nabytej dyspozycji. Wyższy poziom lęku – cechy oznacza, że większa liczba sytuacji jest spostrzegana jako zagrażająca. Poziom lęku – cechy ma charakter względnie stabilny. Natomiast stan lęku ma charakter zmienny, zależny od sytuacji. Istnieje związek między poziomem lęku – cechy a lęku – stanu, gdyż osoby lękowe, o stałej predyspozycji osobowościowej, częściej reagują lękiem w sytuacjach zagrażających. Związek ten jest silniejszy, gdy sytuacja zagraża integralności struktury „Ja”, natomiast słabszy w sytuacjach stanowiących zagrożenie o innym charakterze.

Kwestionariusz powstał w 1964 roku. Posiada zadowalające parametry psychometryczne. Polska adaptacja ISCL również ma prawidłową trafność, wysokie wyniki zgodności wewnętrznej, zadowalającą stabilność bezwzględ-ną dla lęku – cechy, a niższe dla lęku – stanu.

Badanie zawiera dwie części: dotyczące lęku – cechy i lęku – stanu, o po-dobnej budowie, lecz zróżnicowanej instrukcji. Każda z części zawiera 20 twierdzeń. Osoba badana udziela odpowiedzi na skalach od 1 do 4. Część odpowiedzi jest zliczana wprost, część jest odwrócona. Uzyskane w obu częś-ciach wyniki są przeliczane według norm stenowych, podanych przez autorów polskiej adaptacji. W badaniach grupowych średnie oblicza się z wyników surowych. Wysokie wyniki w obu skalach świadczą o wysokim poziomie lęku.

5. Kwestionariusz Objawowy „O” Zakładu Psychoterapii Katedry Psychiatrii w Krakowie (J. Aleksandrowicz i in.)

Kwestionariusz Objawowy „O” został opracowany w latach 1975–1978 w Zakładzie Psychoterapii Katedry Psychiatrii w Krakowie. Jest metodą diag-nostyczną pozwalającą na ocenę, jakie objawy i w jakim nasileniu występują u badanej osoby. Umożliwia wielokrotne badanie i pozwala na porównywanie wyników oraz samopoczucia badanych osób, a także obserwowanie zmian zachodzących w trakcie leczenia. Kwestionariusz został stworzony z myślą o badaniu osób leczonych z powodu zaburzeń nerwicowych. Stanowi zestaw skarg i objawów wskazujący na aktualne samopoczucie psychosomatyczne osoby badanej. Na podstawie zestawu około 200 pytań opisujących nasile-nie różnych zaburzeń (licząc różne wersje pytań było ich 636), wyłoniono ostatecznie 138 pozycji, z których do badania „przesiewowego” używa się 73 (część selekcyjna), natomiast do badania pełnego, pozwalającego na ocenę podskal kwestionariusza, używa się wszystkich pozycji. W skróconej wersji S kwestionariusz zawiera 73 pytania, a jego wykonanie nie jest trudne dla osoby badanej. Istnieje również kwestionariusz S – II zawierający 85 pytań.

Istnieją różne klasyfikacje objawów zawartych w Kwestionariuszu Obja-wowym. Pierwotna klasyfikacja z 1981 roku zawierała 13 grup objawów:

lękowe i fobijne, depresyjne, niepokój, napięcie, zaburzenia snu, histeryczne, neurasteniczne, zaburzenia seksualne, derealizacyjne, natręctwa, trudności kontaktów społecznych, hipochondryczne, psychasteniczne, somatyczne.

Autorką nowego podziału, opartego na klasyfikacji ICD 10, jest A. Rewer (2000). Opracowanie ponad trzech tysięcy kwestionariuszy pozwoliło na wyróżnienie 14 zespołów zmiennych: zaburzenia fobiczne, inne zaburze-nia lękowe, zaburzezaburze-nia obsesyjno-kompulsyjne, konwersje, zaburzezaburze-nia au-tonomiczne z zakresu serca i układu sercowo-naczyniowego, zaburzenia somatyzacyjne, zaburzenia hipochondryczne, neurastenia, zespół deperso-nalizacji–derealizacji, mieszane zaburzenia osobowości – unikanie i zależ-ność, mieszane zaburzenia osobowości – impulsywność i histrioniczzależ-ność, nieorganiczne zaburzenia snu, dysfunkcje seksualne, dystymia. Opisane zespoły zmiennych pozwalają na orientację, jak szeroki zakres objawów zo-stał zawarty w Kwestionariuszu Objawowym. Są to zaburzenia zachowania, przeżywania i funkcjonowania somatycznego.

Kwestionariusz posiada zadowalające właściwości psychometryczne.

Trafność diagnostyczną, rozumianą jako zdolność odróżniania zaburzeń o charakterze egzogennym od zaburzeń nerwicowych, osobowościowych i psychosomatycznych, potwierdzono, stwierdzając, że osoby chorujące na lekkie schorzenia infekcyjne oraz inne choroby przewlekłe niewymagające zwolnienia od pracy odpowiadały na pytania kwestionariusza tak jak osoby zdrowe (75% odpowiedzi w granicach 1–4 sten), natomiast osoby chore

na choroby psychosomatyczne odpowiadały na pytania kwestionariusza tak jak osoby zgłaszające się do leczenia z powodu nerwicy (60% odpowiedzi w granicach 7–10 sten).

Jak zaznaczają autorzy kwestionariusza, każde z wymienionych zaburzeń czynnościowych może być wyrazem różnych schorzeń somatycznych, a także może pojawiać się w szczególnych okolicznościach u osób zdrowych. Mi-mo że kwestionariusz nie był przeznaczony do stosowania w innym celu, niż badanie osób z zaburzeniami nerwicowymi, zdecydowano się na jego użycie w charakterze wskaźnika samopoczucia psychosomatycznego osób z przeszczepionym sercem. Uzyskany wynik potraktowano jako globalny wskaźnik, nie dokonując podziału na skale i nie analizując charakteru ob-jawów. Niewątpliwie część objawów była związana z podstawową chorobą badanych i przebytą operacją, część miała charakter reakcji na stres, a część wynikała z zaburzeń nerwicowych. Nie rozgraniczano jednak pochodzenia objawów, co byłoby w badanej populacji bardzo trudne, czy wręcz niemoż-liwe, wychodząc z założenia, że bez względu na pochodzenie objawów aktu-alnie pogarszają one globalne samopoczucie badanych osób i wskutek tego kwestionariusz może służyć właśnie jako miernik bieżącego samopoczucia.

Osoba badana, wypełniając kwestionariusz, oceniała natężenie 138 ob-jawów na skali 0 – a – b – c. Odpowiedziom a przypisana została waga 4, odpowiedziom b waga 5, odpowiedziom c waga 7. W ocenie wzięto pod uwagę skróconą wersję zawierającą 73 itemy. Suma uzyskanych w nich wag pozwoliła na uzyskanie ogólnego wyniku kwestionariusza. Wysoki wynik świadczy o znacznym nasileniu objawów złego samopoczucia psychosoma-tycznego osoby badanej.

6. Ocena funkcjonowania osoby z przeszczepionym sercem w roli pacjenta

Aby ocenić funkcjonowanie osób z przeszczepionym sercem, posłużo-no się metodą skal szacunkowych. Osoby dokonujące szacowania zostały przeszkolone w używaniu skal szacunkowych i poinformowane odnośnie do najczęściej występujących błędów szacowania. Sędziami kompetentnymi były osoby należące do zespołu transplantacyjnego, zróżnicowane zawodowo (lekarz, psycholog, pielęgniarka), dobrze znające oceniane osoby z przeszcze-pionym sercem. W ocenie użyto własnej skali, zamieszczonej w Aneksie.

Oceniano z perspektywy zespołu leczącego postawę wobec choroby, reali-zację zaleceń lekarskich, akceptację metody leczenia, zmienność zachowań, aktywność, kontakty z otoczeniem społecznym, realizowanie zainteresowań, powrót do ról rodzinnych, zawodowych i społecznych.

Zadaniem sędziów była ocena zachowania osób badanych na ośmiu ska-lach zawierających po trzy opisane jakościowo i ilościowo punkty. Ocena

3 dotyczyła zachowań wskazujących na dobre, 2 na przeciętne, a 1 na złe funkcjonowanie. Oceny zostały zsumowane, tworząc jeden ogólny i dwa cząstkowe wskaźniki funkcjonowania – współpracy i realizowania zaleceń oraz funkcjonowania w innych sferach życia. Wysokie wyniki świadczyły (w ocenie personelu) o dobrej adaptacji pacjenta do życia z przeszczepionym sercem. Skala została zamieszczona poniżej.

Tabela 36. Skala do oceny funkcjonowania pacjenta przez członków zespołu transplan-tacyjnego

Oceń na podstawie całej znajomości pacjenta:

1. Postawa wobec choroby

(3 dobra, akceptuje ograniczenia i wykorzystuje możliwości, 2 ma okresowe trudności i stara się je przezwyciężyć, 1 z trudem znosi tę sytuację, np. powraca do nałogów)

2. Realizacja zaleceń lekarskich

(3 prawidłowo je realizuje, 2 okresowo zaniedbuje wypełnianie zaleceń, 1 nie dostosowuje się w istotnych sprawach)

3. Akceptacja metody leczenia

(3 w pełni akceptuje transplantację serca, zadowolony z poddania się transplantacji, 2 akceptuje tę metodę, ale ma drobne zastrzeżenia, 1 ma poważne wątpliwości, nie jest w pełni zadowolony z poddania się transplantacji)

4. Zmienność zachowań

(3 znaczna huśtawka i labilność zachowań, 2 pojedyncze epizody, 1 nie zaobserwowano więk-szej labilności)

5. Aktywność życiowa

(3 aktywny, czynny na miarę swoich możliwości, 2 przeciętnie aktywny, 1 bierny, mniej aktywny, niż na to pozwalają możliwości)

6. Kontakty z otoczeniem

(3 kontakty prawidłowe, lubiany, współpracujący, 2 kontakty w wąskim kręgu osób, 1 konflikty, unikanie kontaktów, izolowanie się)

7. Podejmowanie ról społecznych

(3 w pełni powraca do ról społecznych, 2 częściowo wraca do ról rodzinnych, ale nie do zawodowych czy społecznych, 1 wypada z ról, rezygnuje, role przejmowane przez rodzinę) 8. Realizacja zainteresowań

(3 zainteresowania szerokie i różnorodne, mocno angażujące, 2 przeciętne, średnio angażujące, 1 brak sprecyzowanych zainteresowań).

7. Wskaźnik stanu zdrowia

W niniejszej pracy oceny stanu zdrowia dokonano za pośrednictwem własnej skali dotyczącej globalnej oceny stanu zdrowia oraz na podstawie wskaźnika długości życia pacjenta z przeszczepionym sercem.

• Globalny wskaźnik stanu zdrowia składał się z trzech wskaźników:

– wskaźnika braku lub obecności powikłań pooperacyjnych;

– wskaźnika braku lub obecności epizodów odrzucania wszczepio-nego serca;

– wskaźnika braku lub obecności innych chorób po transplantacji serca.

W ocenie powyższych wskaźników posłużono się analizą dokumentacji medycznej pacjenta oraz konsultacją lekarzy – kardiochirurga i kardiologa zespołu transplantacyjnego. Oceny dokonano na skalach zawierających po trzy opisane jakościowo i ilościowo punkty. Ocena 2 dotyczyła braku po-wikłań, braku epizodów odrzucania przeszczepionego serca i braku innych chorób, ocena 1 oznaczała niewielkie ich nasilenie, a ocena 0 nasilenie poważne i niebezpieczne dla pacjenta. Suma ocen stanowiła globalny me-dyczny wskaźnik zdrowia, w którym wysoki wynik świadczy o dobrym stanie zdrowia po transplantacji serca.

• Wskaźnik długości życia z przeszczepionym sercem. Uwzględniono czas przeżycia po transplantacji serca w miesiącach.