Podsumowanie

W przeprowadzonych badaniach wykazano istotne znaczenie zasobów psychologicznych dla adaptacji psychologicznej do życia z przeszczepionym sercem. Poczucie koherencji okazało się powiązane ze wszystkimi przyjętymi kryteriami adaptacji. Wyższe poczucie koherencji towarzyszyło lepszemu przystosowaniu w życiu z przeszczepionym sercem. Osoby charakteryzujące się wyższym poczuciem koherencji podejmują aktywne działania zaradcze, których celem jest uporanie się z sytuacją trudną i rozwiązanie problemu. Nie utrudnia im tego lękliwość, odważnie stawiają czoła wyzwaniom. Wspierają się poszukiwaniem kontaktów towarzyskich. Niski poziom lęku nie zmusza ich do poświęcania uwagi przede wszystkim regulacji własnych emocji.

Rzadko korzystają z różnorodnych form odreagowywania emocjonalnego przez rozrywki czy zewnętrzną aktywność zastępczą.

Poczucie koherencji stanowi zasób psychologiczny o charakterze szczegól-nym (metazasób). Ma korzystne znaczenie dla oceny adaptacji

psychospo-łecznej we wszystkich wyróżnionych kryteriach. Współistnieje ze wszystkimi zasobami psychologicznymi, które przeprowadzone badania pozwoliły uznać za adaptacyjne. Potwierdza to koncepcję Antonovsky’ego o nadrzędnym charakterze poczucia koherencji, rozumianego jako ogólna zasada funkcjo-nowania zasobów odpornościowych. Kwestionariusz Orientacji Życiowej, nasycony wieloma znaczeniami, w sposób skondensowany ujmuje czynniki istotne dla procesów odporności i zdrowienia, znajdujące się na pograniczu wielu zagadnień psychologicznych, a przeprowadzone badania pozwalają rekomendować to narzędzie jako przydatne w ocenie możliwości adaptacyj-nych osób z przeszczepionym sercem. Poczucie koherencji okazało się silnie ujemnie związane ze stylem radzenia sobie skoncentrowanym na emocjach.

Wysokie poczucie koherencji oznacza zaufanie do własnych możliwości, realizm, przeżywanie pozytywnych emocji, optymistyczny styl wyjaśniania, podejmowanie prób konfrontacji, wiarę w sukces, posiadanie wspierających relacji z ludźmi. Natomiast styl skoncentrowany na emocjach jest związa-ny z gorszą oceną adaptacji we wszystkich przyjętych kryteriach. Oznacza koncentrację na negatywnych emocjach, napięcie, niepokój, przygnębienie, skupienie na dolegliwościach, przewidywanie możliwości porażki, pesymi-styczny styl wyjaśniania, tendencję do ruminacji przeżywanych zmartwień, unikanie konfrontacji, obwinianie siebie za poniesione niepowodzenia, brak zaufania do własnych możliwości, negatywną samoocenę, agresję i autoagre-sję, poznawcze zniekształcenia rzeczywistości. Poczucie koherencji stanowi niejako odwrotność stylu skoncentrowanego na emocjach.

Adaptacyjny charakter w życiu z przeszczepionym sercem ma układ za-sobów złożony z wysokiego poczucia koherencji, umiarkowanego nasi-lenia stylu radzenia sobie skoncentrowanego na zadaniu a niskiego stylu skoncentrowanego na emocjach, niskiej lękliwości, częstego stosowania strategii kompromisowego rozwiązywania problemów i strategii przemiany wewnętrznej.

Bardzo istotnym zasobem psychologicznym okazało się natężenie jednej z form stylu skoncentrowanego na unikaniu – poszukiwania kontaktów towarzyskich. Ta forma ma korzystne znaczenie nie tylko dla adaptacji psychologicznej do życia z przeszczepionym sercem, ale również ma słaby związek z lepszym stanem zdrowia, co wskazuje na znaczenie dla procesów adaptacji i zdrowienia posiadanego wsparcia społecznego i umiejętności jego wykorzystywania. Niekorzystne znaczenie połączenia silnego natężenia stylu skoncentrowanego na problemie ze znacznym natężeniem stylu skoncentro-wanego na unikaniu pozwala na odniesienie do koncepcji wskazujących, iż osoby nadmiernie zadaniowe, o postawie konfrontacyjnej wobec trudności i aktywności kompensacyjnej, jednocześnie uruchamiające silne mechanizmy obronne w sytuacjach lękotwórczych, są szczególnie zagrożone możliwością występowania schorzeń kardiologicznych. Inaczej natomiast – zamienne,

a nie równoczesne, stosowanie sposobów zaradczych o charakterze kon-frontacyjnym i unikowym może, zgodnie z koncepcją Klingera (za: Silver, Wortman, 1984), pozwolić na wytchnienie przed kolejnymi wysiłkami i sta-nowić bazę umożliwiającą późniejsze podjęcie bardziej skutecznych zmagań.

Stan zdrowia fizycznego okazał się jednak uwarunkowany stanem zaso-bów i wskaźnikami adaptacji psychologicznej jedynie w niewielkim stopniu.

Dla wąsko rozumianego stanu zdrowia somatycznego czynniki o charakte-rze psychologicznym nie były najważniejszymi czynnikami decydującymi.

Szersze, holistyczne rozumienie pojęcia zdrowia jako całokształtu rezultatów wysiłków adaptacyjnych we wszystkich sferach funkcjonowania biopsycho-społecznego człowieka pozwala jednak na potwierdzenie znaczenia czynni-ków psychologicznych dla tak pojmowanego zdrowia.

Dla uniknięcia pogorszenia stanu zdrowia, zwłaszcza epizodów odrzuca-nia wszczepionego serca, szczególnie ważne są te kryteria adaptacji, które zostały uwzględnione w ocenie personelu, a dotyczą funkcjonowania w roli pacjenta, co potwierdza konieczność starannego edukowania i motywowania pacjentów do współpracy w realizowaniu zaleceń zdrowotnych.

Uzyskane w przedstawionych badaniach wyniki są zgodne z omówionymi w podrozdziale 4.7 w rozdz. II analizami związku poczucia koherencji ze stanem zdrowia i wskaźnikami adaptacji w chorobie. Mimo że większość z nich potwierdziła związki poczucia koherencji ze stanem zdrowia, były i takie, w których, tak jak w niniejszych, nie stwierdzono związku z oceną stanu zdrowia przez lekarza (Bös, Woll, 1994 za: Bengel i in., 1999). Podob-nie jak w badaniach Chamberlaina, Petrie’ego i Azariaha (1992, za: Bengel i in., 1999) poziom poczucia koherencji był predyktorem pozytywnych miar zdrowia, wiązał się również z lepszą samooceną stanu zdrowia i mniej-szą liczbą zgłaszanych objawów chorobowych (Anson, Paran, Neumann, Chernichovsky, 1993 oraz Gebert, Broda, Lauterbach, 1997 za: Bengel i in., 1999). Znaczenie poczucia koherencji dla adaptacji psychospołecznej wykazali – podobnie jak autorka niniejszej pracy – Dangoor i Florian (1994 za: Bengel i in., 1999).

Analiza czynników psychologicznych, które biorą udział w procesach adaptacji psychologicznej do życia z przeszczepionym sercem, może służyć określeniu sposobów oddziaływań na pacjentów, skierowanych na wzbo-gacenie zasobów psychologicznych oraz sposobów ich wykorzystania, aby pomóc im w jak najdłuższym zachowaniu zdrowia i poprawie przystoso-wania do trudnej sytuacji zdrowotnej oraz życiowej. Wnioski aplikacyjne zostaną omówione w kolejnym rozdziale.

Wnioski aplikacyjne

Jak – w świetle badań – można ułatwić adaptację do życia z przeszczepionym sercem?

Wymiar praktyczny, aplikacyjny, przedstawionych badań wydaje się szcze-gólnie ważny z uwagi na potrzeby kliniczne grupy osób żyjących z przeszcze-pionym sercem. Implikacje terapeutyczne mogą ułatwić im adaptację do trudnej sytuacji, pomóc w uzyskaniu lepszej jakości życia, sprzyjać zachowa-niu lub odzyskazachowa-niu poczucia sensu życia i pomagać w utrzymazachowa-niu zdrowia.

Istotne jest zapobieganie destruktywnemu działaniu stresu, przeradzaniu się stresu w kryzys psychologiczny, wspieranie osobistego rozwoju po transplan-tacji. Celem terapeutycznym pracy jest wskazanie sposobów wzbogacania zasobów istotnych dla adaptacji i odbudowa zasobów psychologicznych zainwestowanych w procesie zmagań ze stresem życia z przeszczepionym sercem. Poniżej omówiono najważniejsze kierunki oddziaływań w pracy psychologicznej z osobami z przeszczepionym sercem i ich rodzinami, a tak-że wskazano na znaczenie budowania klimatu psychologicznego instytucji sużby zrowia w taki sposób, aby sprzyjał zdrowieniu.

1. Utrzymanie wartości poczucia koherencji

W prezentowanych badaniach poczucie koherencji okazało się cennym zasobem osobistym, zgodnie z koncepcją twórcy pojęcia, zasadą organizacji tych zasobów. Zostało określone jako metazasób. Antonovsky (1995) sądził, że poczucie koherencji obniża się z wiekiem, a przeżywane sytuacje trudne mogą wpływać korozyjnie, osłabiając je. Zatem w chorobie może dochodzić do spadku wartości poczucia koherencji, co również zauważono w omawia-nych badaniach. Możliwe jest jednak zapobieganie obniżaniu się poczucia koherencji w chorobie, dzięki zwróceniu uwagi na czynniki wpływające na kształtowanie się poczucia koherencji i jego wysokość, zwłaszcza na

stabil-ność oddziaływań, równowagę niedociążenia i przeciążenia, udział w podej-mowaniu decyzji. Powyższe czynniki należy przenieść na sytuacje powstające w procesie leczenia osób z przeszczepionym sercem. Zapewnienie warunków dla zachowania poczucia koherencji w procesie leczenia to ważne zadania zespołu leczącego. Stabilność oddziaływań na pacjenta wymaga zgodnego postępowania wszystkich osób zaangażowanych w proces leczenia, wymiany poglądów, dzielenia się wiedzą, uzgadniania stanowisk i przekazywania cho-remu jednolitej wersji informacji, a także stawiania mu podobnych wymagań.

Równowagę niedociążenia i przeciążenia można uzyskać przez włączanie pacjenta w proces leczenia, stawianie przed nim zadań dostosowanych do jego możliwości, stopniowanie trudności, dzielenie bardziej obciążających obowiązków na etapy, zachęcanie i motywowanie do współpracy oraz nagra-dzanie uznaniem podejmowanych wysiłków. Udział w podejmowaniu decyzji może dotyczyć tych aspektów procesu leczenia, w których istnieją alternatywne wersje postępowania. Warto wówczas pozwolić pacjentowi podjąć decyzję, dostosować sposób leczenia, rehabilitacji czy np. diety do jego możliwości i trybu życia. Niewątpliwie fakt, iż po transplantacji serca kontrola stanu zdrowia nie opiera się na samopoczuciu pacjenta, lecz na badaniach labo-ratoryjnych, utrudnia osobom z przeszczepionym sercem uzyskanie poczu-cia osobistej kontroli nad przebiegiem leczenia i możliwości wpływu. Tym bardziej należy wskazywać pacjentowi te aspekty leczenia, które są zależne od jego starań. Model relacji lekarza z pacjentem oparty na współuczestni-ctwie pozwala na podtrzymanie poczucia koherencji w większym stopniu niż model oparty na dyrektywności.

Z poczuciem koherencji związane jest pojęcie granic – tych sfer życia, które w danym momencie człowiek uważa za ważne i warte osobistego za-angażowania. Zwiększanie umiejętności zwężania i poszerzania zakresu sfer życia objętych zainteresowaniem adekwatnie do aktualnego stanu zdrowia, czyli zwiększanie giętkości granic, pozwala zachować kontrolę w sytuacjach, w których jest to możliwe, a oddawać ją w tych sytuacjach, które nie sprzy-jają jej zachowaniu. Zbycie kontroli jest niejednokrotnie w chorobie trudne, ponieważ bywa utożsamiane z poddaniem się, rezygnacją, dlatego zdarza się, że chorzy usilnie próbują zachować wpływ na jakąś sferę życia, doko-nując heroicznych wysiłków i niejednokrotnie szkodząc swemu zdrowiu.

Uświadomienie, że zawężenie granic może mieć charakter przejściowy, że możliwy jest powrót do sfer chwilowo umieszczonych poza osobistą kon-trolą wraz z poprawianiem się stanu zdrowia oraz że elastyczność granic to ważna umiejętność adaptacyjna, jest szczególnie ważne w sytuacji choroby, a zwłaszcza życia z przeszczepionym sercem.

W celu zapobiegania obniżaniu się poczucia koherencji wskazana jest również odpowiednio ukierunkowana praca psychologiczna z rodzinami osób z przeszczepionym sercem. Przeżycia związane z funkcjonowaniem

systemu rodzinnego mają podstawowe znaczenie dla konstruowania wizji świata zrozumiałego, spójnego i przewidywalnego, dla tworzenia schematów poznawczych o charakterze uporządkowanym, lecz również otwartych na nowe doświadczenia, dla uczenia się odważnego, sprawnego, chociaż nie-pochopnego, rozwiązywania problemów. Rodzina może pomagać swojemu choremu, obarczając go zadaniami na miarę sił, zapewniając mu poczucie przydatności i dając szanse na sukces w działaniu, równocześnie chroniąc go w miarę potrzeb. Ułatwia choremu określenie, które sprawy musi chwilowo pozostawić poza granicami swego zainteresowania, zapewniając mu jedno-cześnie poczucie bezpieczeństwa, gdyż dzięki rodzinie te sprawy nie zostaną całkowicie zaniedbane, a zarazem, gdy stan zdrowia pozwala, ułatwia cho-remu ponowne objęcie tych sfer uwagą, elastycznie oddając mu pewne role czy obowiązki. Włączanie chorego w sprawy rodzinne, otwarta komunikacja dotycząca rodzinnych problemów, umożliwienie współdecydowania i pla-nowania zapewniają osobie z przeszczepionym sercem poczucie wspólnoty, współudziału i zapobiegają marginalizacji jego osoby w rodzinie. Wsparcie rodzinne stanowi podstawowe, najbardziej dostępne, źródło pomocy i bu-forowania stresu. Indywidualne problemy ujmowane na tle doświadczeń rodzinnych można rozwiązać, dążąc do poprawy funkcjonowania rodziny, zgodnie z płynącymi z modelu salutogenetycznego inspiracjami. Poczucie koherencji może pozwalać na prognozowanie sposobu adaptacji w życiu z przeszczepionym sercem.

2. Wzbogacanie zasobów i ich wykorzystanie

Poczucie koherencji sprzyja traktowaniu sytuacji trudnych w katego-riach wyzwania, a nie obciążenia. Zatem praca z osobą z przeszczepionym sercem nad reinterpretacją sytuacji, nad oceną zagrożenia i szacowaniem własnych możliwości zaradczych powinna pozwolić na mniej dramatyczne przeżywanie wielu stresów. Sprzyja to „sprawdzaniu się” w ekstremalnych warunkach, hartowaniu, poznawaniu własnych możliwości i ograniczeń, może być szkołą charakteru i elementem rozwoju osobistego.

Oddziaływania psychologiczne, zmierzające do lepszego uświadomienia sobie przez osobę z przeszczepionym sercem posiadanych zasobów osobi-stych oraz zasobów otoczenia, które może ona wykorzystać w zmaganiach, pozwalają poczuć się pewniej podczas dokonywania oceny własnych możli-wości w trakcie konfrontacji stresowej. Ważne jest zwiększanie umiejętności wykorzystania posiadanych zasobów, ułatwianie ich zastępowania i substytu-cji, a także – kiedy to możliwe – odbudowywanie zasobów w spokojniejszym okresie, po ich zainwestowaniu. Nowym zasobem osoby z przeszczepionym

sercem stają się posiadana wiedza o chorobie i leczeniu, wiedza o swoich reakcjach w trudnych sytuacjach, o swojej wytrwałości i odwadze, nowe kontakty z osobami leczącymi, a także towarzyskie, zwłaszcza w grupach wsparcia. Zasobem staje się zmiana hierarchii wartości, czasem odzyskana wiara lub zwiększone zaangażowanie religijne, często odzyskane poczucie wsparcia i jedności rodzinnej. Przepracowanie przeżywanych w związku z zaistniałą sytuacją nowych doświadczeń w kierunku ich pełniejszego zrozu-mienia i zintegrowania w spójny system, wzbogacanie i aktywizacja zasobów osobistych, potrzebnych w radzeniu sobie, to najważniejsze kierunki pracy psychologicznej w ramach relacyjnej teorii stresu i koncepcji zachowania zasobów.

3. Obniżanie lękliwości, rozumianej jako stała dyspozycja osobowościowa, oraz aktualnie przeżywanego stanu lęku

Ponieważ wysoki poziom lęku – cechy okazał się wybitnie niepomyślny adaptacyjnie, może być traktowany jako predyktor przystosowania w życiu z przeszczepionym sercem. Osoby o wysokim poziomie lęku – cechy mogą wymagać psychoterapii, gdyż źródło ich lękliwości tkwi w głębokich, trud-nych doświadczeniach emocjonaltrud-nych. Wymagają one szczególnej troski psychologa podczas leczenia metodą transplantacji serca, ponieważ ryzyko nieprawidłowej adaptacji, kryzysu psychologicznego, zachowań antyzdro-wotnych i zaniedbania zaleceń jest szczególnie poważne. Co więcej, osobo-wość lękowa sprzyja przeżywaniu wzmożonego lęku w sytuacjach trudnych w życiu z przeszczepionym sercem, obniża jakość życia, powoduje sięganie po używki, może nawet przybrać wymiar psychopatologiczny, zwłaszcza o charakterze reaktywnych zespołów lękowo-depresyjnych. Ponieważ pa-cjenci kontrolują ekspresję lęku, maskują ją wzmożoną wesołością, pozornym wigorem, ważne jest docieranie do autentycznych, głębokich uczuć. Uczenie pacjenta zachowań redukujących lęk, relaksacji, niekolidujących z cela-mi zdrowotnycela-mi sposobów regulacji emocji, odreagowania, dostarczanie wsparcia emocjonalnego, ułatwia stabilizację emocjonalną i jest ważne dla dalszego przystosowania. Równocześnie możliwe jest zachowanie i pielęg-nowanie pewnej liczby adaptacyjnych złudzeń, tych niezbyt głębokich, nie w pełni realistycznych przekonań, o charakterze mechanizmów obronnych płytszych, półświadomych i niezbyt sztywnych. Może to mieć korzystny wpływ na radzenie sobie z przeżywanym lękiem. Psycholog musi bardziej radykalnie oddziaływać jedynie w przypadku tych mechanizmów obronnych, które mogą być groźne dla zdrowia, np. mechanizmu zaprzeczania chorobie.

Szczególnej troski i koncentracji oddziaływań wymagają osoby o wzmożonej lękliwości, gdyż – w świetle prezentowanych badań – stanowi ona deficyt utrudniający adaptację.

4. Rozwijanie strategii radzenia sobie

Adaptacyjny charakter umiarkowanego nasilenia stylu radzenia sobie skoncentrowanego na problemie sugeruje zmierzanie do jego wzmacniania, gdy jest słaby, ale osłabiania, gdy jest krańcowo silny. Ponieważ w bada-niach strategie kompromisowego rozwiązywania problemów i przemiany wewnętrznej okazały się przystosowawcze, warto nad ich rozwijaniem pra-cować z pacjentem. Pierwsza spośród tych strategii wymaga wyważonego podejścia do rozwiązywania problemów – nie za wszelką cenę, z uwzględnie-niem kosztów zdrowotnych, pogodzenia się i zaakceptowania jedynie częś-ciowych rozwiązań lub połowicznych rezultatów zmagania. Druga z kolei wymaga rozwijania refleksyjności, dokonywania przemyśleń, dostrzegania znaczenia własnej postawy wobec cierpienia, przewartościowania celów i priorytetów. Psycholog może stymulować i wspomagać te procesy. We wczesnym okresie pooperacyjnym warto również wzmacniać częstość stoso-wania strategii wzorostoso-wania się na innych. Dopuszczalne jest umiarkowane stosowanie strategii odreagowania, a współistnienie strategii skierowanych na rozwiązanie problemu i na regulację stanów emocjonalnych pozwala na uzyskanie optymalnego radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Strategie o charakterze unikowym mogą pełnić korzystną rolę i ich niewielki, niezbyt silny poziom może sprzyjać adaptacji. Jednak należy zmniejszać skłonność osoby żyjącej z przeszczepionym sercem do unikowego angażowania się w czynności zastępcze. Warto natomiast zachęcać do fazowego wykorzysty-wania konfrontacyjnych i unikowych sposobów radzenia sobie, co z jednej strony daje szansę na aktywną walkę o zachowanie zdrowia, ale równocześ-nie pozwala na okresy wyciszenia i oderwania od zmagań. Niekorzystny dla adaptacji styl skoncentrowany na emocjach może się stać również wskaźni-kiem prognostycznym w przewidywaniu trudności adaptacyjnych u chorych prezentujących ten styl radzenia sobie.

5. Budowanie sieci wsparcia społecznego i rozwijanie umiejętności jego wykorzystywania

Adaptacyjne znaczenie stylu skoncentrowanego na unikaniu – poszu-kiwania kontaktów towarzyskich wskazuje na konieczność pielęgnowania relacji międzyludzkich i wspomagania umiejętności interpersonalnych osób z przeszczepionym sercem. Budowanie wsparcia społecznego obejmuje ro-dzinę osoby z przeszczepionym sercem, jego dotychczasowych znajomych, których oddaleniu się od chorego warto zapobiegać, nowych znajomych z okresu leczenia. Wsparcia powinien dostarczać również zespół leczący – przede wszystkim wsparcia informacyjnego, ale również emocjonalnego, a czasem instrumentalnego. Wsparcie społeczne zabezpiecza w sytuacjach stresowych i łagodzi skutki stresu. Musi być jednak trafne, dostępne, a oso-ba z przeszczepionym sercem musi mieć odwagę po nie sięgnąć i umieć je wykorzystać. Nad procesami wspierania chorego powinien zatem czuwać psycholog, sam stanowiąc ważne i dostępne źródło wsparcia.

6. Poprawianie jakości życia z przeszczepionym sercem

Aby życie z przeszczepionym sercem nie stało się dla chorego źródłem traumy, warto dbać o jego jakość, zachęcając pacjentów do dokonania zmian życiowych w taki sposób, aby możliwe stało się jak najpełniejsze zaspokojenie potrzeb, realizacja marzeń, rozwijanie zainteresowań, pełne i satysfakcjo-nujące relacje z bliskimi ludźmi, podejmowanie różnorodnych aktywności, pracy i zabawy. Życie nie może skupiać się bowiem wyłącznie na chorobie i stałym zagrożeniu odrzuceniem wszczepionego serca. Dlatego mimo że konieczne jest nieustanne motywowanie pacjentów do starannego przestrze-gania zaleceń, lepiej to robić w sposób łagodny, nierygorystyczny, ukazując prawidłowe pełnienie roli pacjenta we właściwy sposób jako źródła dumy z siebie i poczucia osobistej skuteczności. Bardzo rygorystyczny stosunek do zaleceń może się stać źródłem buntu lub zniechęcenia. Życie skupione na chorobie i leczeniu, na zagrożeniu i lęku przed śmiercią, na ograniczeniach, a nie na możliwościach, nie jest oczekiwanym rezultatem transplantacji serca. Mimo że stan zdrowia nie okazał się istotnie związany ze wskaźnikami adaptacji, trzeba zadbać o dobre życie po transplantacji i pozwolić, by główne miejsce w świadomości chorego zajęła nie choroba i zagrożenie, lecz szanse i uzyskane nowe możliwości.

Wykonane badania pozwoliły dostrzec, w jaki sposób radzą sobie osoby z przeszczepionym sercem, jak funkcjonują w tej tak bardzo trudnej sytuacji,

zachowują godność, pogodę ducha, dojrzewają w zmaganiach, stają się dziel-ne, cierpliwe, a ich życie może zmieniać się na lepsze po transplantacji. Dzięki wysiłkom przystosowawczym choroba może stać się dla nich przeżyciem uszlachetniającym i rozwijającym. Każda z osobistych dróg prowadzących do utrzymania zdrowia ma charakter indywidualny, zróżnicowany i nie ma jednego dobrego sposobu dla wszystkich. Istnieją jednak pewne prawidłowo-ści, które starano się scharakteryzować. Wskazanie możliwości wspomagania procesów adaptacyjnych jest źródłem optymizmu terapeutycznego, dzięki wytyczeniu kierunków pracy psychologicznej z osobami z przeszczepionym sercem. Aby zamierzone korektywne oddziaływania w zakresie poczucia koherencji, sposobów radzenia sobie, poziomu lęku były skuteczne i trwałe, powinny mieć charakter długofalowej modyfikacji i być dokonane dzięki wspólnym wysiłkom całego zespołu leczącego.

Zmiany warunkujące prawidłową adaptacją do życia z przeszczepionym sercem umożliwiają stopniową asymilację trudnych doświadczeń, zintegro-wanie ich z wiedzą o sobie, dostrzeżenie nowych perspektyw, znalezienie nowych odpowiedzi na trudne pytania i reakcji na nieprzewidywalne sytua-cje, akceptację ograniczonego wpływu na sytuację, pogłębienie wrażliwości na cierpienia innych, pogłębienie refleksyjności. Mogą stać się źródłem wewnętrznej siły, odporności psychicznej i duchowego rozwoju.

„Co się zmieniło w moim życiu po transplantacji serca? Stałem się znacznie wraż-liwszy na cudze problemy, cierpienia. Mam wzmożoną skłonność do przemyśleń o życiu i śmierci, o pojęciach dobra i zła. Problemy te nie nastrajają mnie jednak pesymistycznie. Jestem bardziej pogodny niż kiedyś, nauczyłem się śmiać z własnych ułomności, żyję już przecież kilka lat na kredyt...”.

Jerzy, lekarz żyjący z przeszczepionym sercem

Część I. Omówienie zastosowanych metod badawczych

I. Skala do pomiaru poczucia koherencji

– Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC 29 A. Antonovsky’ego

Kwestionariusz został opublikowany w 1983 roku. Polską wersję kwestio-nariusza zawiera wydana w Polsce w 1995 roku książka Rozwikłanie tajem-nicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować A. Antonovsky’ego w tłumaczeniu Grzegołowskiej-Klarkowskiej.

Skonstruowanie kwestionariusza A. Antonovsky oparł na analizie

Skonstruowanie kwestionariusza A. Antonovsky oparł na analizie