Rola Stowarzyszenia Transplantacji Serca

Szczególnie ważną rolę spełnia Stowarzyszenie Transplantacji Serca, mają-ce swoje oddziały w całej Polsmają-ce i skupiająmają-ce ludzi z przeszczepionym sermają-cem, ich rodziny i osoby wspierające ideę transplantacji. Stowarzyszenie wydaje czasopismo zawierające informacje dotyczące profilaktyki zdrowotnej, hi-gieny psychicznej i rehabilitacji ruchowej, organizuje spotkania integracyjne oraz turnusy rehabilitacyjne. Współpracuje z zespołami leczącymi, służy doświadczeniami. Przedstawiciele stowarzyszenia biorą udział w kongresach i spotkaniach naukowych. Gromadzi fundusze służące propagowaniu idei transplantacji narządów. Dzięki inicjatywie stowarzyszenia odbywają się wycieczki, spotkania integracyjne i towarzyskie. Udział w stowarzyszeniu ma charakter potężnego wsparcia społecznego, zarówno dla osób z prze-szczepionym sercem, jak również dla ich rodzin. Nawet osoby, których bliscy zmarli, utrzymują kontakty z przyjaciółmi ze stowarzyszenia. Równocześnie jednak dzięki bliższym kontaktom wśród osób z przeszczepionym sercem wiadomości o zgonach i powikłaniach rozchodzą się szybko, nasilając lęk.

Szerzą się plotki dotyczące leczenia, niekiedy bardzo je utrudniając. Zdarza się wzajemne wypożyczanie leków, by odwlec konieczność wizyty u lekarza.

Zatem organizacje pacjentów pełnią dwojaką rolę – korzystną, wspie-rającą i edukacyjną, ale i niekorzystną, jeśli w sposób fałszywy zostanie zrozumiana wzajemna solidarność i podjęta forma szkodliwej dla procesu leczenia współpracy. Dlatego powinny one pozostawać pod dyskretnym nadzorem profesjonalistów, wspierających organizacje skupiające pacjentów.

3.5. Specyfi ka kontaktu lekarza i pacjenta w transplantologii

Osoby z przeszczepionym sercem z uwagi na specyfikę leczenia przez całe życie pozostają pacjentami. Bycie pacjentem oznacza przyjęcie okreś-lonej roli społecznej i realizowanie wynikających z niej wymagań. Dlatego lekarze, bardzo zaangażowani w ideę transplantacji, którym zależy, by ich pacjenci przeżyli jak najdłużej, wymagają od pacjentów bardzo dokładnego realizowania zaleceń. Może to wywoływać negatywne emocje u obu stron tej relacji, gdyż realizacja zaleceń nie zawsze jest doskonała. Dyrektywność postępowania powoduje opór, który może się przejawiać w niewłaściwym przyjmowaniu leków, uleganiu nałogom lub w apatii i bierności pacjenta.

Zdarzają się przejawy usztywnienia zachowań, fiksacji, a także zachowań regresywnych. Niektórym osobom o dużej potrzebie autonomii trudno jest przyjąć związaną z leczeniem postawę zależności. Ze strony lekarza może to powodować rozgoryczenie, uczucia zawodu, złości na osoby opornie współpracujące, w końcu zniechęcenie i symptomy wypalenia zawodowego.

Ogromny wysiłek włożony w realizację działań związanych z procedurą transplantacyjną wydaje się zaprzepaszczany przez zaniedbania pacjentów.

Natomiast prawidłowa współpraca, dobry kontakt z pacjentem, wdzięcz-ność i zadowolenie z jego strony mobilizują lekarza i zachęcają do dalszej pracy. Badania dowodzą (Kirklin, Young, McGiffin, 2002; Siemienicka, Dąbrowska, Wysokiński, 2000), że pacjenci, którzy potrafią nawiązać satys-fakcjonujące kontakty społeczne z zespołem leczącym, lepiej współpracują w przestrzeganiu zaleceń. Stopniowo uczą się sposobów porozumiewania się z personelem i doskonalą tę umiejętność, co ułatwia im codzienne funk-cjonowanie.

Przedstawiona powyżej analiza medycznej, psychologicznej i społecznej sytuacji osób z przeszczepionym sercem pozwala na dostrzeżenie wielu trudności, jakie napotykają osoby po transplantacji w życiu z przeszczepio-nym sercem w procesie dalszego leczenia, i wskazuje na istotne znaczenie czynników psychologicznych dla ich przezwyciężania.

Mechanizmy adaptacji psychologicznej w życiu z przeszczepionym sercem

Życie z przeszczepionym sercem obfituje w liczne problemy. Do utrud-nień o charakterze medycznym należą: konieczność stałej opieki lekarskiej, leczenie immunosupresyjne i jego powikłania, ryzyko odrzucenia wszczepio-nego serca, wymóg przestrzegania rygorystyczwszczepio-nego reżimu pooperacyjwszczepio-nego.

Wśród problemów o charakterze psychologicznym należy wymienić przede wszystkim: poczucie zagrożenia życia i krótszej perspektywy czasowej, ko-nieczność radzenia sobie z przeżywanymi negatywnymi emocjami, zaakcep-towania zmian zachodzących we wszystkich sferach życia i skorygowania celów życiowych. Do problemów o charakterze społecznym należą: przyjęcie nowej roli społecznej – roli pacjenta – wraz ze wszystkimi jej konsekwencja-mi, m.in. z przyjęciem postawy zależności w procesie leczenia i utrzymaniem zadowalających relacji z zespołem leczącym, trudności w powrocie do ról zawodowych, przekształcenia w rodzinie, reakcje otoczenia wobec faktu przebycia transplantacji serca, podjęcie nowych relacji społecznych w gru-pie osób z przeszczepionym sercem. Wielość problemów, skumulowanych w krótkim czasie, zmusza do dokonania natężonych wysiłków adaptacyj-nych. Osoby z przeszczepionym sercem trudno określić jednoznacznie – nie są one ani zdrowe, ani chore. Przez całe życie zażywają leki i pozostają pod opieką lekarzy, są pacjentami, mają wiele drobnych dolegliwości, a okresowo poważne powikłania. Jednak równocześnie ich sprawność fizyczna bywa zadziwiająco dobra, poprawia się w stosunku do okresu przedoperacyjnego, część osób wraca do pełnienia ról rodzinnych i zawodowych, podejmuje nowe wyzwania. Przebieg ich zmagań można opisać na kontinuum, którego pozytywny biegun stanowi rozwój wewnętrzny, dojrzewanie i hartowanie w trakcie zmagania się z trudnościami, podczas gdy negatywny biegun obej-muje obecność objawów psychopatologicznych. Różnorodność rezultatów wysiłków przystosowawczych oraz zróżnicowane skutki leczenia metodą transplantacji serca nasuwają pytania o czynniki psychologiczne, od których zależy adaptacja do życia z przeszczepionym sercem oraz procesy odporności i zdrowienia. Prześledźmy zatem najważniejsze psychologiczne koncepcje

teoretyczne, mogące zawierać odpowiedzi na pytanie o uwarunkowania pomyślnej adaptacji psychologicznej w tej – tak trudnej – sytuacji.

1. Adaptacja psychologiczna a stan zdrowia i samopoczucie psychosomatyczne

O związkach między czynnikami natury psychologicznej a stanem zdrowia można myśleć w kategoriach psychosomatycznych (poszukujących psycho-gennych uwarunkowań chorób somatycznych), jak i somatopsychologicz-nych (wskazujących na skutki choroby somatycznej dla psychiki chorego).

Można także poszukiwać czynników psychologicznych wspomagających pro-cesy zdrowienia. Współczesna psychoneuroimmunologia (Giejbatow, 2000;

Mausch, 2000a; 2006b; Sheridan i Radmacher, 1998) bada związki między układem nerwowym, immunologicznym i hormonalnym oraz sposób, w jaki czynniki natury psychicznej zmieniają działanie systemu immunologicznego, zwiększając lub zmniejszając ryzyko wystąpienia chorób. Układ immunolo-giczny dotychczas uważano za autonomiczny i niepodlegający bezpośred-nim wpływom układu nerwowego i hormonalnego. Obecnie wiele badań dowodzi, że nie jest on układem zamkniętym i wchodzi w relacje z innymi układami. Żadnego z systemów organizmu nie można zrozumieć oddzielnie, gdyż pomiędzy nimi istnieją złożone interakcje. Liczne i dobrze udowodnio-ne badania nad zwierzętami w warunkach laboratoryjnych oraz nad ludźmi w warunkach naturalnych, takich jak żałoba z powodu utraty bliskiej osoby, udowodniły, że czynniki psychologiczne w sytuacji kumulacji wydarzeń o charakterze stresowym, m.in. poczucie bezradności, beznadziejności, pe-symistyczny styl wyjaśniania, antyzdrowotne strategie radzenia sobie, osła-biają system immunologiczny i mogą prowadzić do chorób somatycznych.

Teoria nadzoru immunologicznego głosi, że gdy układ immunologiczny jest sprawny, wówczas kontroluje organizm, nie dopuszczając do rozwoju klinicznych objawów choroby. Jednak osłabiony chronicznymi stresami układ immunologiczny nie jest wystarczająco skuteczny i dochodzi wówczas do immunosupresji. Wraz z zasobami osobistymi i zasobami środowiska czynniki o charakterze stresowym stanowią złożony zespół uwarunkowań modulujących odporność organizmu w sposób specyficzny (wpływ procesów emocjonalnych, takich jak depresja, lęk, wrogość, poczucie beznadziejności, poczucie bezradności) i w sposób niespecyficzny (uogólnione napięcie i prze-ciążenie kumulującymi się wydarzeniami o charakterze stresowym). Poza immunosupresją wykazano immunostymulację oraz zauważono, że reakcje immunologiczne i hormonalne poddają się warunkowaniu. Procesy

immu-nosupresji można odwrócić za pomocą określonej aktywności psychicznej (wizualizacji, medytacji).

Powiązanie układów immunologicznego, hormonalnego i nerwowego jest niezwykle istotne dla wyjaśnienia problemów związanych z leczeniem immunosupresyjnym osób z przeszczepionym sercem, zwłaszcza wówczas, gdy istnieje rozbieżność między stanem pacjenta a wynikami badań labora-toryjnych, ale przede wszystkim dla oddziaływań służących stabilizacji funk-cjonowania układu immunologicznego osób leczonych immunosupresyjnie i wspomaganiu procesów odpornościowych metodami psychologicznymi.

W chorobie pomyślna adaptacja psychologiczna oznacza większy komfort życia chorego, bardziej satysfakcjonującą jego jakość, wydaje się możliwe, że jest również związana z lepszym stanem zdrowia. Pojęcie adaptacji jest używane w naukach biologicznych do określenia przystosowania się or-ganizmów żywych do warunków życia. W psychologii pojęcia adaptacji zwykle używa się zamiennie z pojęciem przystosowania. Adaptacja wiąże się z takimi zmianami, które optymalizują funkcjonowanie człowieka w danej sytuacji. Zgodnie z definicją, którą podają Lieberman i Lieberman (1988), adaptacja jest rozumiana jako zintegrowana aktywność życiowa. Pojęcie adaptacji dotyczy sfery funkcjonowania fizjologicznego, psychologiczne-go oraz społecznepsychologiczne-go. Psychologiczne przystosowanie powinno więc być ujmowane jako część ogólnego procesu przystosowania. Adaptacja psycho-logiczna obejmuje adaptację poznawczą, emocjonalną oraz behawioralną.

Każdy z aspektów psychologicznego funkcjonowania należy rozpatrywać pod kątem dynamiki, interakcji, procesów indywidualnego dostosowania do wewnętrznych procesów fizjologicznych i zewnętrznej realności. W procesie adaptacji zaspokojenie potrzeb o charakterze biologicznym, psychologicz-nym i społeczpsychologicz-nym wymaga oparcia się na wewnętrznych i zewnętrznych zasobach. Radzenie sobie jest tylko częścią procesu adaptacji, kombinacją wrodzonych i wyuczonych zachowań, za pomocą których człowiek próbuje uporać się z wymogami środowiska wewnętrznego i zewnętrznego. Ten ak-tywny proces pozwala na uzyskanie optymalnego stanu zrównoważenia i ma charakter dynamiczny, zależny od rodzaju i fazy choroby, sytuacji życiowej osoby chorej oraz od jej właściwości indywidualnych.

• W sferze emocjonalnej adaptacja psychologiczna dotyczy skutecznej regulacji przeżywanych w związku z chorobą negatywnych stanów emo-cjonalnych. Treść przeżywanych emocji oraz ich nasilenie zmieniają się wraz z rodzajem i przebiegiem choroby, zależnie od jej fazy, dolegliwości i związanych z nią ograniczeń. Chorobie zwykle towarzyszą emocje negatywne, jednak możliwe jest także przeżywanie emocji pozytyw-nych, związanych z mobilizacją, nadzieją, także z przewartościowaniem dotychczasowego stylu życia. Mogą to być również emocje wynikające

z czerpania wtórnych zysków z choroby, na przykład zyskania troski, opieki czy zwolnienia z odpowiedzialności.

• W sferze poznawczej następuje opracowanie choroby przez chorego, prowadzące do stworzenia poznawczej reprezentacji, czyli obrazu własnej choroby. Spostrzeganie choroby nie ma charakteru stabilnego, zmienia się wraz z przebiegiem choroby i rezultatami leczenia (Heszen--Niejodek, 2000). Obraz własnej choroby pełni istotną rolę w regu-lacji zachowania osoby chorej. Niestety, nie zawsze zawiera w sobie elementy wyłącznie prawdziwe, czasem jest nierealistyczny, fałszywy.

• W sferze behawioralnej najistotniejsze jest realizowanie przez oso-bę chorą zaleceń lekarskich oraz jej współpraca w procesie leczenia.

O realizacji zachowań zdrowotnych decyduje szereg czynników we-wnętrznych i zewe-wnętrznych (zob.: modele przekonań zdrowotnych, Schwarzer, 1997). Zwraca się szczególną uwagę na poczucie własnej skuteczności, decydujące dla utrzymania długofalowej współpracy.

Sheridan i Radmacher (1998) przytaczają wiele zadań, z którymi musi poradzić sobie osoba lecząca się, jak wprowadzenie zmian w dotych-czasowym stylu życia, pobyty w szpitalu, nieprzyjemne badania i zabie-gi, znoszenie bólu, pogodzenie się z oszpeceniem lub utratą sprawno-ści, zachowanie pozytywnego obrazu siebie mimo pozbawienia wielu źródeł osiągania satysfakcji, zachowanie równowagi emocjonalnej, przygotowanie się na niepewną przyszłość. Aby te zadania zrealizować, niezbędne są szczególne kompetencje. Moos (1977) wskazuje na takie umiejętności przydatne w radzeniu sobie z chorobą, jak zdolność do wykorzystywania posiadanych zasobów intelektualnych w zdobywa-niu potrzebnych informacji, zdolność do kontrolowania emocji, aby nie przeszkadzały w podjęciu działania, umiejętność wyrażania uczuć w stosunku do innych ludzi, tendencja do pomniejszania znaczenia sytuacji kryzysowej, możliwość przekształcenia własnych reakcji na bardziej pomocne w leczeniu, opanowywanie konkretnych zachowań związanych ze współpracą w procesie leczenia, pozwalających na za-chowanie poczucia własnej kontroli, stawianie sobie możliwych do osiągnięcia w chorobie celów, wyobrażeniowe opracowywanie proble-mów związanych z leczeniem, odnajdywanie sensu w sytuacji choroby.

W sferze społecznej szczególnie ważna staje się umiejętność zdobywania i korzystania ze wsparcia społecznego oraz zachowanie – w zakresie ade-kwatnym do możliwości zdrowotnych – pełnienia ról życiowych.

Adaptacja w chorobach somatycznych, rozpatrywana w płaszczyźnie biopsychospołecznej, jest w poszczególnych sferach bardzo zróżnicowana.

Możliwa jest konkurencyjność tych sfer wobec siebie, czego przykładem są poprawnie funkcjonujący społecznie i psychologicznie chorzy nieule-czalni lub źle funkcjonujący w tych sferach lżej chorzy (Mateusiak, 2000).

Adaptacja do życia z przeszczepionym sercem stanowi pojęcie szerokie, od-zwierciedlające aktywność życiową we wszystkich sferach funkcjonowania.

Obejmuje zarówno świadome wysiłki przystosowawcze, jak i nieświadome procesy obronne. Należy ją rozpatrywać jako sumę wielu elementów. Prze-biega wielopłaszczyznowo, zależy zarówno od czynników o charakterze biologicznym (stopnia niewydolności krążenia przed transplantacją, prze-biegu operacji i obecności powikłań pooperacyjnych, stanu innych narzą-dów, obecności innych chorób, kondycji organizmu związanej z wiekiem i in.), jak również od predyspozycji osobowościowych (zwłaszcza integracji osobowości w zakresie emocji i postaw, schematów poznawczych, systemu przekonań, stosowanych sposobów zaradczych), od indywidualnej sytuacji życiowej i innych obciążeń o charakterze stresowym, a także od warunków otoczenia społecznego i posiadanego wsparcia, postaw społecznych wobec transplantacji, rozwiązań systemowych związanych z sytuacją w lecznictwie, opiece społecznej, na rynku pracy. Wskaźnikami pomyślnej adaptacji mogą być: dobre samopoczucie psychosomatyczne, efektywna regulacja emocjo-nalna, kompetentne radzenie sobie, prawidłowe funkcjonowanie w rolach życiowych. Wysiłki adaptacyjne mają często charakter fazowy (Kowalik, 1993; Silver, Wortman, 1984; Adamczak, 1992). W sytuacji transplantacji serca fazowość adaptacji jest zdeterminowana przede wszystkim przebiegiem kolejnych etapów procedury transplantacyjnej. Jest to proces dynamiczny i interakcyjny. W procesie adaptacji biorca serca przechodzi przez etapy zaskoczenia, szoku, konfrontacji z chorobą, wycofania połączonego ze znu-żeniem i rezygnacją, ponownej konfrontacji. Nauczenie się życia w nowej sytuacji zdrowotnej, zaakceptowanie faktu posiadania przeszczepionego serca i konsekwencji leczenia, jako charakterystycznej dla siebie właściwości, stanowi ważny rezultat wysiłków przystosowawczych.

2. Problematyka stresu, radzenia sobie i kryzysu psychologicznego

Choroba serca i procedura transplantacyjna, traktowane jako skumulowa-ny stres, wymagają odwołania się do współczesskumulowa-nych poglądów dotyczących stresu i przebiegu procesów radzenia sobie. Opierają się one na pracach bada-czy zajmujących się stresem o charakterze biologicznym, zapoczątkowanych przez Hansa Selyego (1960; 1977), który definiował stres jako „nieswoistą reakcję organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania” i opisał, oprócz miejscowej reakcji organizmu na czynnik szkodliwy (LAS – local adaptation syndrome), przebieg ogólnego zespołu przystosowania (GAS – global adapta-tion syndrome), obejmującego stadium reakcji alarmowej, stadium odporno-ści oraz stadium wyczerpania. Selye wprowadził pojęcie dystresu, czyli „złego

stresu” na oznaczenie stresu związanego z deprywacją lub przeciążeniem prowadzącym do choroby. Pojęcie to wiąże się z koncepcją „chorób z przy-stosowania”. W niektórych chorobach uwidoczniają się bezpośrednie skutki działania czynników chorobotwórczych, w innych własne przystosowawcze odczyny ustroju, będące próbami przeciwdziałania stresowi – te choroby są wynikiem zbyt silnych odczynów obronnych ustroju. Poglądy Selyego ewoluowały ku stresowi w rozumieniu psychologicznym. Wprowadzając po-jęcie eustresu, czyli dobrego stresu, wskazał na istotne znaczenie czynników motywujących człowieka do wysiłku i osiągnięć życiowych. Jednocześnie wiele reguł, które dotyczyły stresu o charakterze biologicznym, pozostało aktualnych dla stresu o charakterze psychologicznym.

W okresie około 60 lat badań nad stresem psychologiczne koncepcje ujmowały go na kilka sposobów – jako bodziec (stresor), jako wewnętrzną reakcję człowieka lub jako relację między człowiekiem a jego środowiskiem (Heszen-Niejodek, 2001). Poniżej zostaną przeanalizowane trzy sposoby rozumienia stresu oraz omówiony przebieg procesów radzenia sobie.

2.1. Stres jako bodziec lub zewnętrzne zdarzenie życiowe o specyfi cznych parametrach

Podejście to koncentruje się na czynnikach zewnętrznych, szkodliwych i niepożądanych, utrudniających normalne funkcjonowanie człowieka i wy-wołujących stan napięcia emocjonalnego. Do powstania stanu stresu przyczy-niają się sytuacje trudne, wymagające wzmożonego wysiłku adaptacyjnego.

Takie rozumienie stresu leży u podłoża koncepcji krytycznych wydarzeń życiowych². Koncepcja ta zakłada bezpośredni związek natężenia stresu ze stanem zdrowia. Istnieją obiektywne, uniwersalne stresory związane z zagro-żeniem, jak pożar, powódź, utrata bliskich, napaść, utrata zdrowia, a także stresory o wymiarze indywidualnym. Do zdarzeń o charakterze stresowym należą zarówno zdarzenia przykre, jak śmierć bliskiej osoby, rozwód, utrata pracy, konflikty małżeńskie, zmiany związane z naturalnym biegiem życia, jak odejście dzieci z domu, przejście na emeryturę, oraz zdarzenia przyjemne, na przykład wakacje czy święta. Im więcej stresorów działających w danym czasie na człowieka, tym poważniejsze jest zagrożenie jego zdrowia. Koncen-tracja na bodźcach odpowiedzialnych za powstanie stresu doprowadziła do prób klasyfikowania stresorów. Elliot i Eisdorfer (1982) proponują podział stresorów na stresory silne i ograniczone w czasie, stresory mające odległe konsekwencje, stresory powtarzające się, okresowe oraz stresory przewlekłe.

2 Najbardziej znaną listą stresowych zdarzeń życiowych jest skala stworzona przez T.H. Hol-mesa i R.H. Rahe’a. Polską adaptację tej metody stanowi Kwestionariusz Zmian Życiowych (adaptacja: Sobolewski, Strelau, Zawadzki, 1999).

Koncepcje traktujące stres w kategoriach bodźca niekiedy uwzględniają indywidualne predyspozycje do szczególnego, silniejszego reagowania na określony rodzaj bodźców stresujących. Predyspozycje te są uwarunkowane właściwościami osobowościowymi i stopniem reaktywności na określone bodźce.

2.2. Stres jako wewnętrzna reakcja emocjonalna człowieka

Ujmowanie stresu w kategoriach reakcji emocjonalnej wiąże się z jego potocznym rozumieniem jako stanu przykrego napięcia, niepokoju, nega-tywnych emocji, zdenerwowania (Wrześniewski, 2001). Reykowski (1969;

1974), opisując reakcje na sytuacje stresowe, zwraca uwagę na stan pobu-dzenia emocjonalnego, wiążąc emocje gniewu z zakłóceniem toku czynności, emocje lęku lub strachu z pojawieniem się zagrożenia, a deprywację potrzeb z takimi emocjami, jak zawód, żal, upokorzenie, wstyd oraz innymi, zależ-nymi od rodzaju niezaspokojonej potrzeby. W licznych badaniach psycho-logicznych dokonywano pomiarów emocji i ich fizjopsycho-logicznych korelatów w sytuacjach stresowych. Badania te koncentrowały się zwłaszcza na emocji lęku, powstającej w takich sytuacjach, jak stres egzaminacyjny (Mechanic, 1968), skoki ze spadochronem (Szostak, 1969), operacja chirurgiczna (Kraw-czyk, 1969), działania wojenne (Sekuła, 1969). Wiele badań eksperymen-talnych opisał Reykowski (1974), wskazując na zmiany poziomu aktywacji i sprzężone z nimi fizjologiczne konsekwencje pobudzenia emocjonalnego oraz podkreślając nie tylko dezorganizujący wpływ emocji w sytuacjach stre-sowych, lecz także wpływ mobilizujący, poprawiający sprawność działania.

Dwuczynnikowa teoria emocji Schachtera (1962) wskazała na rolę inter-pretacji odczuwanych stanów pobudzenia fizjologicznego i przypisywane im znaczenie. Równocześnie jednak inne badania (Terelak, 1995) dowiodły, że podobne reakcje emocjonalne i pobudzenie fizjologiczne mogą powstać w odpowiedzi na szkodliwe bodźce o charakterze fizycznym, jak czynniki klimatyczne, chronobiologiczne, hałas, temperatura, promieniowanie, stany przyspieszenia czy nieważkości i inne.

2.3. Stres jako rodzaj relacji między człowiekiem a środowiskiem

Autorem relacyjnej koncepcji stresu, uwzględniającej zarówno wpływ czynników zewnętrznych, jak i wewnętrznej odpowiedzi człowieka oraz ich wzajemnej współzależności, jest R.S. Lazarus z Uniwersytetu Kalifor-nijskiego w Berkeley. W relacyjnej teorii stresu Lazarusa (1986) obciążenie i stres nie wynikają ani wyłącznie z właściwości sytuacji, ani też jedynie z cech jednostki, lecz z ich wzajemnego oddziaływania podczas konfrontacji

stresowej. Lazarus i Folkman definiują stres następująco: „Stres psychiczny to szczególny rodzaj relacji między człowiekiem a otoczeniem, które to oto-czenie człowiek spostrzega jako nadwerężające (taxing) lub przekraczające jego zasoby i zagrażające (endangering) jego dobrostanowi” (Antonovsky, 1995). Lazarus ujmuje stres w kategoriach interakcji, w nowszych pracach transakcji³, pomiędzy osobą a środowiskiem. Teoria stresu w rozumieniu Lazarusa to ujęcie fenomenologiczno-poznawcze, uwzględniające indywi-dualne rozumienie znaczenia sytuacji dla człowieka dokonującego jej oceny z subiektywnego punktu widzenia, odnoszącego się do osobistych celów i wartości, w którym zjawisko stresu stanowi rodzaj wymiany, a radzenie sobie przebiega w sposób procesualny. Relacja stresowa wymaga od czło-wieka szczególnego wysiłku i mobilizacji, gdyż człowiek nie ma gotowych, znanych, stosowanych wcześniej odpowiedzi, zatem przeciąża organizm i powoduje stan napięcia. W sytuacji stresowej jednostka dokonuje pier-wotnej oceny poznawczej, określając znaczenie sytuacji dla siebie, z punktu widzenia własnych interesów, celów i wartości. Może być ona uznana za obojętną, pozbawioną znaczenia dla człowieka, istotną w sensie pozytywnym lub istotną w sensie negatywnym, czyli stanowić wyzwanie, zagrożenie lub krzywdę. Bodźce ocenione jako nieszkodliwe (pozytywne lub obojętne) nie są traktowane jako stresory. Pierwotna ocena poznawcza jest definiowana jako proces oceniania, na ile relacja między człowiekiem a środowiskiem jest przez niego traktowana jako stresowa. Ważną rolę w ocenie tego, co jest, a co nie jest stresem dla jednostki, odgrywa system przekonań co do siebie

stresowej. Lazarus i Folkman definiują stres następująco: „Stres psychiczny to szczególny rodzaj relacji między człowiekiem a otoczeniem, które to oto-czenie człowiek spostrzega jako nadwerężające (taxing) lub przekraczające jego zasoby i zagrażające (endangering) jego dobrostanowi” (Antonovsky, 1995). Lazarus ujmuje stres w kategoriach interakcji, w nowszych pracach transakcji³, pomiędzy osobą a środowiskiem. Teoria stresu w rozumieniu Lazarusa to ujęcie fenomenologiczno-poznawcze, uwzględniające indywi-dualne rozumienie znaczenia sytuacji dla człowieka dokonującego jej oceny z subiektywnego punktu widzenia, odnoszącego się do osobistych celów i wartości, w którym zjawisko stresu stanowi rodzaj wymiany, a radzenie sobie przebiega w sposób procesualny. Relacja stresowa wymaga od czło-wieka szczególnego wysiłku i mobilizacji, gdyż człowiek nie ma gotowych, znanych, stosowanych wcześniej odpowiedzi, zatem przeciąża organizm i powoduje stan napięcia. W sytuacji stresowej jednostka dokonuje pier-wotnej oceny poznawczej, określając znaczenie sytuacji dla siebie, z punktu widzenia własnych interesów, celów i wartości. Może być ona uznana za obojętną, pozbawioną znaczenia dla człowieka, istotną w sensie pozytywnym lub istotną w sensie negatywnym, czyli stanowić wyzwanie, zagrożenie lub krzywdę. Bodźce ocenione jako nieszkodliwe (pozytywne lub obojętne) nie są traktowane jako stresory. Pierwotna ocena poznawcza jest definiowana jako proces oceniania, na ile relacja między człowiekiem a środowiskiem jest przez niego traktowana jako stresowa. Ważną rolę w ocenie tego, co jest, a co nie jest stresem dla jednostki, odgrywa system przekonań co do siebie