Wzmacnianie zasobów jako czynnik pomyślnej adaptacji psychologicznej

Koncepcje rozwoju odporności zwracają uwagę na stabilność systemu oddziaływań, spostrzeganie rzeczywistości jako uporządkowanej, na otwar-tość komunikacji i kompromisowe, stopniowe rozwiązywanie problemów, współpracę i szacunek w relacjach interpersonalnych. Te ważne czynniki, mimo iż omówione w kontekście rozwojowym – historii życia i oddziały-wań wychowawczych – są równie ważne dla kształtowania odporności na dalszych etapach życia.

O możliwościach oddziaływania na stan ciała za pomocą środków chologicznych wiedziano od dawna, jednak w związku z rozwojem psy-choneuroimmunologii udokumentowanie naukowe tych oddziaływań jest coraz lepsze¹⁴.

Prace Simontonów (1989), obejmujące oddziaływania na procesy zdro-wienia, poświęcone są poprawie jakości życia w chorobach nowotworo-wych. Zgodnie z nimi na każdym etapie życia, również w fazie terminalnej

14 Dowodem na możliwość oddziaływania za pomocą środków psychologicznych jest sto-sowanie placebo, środka obojętnego farmakologicznie, jednak wywołującego często korzystne skutki zdrowotne, jeśli towarzyszy mu wiara i nadzieja osoby chorej.

choroby nowotworowej, można uczynić swoje życie lepszym i bardziej satysfakcjonującym. Zmiana hierarchii wartości, realizacja zainteresowań, satysfakcjonujący kontakt z osobami bliskimi, kontakt z naturą to niektóre z czynników pozwalających na redukcję lęku i pełnię życia pomimo choro-by. Simontonowie traktują chorobę nowotworową jako skutek kumulacji historii życia osoby chorej. Za najważniejsze w historii życia uważają trzy czynniki – system przekonań osoby chorej, system przekonań rodziny cho-rego i ludzi bliskich oraz system przekonań lekarza. W systemie przekonań osoby chorej istotna jest zmiana spojrzenia na chorobę nowotworową jak na synonim śmierci oraz zmiana niekorzystnych nastawień wobec propo-nowanego leczenia. Sferą wymagającą wielu zmian jest negatywny obraz siebie i brak świadomości własnego znaczącego wpływu na rezultaty lecze-nia. W sferze przekonań rodziny chorego istotna jest edukacja oraz zmiana pasywnego i rezygnacyjnego nastawienia wobec choroby nowotworowej.

W sferze przekonań lekarza zmiana nastawienia wpływa na energiczne i ufne stosowanie środków leczniczych.

Doświadczenia Simontonów z psychoterapią chorych na choroby no-wotworowe, w których istotną rolę odgrywały procesy wizualizacji w głę-bokiej relaksacji, pozwoliły im na uznanie tej metody leczenia za postę-powanie przywracające chorym godność i radość, wspomagające leczenie i przedłużające życie. Założeniem Simontonów jest osobista odpowiedzial-ność pacjenta za przebieg procesu leczenia. W chorobie najważniejsze jest zadanie pytania o jej funkcje. Nie chodzi jednak o obwinianie osoby chorej o czerpanie zysków z choroby, lecz o odkrycie niezaspokojonych potrzeb emocjonalnych. Ich uświadomienie umożliwia zaspokojenie nawet podczas choroby, co poprawia i przedłuża życie osoby chorej. Simontonowie sądzą, że psychika może wspomagać układ odpornościowy, hamować przebieg choroby. Szczególnie posiadanie ważnych celów życiowych wzmacnia wolę życia. Pacjent, który wyzdrowiał, jest „zdrowszy niż zdrów”, gdyż osiągnął bardziej satysfakcjonującą jakość życia (za: Winnicka, 1995).

Osiągnięcia Simontonów, mimo iż w niewielkim stopniu udokumento-wane naukowo, znalazły wielu kontynuatorów. M. Wirga (1992), opierając się na pracach Simontonów oraz badaniach z zakresu psychoneuroim-munologii, wskazuje na korzyści, jakie psychoterapia może przynieść nie tylko chorym na choroby nowotworowe, lecz również innym, zwłaszcza osobom z chorobami układu krążenia. Podkreśla, że metody psychologicz-ne nie zastępują leczenia, lecz je uzupełniają. Wiara, nadzieja i pozytywpsychologicz-ne myślenie oraz związane z nimi emocje uruchamiają zjawiska biologiczne, przywracające równowagę układu hormonalnego, nerwowego i immu-nologicznego, powodujące wzrost sił odpornościowych oraz wzbudza-jące procesy zdrowienia. Metody oddziaływania polegają, podobnie jak

u Simontonów, na zmianie systemu przekonań dotyczących choroby i le-czenia oraz metodach wizualizacji¹⁵.

Propozycja „treningu wszczepiania stresu” Jaremki (za: Terelak, 1995) oparta została na analogii do szczepionek używanych w medycynie i ma na celu zwiększenie odporności na stres na drodze stymulowania reakcji obronnych o charakterze fizjologicznym i psychologicznym. Do zwiększe-nia odporności na stres prowadzą następujące drogi: uczenie umiejętności konceptualizacji i analizy zdarzeń stresowych, praktyczna kontrola stanów emocjonalnych przez stosowanie technik relaksacyjno-aktywacyjnych, ge-neralizacja nabytych umiejętności radzenia sobie z określonymi sytuacjami stresowymi na inne sytuacje i zachowania. Celem procedury modyfikacyj-nej jest przeciwdziałanie nieefektywnym sposobom radzenia sobie ze stre-sem. W pierwszej fazie zwraca się uwagę na właściwą ocenę stresu i moż-liwości radzenia sobie z nim. Poddana tej procedurze osoba jest zachęcana do rozwijania szerokiego repertuaru sposobów radzenia sobie ze stresem, kontroli negatywnych emocji i ich fizjologicznych korelatów, dzięki cze-mu następuje regulacja pobudzenia autonomicznego układu nerwowego.

Dzięki strategiom poznawczym wtórna ocena zdarzenia stresowego jest zmieniana w kierunku traktowania stresu w kategoriach nie zagrożenia, lecz problemu wymagającego rozwiązania. Pozwala to na zastąpienie nie-konstruktywnych myśli i wyobrażeń bardziej konstruktywnymi z punktu widzenia konfrontacji stresowej. Trening sposobów zaradczych, takich jak skuteczna komunikacja międzyludzka, sprawniejsze rozwiązywanie problemów, sprzyja wzrostowi umiejętności wykorzystania w praktyce skutecznych sposobów walki ze stresem.

Inne próby optymalizacji zasobów zdrowotnych i stymulowania proce-sów adaptacji i zdrowienia na drodze psychoterapii akcentują znaczenie obrazu siebie, który jest uważany za ważny mechanizm wpływający na przystosowanie do choroby (Życińska, 1995). Koncentracja na przyszłości, na tym, jakim człowiek pragnie się stawać, pozwala na refleksję, gotowość akceptacji samego siebie w chorobie i dalszy rozwój osobisty oraz proce-sy twórczej przemiany. Kognitywno-egzystencjalna funkcja dynamizmów obrazu siebie sprzyja nadawaniu sensu cierpieniom i odzyskiwaniu wiary oraz wewnętrznej siły. Wrona-Polańska (1995) podkreśla rolę procesów poznawczo-motywacyjnych, które w obliczu zagrożenia prowadzą do na-dania sensu i znaczenia chorobie. Dynamiczne przeobrażenia w zakresie samooceny są najważniejsze dla przebiegu konfrontacji ze stresem choro-by. Samoocena pozytywna, nawet o charakterze kompensacyjnym,

sprzy-15 W Polsce podobne oddziaływania wobec pacjentów ortopedycznych prowadziła M. Cho-dak (1997; 1998; 2000).

ja powstawaniu przystosowawczych złudzeń, które mogą być korzystne w chorobie. Winnicka (1995) proponuje wykorzystanie w psychoterapii chorych somatycznie modelu Miltona Ericksona, będącego psychotera-pią pozytywną, akcentującą niepowtarzalność człowieka, aby dopomóc mu w uwalnianiu się od ograniczeń. W terapii zaburzeń somatycznych symptomy choroby stanowią rodzaj informacji, sygnału, pozwalają na identyfikację problemów emocjonalnych i uruchamiają proces harmonijnej zmiany w trakcie psychoterapii. Przyjęcie przez chorego odpowiedzialno-ści za własne zdrowie zapoczątkowuje proces zmiany postaw. Podejodpowiedzialno-ście Ericksona zakłada potencjalizację możliwości człowieka, koncentruje się na silnych stronach, co zmniejsza poczucie bezsilności chorego wobec choroby, pozwala nadać jej sens i odzyskać poczucie wpływu.

Wskazując na znaczenie własnego udziału człowieka w zachowaniu i poprawie zdrowia, Kubacka-Jasiecka (2000) proponuje pojęcie „autokre-acji zdrowia”. Każdy człowiek może być sam odpowiedzialny za własne zdrowie, nie tylko podejmując działania profilaktyczne i lecznicze, lecz przede wszystkim dążąc do samorealizacji i osiągania pełni możliwości życiowych. Odpowiedzialność za własne zdrowie najczęściej ogranicza się do dbania o podstawy zdrowia fizycznego, natomiast w nikłym stop-niu dotyczy zdrowia psychicznego. W propozycji programu autokreacji zdrowia szczególne znaczenie mają działania ukierunkowane na bezwa-runkową akceptację własnej osoby, zrównoważenie i integrację osobowo-ści, autonomię jasno określone, ale elastyczne granice Ja, samokontrolę i skuteczną regulację emocjonalną, realistyczną percepcję rzeczywistości, afirmację życia i posiadanie osobistej filozofii życiowej, koncentrację na teraźniejszości z uwzględnieniem perspektyw przyszłości, skuteczne radze-nie sobie, dostosowane do kontekstu sytuacyjnego, zaangażowaradze-nie w świat zewnętrzny, odporność i poczucie koherencji. Z uwagi na dynamikę pro-cesów adaptacyjnych niemożliwe jest określenie jednoznacznych kryteriów skuteczności danych zachowań do realizacji celów zdrowotnych. Jedno i to samo zachowanie, początkowo adaptacyjne, może nabrać szkodliwego charakteru w innej fazie życia i w innej sytuacji. Kubacka-Jasiecka zwra-ca uwagę na konieczność indywidualizacji sposobów adaptacji, mówiąc o „ścieżkach zdrowia”, którymi każdy, na swój własny sposób i na miarę swoich możliwości, podąża ku zdrowiu.

Dokonany przegląd zagadnień wskazuje na zasadnicze znaczenie w pro-cesach zdrowienia i odporności posiadanych zasobów psychologicznych.

Szczególna rola przypada poczuciu koherencji, które modyfikuje przebieg procesów radzenia sobie i sprzyja uruchomieniu posiadanych zasobów odpornościowych w trakcie konfrontacji stresowej. Spośród posiadanych zasobów psychologicznych istotne znaczenie mają sposoby i formy ra-dzenia sobie oraz liczne mediatory i moderatory skutecznego zmagania

się w przebiegu konfrontacji stresowej. Wymienione powyżej czynniki o charakterze psychologicznym mają znaczący udział w wyjaśnieniach do-tyczących problematyki zdrowotnej, co potwierdzają badania z dziedziny psychoneuroimmunologii, wskazujące na powiązania międzyukładowe.

Powyższa analiza koncepcji adaptacji psychologicznej stała się inspiracją do przeprowadzenia badań, poświęconych problematyce przystosowania do życia z przeszczepionym sercem.

Problematyka badawcza

1. Cel badania

Jak wskazano wcześniej (zob. Wprowadzenie), celem przeprowadzonych badań była analiza czynników psychologicznych, decydujących o pomyśl-nej adaptacji do życia z przeszczepionym sercem. Wśród istotnych zaso-bów psychologicznych szczególne miejsce przypada poczuciu koherencji, traktowanemu w niniejszej pracy jako metazasób, od którego zależy stan innych zasobów osobistych i ich wykorzystywanie w procesie przystosowa-nia. Wśród zasobów objęto badaniem przede wszystkim procesy zaradcze (styl i strategie), gdyż mają one podstawowe znaczenie w trudnej sytuacji przewlekłego stresu w życiu z przeszczepionym sercem. Uwzględniono także poziom lęku rozumianego jako stała dyspozycja, gdyż nadmiernie wysoki poziom lęku wydaje się niekorzystny dla procesów adaptacyjnych.

2. Defi nicje używanych pojęć

Poczucie koherencji zostało w niniejszej pracy zdefiniowane jako najważ-niejszy zasób osobisty (metazasób), decydujący o przebiegu zmagań w trakcie konfrontacji stresowej. Jest to zgodne z rozumieniem twórcy koncepcji sa-lutogenezy (Antonovsky, 1995), który definiował poczucie koherencji jako orientację dyspozycyjną, zasadę funkcjonowania uogólnionych zasobów odpornościowych, oraz z poglądami innych badaczy ujmujących je jako właściwość podmiotu (Wrześniewski, 2001), bliską pojęciu postawy wo-bec stresorów (Łuczyńska-Cieślak, 2001), rodzaj zasobu psychologicznego (Zwoliński, 2002a; 2002b; Jelonkiewicz, Kosińska-Dec, 2001).

Sposoby radzenia sobie zgodnie z definicją Lazarusa i Folkman zostały zdefiniowane jako dynamiczne wysiłki o charakterze poznawczym i beha-wioralnym, zmierzające do opanowania wymagań związanych z przebiegiem

konfrontacji stresowej. Dominujący styl radzenia sobie tylko częściowo decyduje o wyborze stosowanych strategii zaradczych. Strategie radzenia sobie nie stanowią prostej konsekwencji stylu radzenia sobie, gdyż istnieją badania wskazujące na silniejszy związek strategii z cechami sytuacji niż z dominującym stylem radzenia sobie przy znacznym poziomie stresu (Ma-teusiak, 1996).

Poziom lęku – cechy to kolejny czynnik, szczególnie ważny w sytuacji psychologicznej osób z przeszczepionym sercem. Jego rozumienie jako cechy stałej, właściwości podmiotu, opiera się na koncepcji Spielbergera (Wrześ-niewski, Sosnowski, 1987) istnienia różnic indywidualnych w reagowaniu na szerszy zakres sytuacji jak na sytuacje zagrażające: gotowości do wzrostu lęku – stanu.

Adaptacja psychologiczna do życia z przeszczepionym sercem została potraktowana wielopłaszczyznowo. Wśród skutków adaptacyjnych znajdują się wszechstronne rezultaty zmagania się ze stresem życia z przeszczepio-nym sercem wyrażające się w funkcjonowaniu biopsychospołeczprzeszczepio-nym, czyli zdrowie fizyczne, psychiczne, relacje społeczne. Doświadczenia kliniczne wskazują, że ocena funkcjonowania osoby z przeszczepionym sercem do-konana przez zespół leczący (wymiar obiektywny) nie zawsze pokrywa się z jej samopoczuciem psychosomatycznym (wymiar subiektywny).

Funkcjonowanie w roli pacjenta potraktowano jako kolejny wskaźnik adaptacji do życia z przeszczepionym sercem. Obejmuje on sposób realizacji obowiązków wynikających z procedury terapeutycznej, stosunek wobec choroby i leczenia oraz sposób pełnienia innych ról życiowych i relacje z otoczeniem społecznym.

Samopoczucie psychosomatyczne zawiera w sobie wiele objawów zarów-no z zakresu przeżywania, zachowania, jak i funkcjozarów-nowania somatycznego.

Wskaźnik samopoczucia psychosomatycznego stanowi o jakości życia biorcy.

Obok ogólnego wskaźnika samopoczucia psychosomatycznego wyróżnio-no, jako szczególnie ważny w postawie wobec choroby i leczenia, poziom stanu lęku.

Wśród wskaźników adaptacji wyróżniono wskaźniki: obiektywny (ocena funkcjonowania w roli pacjenta z perspektywy personelu) i subiektywny (samopoczucie psychosomatyczne i poziom stanu lęku).

3. Pytania i hipotezy pracy

Na podstawie przedstawionych koncepcji teoretycznych oraz wieloletnie-go doświadczenia autorki w pracy klinicznej z pacjentami z przeszczepionym sercem w badaniach założono, że wysokie poczucie koherencji jako

meta-zasób wpływa na procesy radzenia sobie, warunkując pomyślną adaptację do życia z przeszczepionym sercem. Wiąże się z obecnością umiarkowanego i adekwatnego do sytuacji poziomu lęku, również wpływającego modyfiku-jąco na procesy zaradcze. Pomyślna adaptacja do życia z przeszczepionym sercem wyraża się przez prawidłowe pełnienie roli pacjenta, współpracę z zespołem leczącym i staranną realizację zaleceń. Ci, którzy lepiej wywiązują się z obowiązków pacjenta, lepiej się czują, zarówno somatycznie (dzięki trosce o własne zdrowie), jak i psychicznie (m.in. dzięki wyższemu poczu-ciu własnej skuteczności w realizowaniu współpracy oraz współistnieniu lepszego samopoczucia psychicznego z lepszym samopoczuciem somatycz-nym). Osoby o niskim poczuciu koherencji przeżywają większy lęk i mniej pomyślnie adaptują się do życia z przeszczepionym sercem.

Sformułowanie powyższych założeń pozwoliło na postawienie tez, które w postaci hipotez badawczych zamieszczono poniżej:

Hipoteza I

Wysokie poczucie koherencji współistnieje z umiarkowanym poziomem lęku (rozumianym jako stała dyspozycja – cecha).

Hipoteza II

Poczucie koherencji decyduje o stałej dyspozycji, jaką jest styl radzenia sobie.

Hipoteza III

Poziom lęku (rozumianego jako stała dyspozycja – cecha) określa dominujący styl radzenia sobie.

Hipoteza IV

Poczucie koherencji wpływa na wybór strategii radzenia sobie w życiu z prze-szczepionym sercem.

Hipoteza V

Wysokie poczucie koherencji wpływa na pomyślną adaptację do życia z prze-szczepionym sercem.

Hipoteza VI

Poziom lęku (rozumianego jako stała dyspozycja – cecha) wpływa na wybór strategii radzenia sobie w sytuacji życia z przeszczepionym sercem.

Hipoteza VII

Wysoki poziom lęku (rozumianego jako stała dyspozycja – cecha) wpływa niepomyślnie na adaptację psychologiczną do życia z przeszczepionym sercem.

Hipoteza VIII

W życiu z przeszczepionym sercem, mającym charakter przewlekłej sytuacji stresowej, charakter stylu radzenia sobie decyduje o wyborze strategii ra-dzenia sobie o podobnym charakterze (konfrontacyjny styl rara-dzenia sobie determinuje wybór konfrontacyjnych strategii zaradczych, a ucieczkowo--unikowy styl radzenia sobie determinuje wybór ucieczkowoucieczkowo--unikowych strategii zaradczych).

Hipoteza IX

Styl radzenia sobie wpływa na adaptację psychologiczną do życia z prze-szczepionym sercem.

Hipoteza X

Stosowane strategie zaradcze wpływają na sposób funkcjonowania osoby z przeszczepionym sercem w roli pacjenta.

Hipoteza XI

Dobre samopoczucie psychosomatyczne osoby z przeszczepionym sercem zależy od jej prawidłowego funkcjonowania w roli pacjenta.

Analiza otrzymanych wyników zostanie przeprowadzona zgodnie z przed-stawionymi hipotezami badawczymi, które będą kolejno weryfikowane.

4. Grupa badana

Poniżej zostanie przedstawiona unikatowa grupa badanych z przeszcze-pionym sercem. Badania psychologiczne tak dużych grup osób po transplan-tacjach są rzadko spotykane w piśmiennictwie światowym.

4.1. Dane demografi czne

Badaniem objęto 100 osób z przeszczepionym sercem, w tym 15 kobiet i 85 mężczyzn, leczonych w Klinice Chirurgii Serca, Naczyń i Transplanto-logii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Do-bór grupy odzwierciedla skład populacji osób z przeszczepionym sercem, w której zdecydowaną większość stanowią mężczyźni.

Wiek badanych wahał się od 18 do 68 lat, a średnia wieku wyniosła 49,67 roku.

W badanej grupie 5 osób miało wykształcenie podstawowe, 34 osoby wykształcenie zawodowe, 37 osób średnie, a 24 osoby wykształcenie wyższe.

Większość badanych mieszkała z rodzinami. W grupie było 7 kawalerów i 2 panny, 82 osoby były zamężne lub żonate, 6 osób rozwiodło się, z czego 2 żyło w kohabitacji, a 4 nie zawarły nowych związków, ponadto w grupie były 2 wdowy i jeden wdowiec. Samotnie zamieszkiwał jeden kawaler, jed-na panjed-na i jedjed-na wdowa. Dwóch księży żyło we wspólnotach zakonnych.

16 Badaną grupę ujęto jako całość mimo znacznych różnic wiekowych i zróżnicowania pod względem płci. Wynikało to z faktu dominacji podobnego kontekstu sytuacyjnego (przebycia transplantacji i życia z przeszczepionym sercem). W dalszych analizach, jeśli stwierdzono związki uzyskanych wyników z płcią oraz wiekiem, zostały one odpowiednio uszczegółowione. W pozo-stałych analizach grupa była traktowana bez różnicowania wyników.

Pozostałe osoby, które nie miały partnera, mieszkały z dziećmi i niekiedy ze swoją rodziną prokreacyjną.

W badanej grupie pracę zawodową po transplantacji serca podjęło 28 osób. Pracowali oni najczęściej w Zakładach Pracy Chronionej, we własnych firmach lub gospodarstwach rolnych. 72 osoby nie podjęły pracy zawodo-wej po transplantacji serca, utrzymywały się ze świadczeń rentowych lub emerytalnych.

4.2. Dane dotyczące stanu zdrowia

Konieczność transplantacji serca spowodowały dwie podstawowe choro-by – kardiomiopatia niedokrwienna u 65 osób i kardiomiopatia przerostowa u 35 osób.

Czas trwania choroby przed dokonaniem transplantacji serca był bardzo zróżnicowany. Wynosił od 6 miesięcy (0,5 roku) do 22 lat od momen-tu pierwszych objawów i rozpoznania choroby do przeszczepienia serca, średnio 5,27 roku. Czas ten nie różnił się znacząco w wypadku kardio-miopatii niedokrwiennej (średnio 5,36 roku) oraz przerostowej (średnio 5,1 roku). Wśród badanych były 4 osoby, które chorowały bardzo krótko (około 6 miesięcy), 25 osób, które chorowały powyżej 6 miesięcy do 2 lat, 34 chorujących powyżej 2 do 5 lat, 28 chorujących powyżej 5 do 10 lat i 9 chorujących powyżej 10 lat.

Rozpiętość czasu od momentu transplantacji serca do badania była duża i zróżnicowana – od miesiąca po operacji do 157 miesięcy po operacji (ponad 13 lat), co uwzględniono w interpretacji wyników. Taka znaczna rozpiętość czasu wynikała z przyjętych warunków badania (zob. poniżej). Specyfika badania grupy klinicznej jest różna od grup o charakterze eksperymentalnym i nie zawsze pozwala na zachowanie jednolitego planu badawczego. Średni okres życia z przeszczepionym sercem przed badaniem wyniósł 22 miesiące.

17 Badaną grupę ujęto jako całość mimo znacznego zróżnicowania pod względem czasu trwa-nia choroby przed operacją oraz czasu między transplantacją a badaniem psychologicznym. Jak wcześniej wskazano, wynikało to z faktu dominacji podobnego kontekstu sytuacyjnego. W dal-szych analizach, jeśli stwierdzano związki wyników z czasem trwania choroby przed operacją oraz czasem między transplantacją a badaniem psychologicznym, zostały one odpowiednio uszczegółowione. W pozostałych analizach grupa była traktowana bez różnicowania wyników.

5. Opis badań

5.1. Procedura badawcza

Badania pacjentów wykonywano podczas kontrolnych hospitalizacji oraz wizyt ambulatoryjnych w poradni transplantacyjnej. Populacja osób z prze-szczepionym sercem w Klinice Kardiochirurgii w Krakowie, mimo że jedna z największych w porównaniu z innymi ośrodkami transplantacyjnymi, jest jednak niewielka, a składa się z osób zamieszkujących w całej Polsce, które zgłaszają się na badania kontrolne okresowo, niekiedy stosunkowo rzadko, pozostając pod stałą opieką rejonowego kardiologa. Wskazane czynniki sprawiły, że badania były prowadzone przez dłuższy czas, od 1995 do 2000 roku. Badania testowe wykonywano we wszystkich dostępnych terminach spotkań z pacjentami, nie zachowując regularnych okresów. Założeniem badań było, by nie przysparzać dodatkowych kłopotów chorym i tak wy-starczająco obciążonym medycznymi badaniami kontrolnymi. Wszystkie osoby badane wyraziły zgodę na badanie psychologiczne. Osoby badane znały badającego je psychologa z wcześniejszych kontaktów związanych z opieką psychologiczną przed operacją i po transplantacji serca. Pozo-stawały w kontakcie z psychologiem już w okresie przedoperacyjnym, na etapie kwalifikowania do transplantacji serca. Następnie psycholog towarzy-szył im w dalszym procesie leczenia. Dlatego zrezygnowano z prowadzenia ustrukturowanych wywiadów psychologicznych, gdyż wszystkie potrzebne informacje zostały uzyskane wcześniej, na różnych etapach postępowania.

Metody kwestionariuszowe osoby badane wykonywały samodzielnie, po-instruowane przez psychologa. Po wykonaniu przez osobę badaną metod testowo-psychologicznych proszono członków zespołu transplantacyjnego o ocenę funkcjonowania osoby żyjącej z przeszczepionym sercem. Równo-cześnie analizowano dokumentację medyczną pacjenta, zbierając potrzebne dane. Część osób w okresie badania równocześnie korzystała z pomocy i wsparcia psychologicznego.

5.2. Narzędzia badawcze

Operacjonalizacji zmiennych dokonano przy użyciu następujących metod badawczych pozwalających na ocenę badanych parametrów:

18 Scharakteryzowana powyżej grupa osób badanych równolegle z wykonywanymi badania-mi została objęta opieką psychologiczną.

19 Szczegółowe omówienie użytych metod badawczych oraz statystycznych sposobów analizy danych zawarto w Aneksie.

• poczucie koherencji badano za pomocą Kwestionariusza Orientacji Życiowej SOC 29 A. Antonovsky’ego (1995);

• style radzenia sobie badano przy użyciu Kwestionariusza CISS (Cop-ing Inventory for Stressful Situations) N.S. Endlera i J.D.A. Parkera w polskiej adaptacji P. Szczepaniaka, J. Strelaua i K. Wrześniewskiego (Strelau, Jaworowska, Wrześniewski, Szczepaniak, 2005);

• strategie radzenia sobie w sytuacji życia z przeszczepionym sercem zbadano za pomocą Kwestionariusza WCQ (Ways of Coping Que-stionnaire S. Folkman i R. Lazarusa) – Skala SRS-T „Sposoby radzenia sobie” w polskiej adaptacji W. Łosiaka (1994);

• w celu określenia poziomu lęku – cechy i lęku – stanu użyto Inwentarza Stanu i Cechy Lęku ISCL (adaptacja testu State – Trait Anxiety Inventory STAI C.D. Spielbergera, G.R. Goruscha i R.E. Luschene’a) w polskiej adaptacji C.D. Spielbergera, J. Strelaua, M. Tysarczyk i K. Wrześniew-skiego (Sosnowski, Wrześniewski, Jaworowska, Fecenec, 2006);

• aby określić sposób funkcjonowania badanych w roli pacjenta, za-stosowano własną skalę szacunkową dla sędziów kompetentnych, członków zespołu transplantacyjnego;

• w celu oceny samopoczucia psychosomatycznego biorcy posłużono się Kwestionariuszem Objawowym „O” Katedry Psychoterapii w Kra-kowie (Aleksandrowicz i in., 1981; 1994);

• dodatkowo próbowano ocenić stan zdrowia biorcy serca, tworząc globalny wskaźnik stanu zdrowia, oparty na analizie dokumentacji

• dodatkowo próbowano ocenić stan zdrowia biorcy serca, tworząc globalny wskaźnik stanu zdrowia, oparty na analizie dokumentacji