zwiększył się z 59,4% w 2001 r. do 60,7 ^ w 2002 r.
Rozwój sektora m ałych i średnich przedsiębiorstw jest częścią procesu zmian strukturalnych, w które sektor ten w nosi istotny wkład, generując nowe miejsca pracy i ogólny rozwój gospodarczy. System atyczny przyrost liczby m ałych i średnich przedsiębiorstw w Polsce rozpoczął się od 1989 r. W tedy to weszły w życie dwie zasadnicze ustawy: ustawa o działalności gospodarczej oraz usta
wa o spółkach z udziałem zagranicznym, stwarzająca korzystne warunki dla in
westycji zagranicznych w Polsce.
Przepisy te przyczyniły się do gwałtownego rozwoju podm iotów gospo
darczych, a zwłaszcza sektora prywatnego, obniżając prawne bariery w ejścia na rynek. Zlikwidowano różnego rodzaju bariery adm inistracyjne oraz zliberalizo
wano zasady licencjonowania działalności gospodarczej, zastrzeżone dotyc czas wyłącznie dla sektora publicznego.
Od chwili zniesienia form alno-prawnych i politycznych barier rozwoju pry
watnej przedsiębiorczości obserw ujem y stały i dynam iczny rozwój ilościowy sektora m ałych i średnich przedsiębiorstw. Rośnie ich rola i znaczenie w gospo
darce (tab. 1), co niewątpliwie jest efektem przemian struktury własnościowej, zapoczątkowanych po 1989 r., oraz ich utrwalania się w latach następnych.
3. Dynamika rozwoju sektora
małych i średnich przedsiębiorstw
Sektor m ałych i średnich przedsiębiorstw charakteryzuje się w ysoką dyna
miką wzrostu, która szczególnie wyraźnie zaznaczała się w pierw szych latach transformacji (tab. 2). Jak wynika z zawartych w niej danych, lata 1991-2002 wykazywały szczególnie w ysoką dynamikę przyrostu podm iotów gospodar
czych ogółem, jak również sektora m ałych i średnich przedsiębiorstw. Liczba przedsiębiorstw wzrosła ponad siedm iokrotnie zarówno ogółem, jak i w skali omawianego sektora. Tempo wzrostu liczby m ałych i średnich przedsiębiorstw było w całym badanym okresie zbliżone do tem pa w zrostu w szystkich podm io
tów gospodarczych zarejestrowanych w system ie REGON. W ynika to z dom i
nującej roli i z wysokiego udziału tego sektora w strukturze przedsiębiorstw.
Udział tego sektora w liczbie przedsiębiorstw ogółem w gospodarce w latach 90. miał trend wzrostowy i w 1999 r. w ynosił 99,79%. W zrastał on w następnych latach i w 2002 r. osiągnął poziom 99,82%. Pomimo wzrostu udziału w struktu
rze obserwujemy w tym okresie spadek tem pa w zrostu liczby m ałych i śred
nich przedsiębiorstw, zwłaszcza zatrudniających do 9 osób. W latach 1991-2002 ta grupa przedsiębiorstw rozwijała się jednak najdynam iczniej. W całym
bada-182 Maria Bucka
-Sektor małych i średnich przedsiębiorstw. 183
nym okresie tem po w zrostu przedsiębiorstw tzw. m ikro w ynosiło 891,17 /o.
Wśród prawie 3,5 m in przedsiębiorstw zaliczanych do grupy m ałych i średnich szczególne znaczenie m ają właśnie firmy mikro; najczęściej są to firmy rodzin
ne, powstałe z oszczędności ich założycieli, bez kredytów i obcego kapitału.
Nieco mniejsze tempo wzrostu miały jednostki o liczbie zatrudnionych do 49 osób. Najwolniejsze przyrosty odnotowano w klasie przedsiębiorstw o liczbie
49-249 pracujących. _ _
Szczególnie intensywne procesy rozwoju m ałych i średnich przedsiębiorstw zachodziły w latach 1991-1993 (tab. 2), co było w ynikiem zmian, które nastąpiły wówczas w polskiej gospodarce. Na duże tempo ich rozwoju w tym okresie złożyło się kilka przyczyn. Najważniejsze z nich to:
- wyzwolenie ogrom nego potencjału przedsiębiorczości, nagrom adzonego w latach funkcjonowania poprzedniego systemu gospodarczego i działającego
w szarej strefie; , .
- otwarcie gospodarki i wprowadzenie wewnętrznej wym ienialności zło-spiętrzenie ogromu nisz towarowych przed 1989 r., w arunkujących zm ia
ny w strukturze popytu; przyczynił się do tego wzrost oficjalnego importu kreującego pochodny od niego popyt i m ożliwości sprzedaży towarów;
- ułatwienia w ejścia na rynek na mocy ustawy o w olności gospodarczej i jej granicach z 23 grudnia 1988 r.;
- możliwość rozpoczęcia działalności przy m inim alnym wkładzie kapi
tałowym; stopa inwestycji w sektorze m ałych i średnich przedsiębiorstw w 1991 r. wynosiła tylko 4,0%;
- bujny rozkw it handlu ulicznego, który stanow ił podstaw ę rozwoju innych form handlu w późniejszym okresie.
Po roku 1993 obserw ujem y dalszy w zrost dynam iki rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw, choć w latach 1993-1995 następuje w yraźne jej spo
wolnienie i stabilizacja. Zmiany, które następow ały w latach 1991-1995 w pol
skiej gospodarce, były skutkiem ogólnego załam ania i kryzysu wywołanego
„szokową terapią" pierwszych lat transformacji. Polityka trudnego pieniądza, drogiego i niedostępnego kredytu, otwarcie granic dla niekontrolow anego im portu, uwolnienie cen w raz z ograniczeniem w zrostu płac i urealnieniem stopy procentowej oraz inne posunięcia stabilizacyjne powodowały trudności w funk
cjonowaniu dużych podm iotów gospodarczych. Okazały się one jednocześnie silnym im pulsem do rozwoju drobnej wytwórczości oraz handlu na niew ielką skalę. W iele osób wzięło w ów czas sprawy w swoje ręce, wykorzystując ist
niejący popyt społeczny, a recesja gospodarcza w tym przypadku okazała się jedną z głównych przyczyn rozwoju przedsiębiorczości i pow stawania m ałych firm, skłonnych do podjęcia ryzyka gospodarczego na własny rachunek. W la
tach 1995-1996 następuje ponow ny wzrost dynamiki przyrostu liczby m ałych i średnich przedsiębiorstw. N ależy zaznaczyć, iż w tym okresie zachodziły me tylko pozytywne zmiany ilościowe w sektorze m ałych i średnich przedsię
184 Maria Bucka
biorstw, ale także zm iany o charakterze jakościowym, wynikające z postę
pującego procesu urynkowienia i z kompleksowej polityki gospodarczej rządu.
W okresie tym w sektorze m ałych i średnich przedsiębiorstw rośnie i stabilizuje się m.in. rentowność obrotu zarówno brutto, jak i netto, która stanowi ostatecz
ny rezultat zabiegów przedsiębiorstwa na rzecz m aksymalizacji dodatniego w yniku finansow ego - zysku.
Po roku 1998 obserw ujem y spadek dynamiki rozwoju m ałych i średnich przedsiębiorstw oraz pogarszanie się wskaźników ekonom iczno-finansowych charakteryzujących ich funkcjonowanie. W latach 2000-2002 w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw wystąpiło wiele niekorzystnych zjawisk - zm niej
szyło się tem po przyrostu liczby pracujących w m ałych i średnich przedsiębior
stwach (aczkolwiek było ono w yższe niż w przedsiębiorstwach dużych i śred
nich), zm niejszyła się rentowność brutto i netto m ałych przedsiębiorstw o liczbie pracujących do 49 osób, a także obniżyło się tempo nakładów inwesty
cyjnych przedsiębiorstw średniej wielkości. W pewnym stopniu w ynikało to ze świadomej polityki rządu w ram ach tzw. chłodzenia gospodarki, a tym samym w ytrącania popytu. Znalazło to wyraz w ogólnej kondycji m ałych i średnich przedsiębiorstw, w których jak nigdy dotąd wyraźnie zaczęły spadać wskaźniki charakteryzujące ich sytuację ekonom iczno-finansową5.
Ogólnie m ożna stwierdzić, iż podstaw ową przyczyną oznak kryzysu, wi
docznych w sektorze m ałych i średnich przedsiębiorstw, było istotne zm niejsze
nie się popytu na wytwarzane tam dobra i świadczone usługi. Sektor ten cechu
je jednak w ysoka elastyczność, szybkie reagowanie na zmiany popytu oraz dostosowywanie się do zm iennych warunków rynkowych. Ma to swój wyraz m.in. w fakcie, iż w tym sektorze gospodarki duża liczba przedsiębiorstw po
wstaje i jednocześnie duża ich liczba bankrutuje. Przyczyny rozwoju jednych, a upadku innych przedsiębiorstw w okresie transform acji są różnorodne. Na pewno niepodw ażalny jest fakt, iż dla wielu z nich istota dokonanej reformy sprowadzała się do tego, że znalazły się one nagle w skrajnie trudnych warun
kach na otwartym i konkurencyjnym rynku, niedostosowane do nowych wa
runków działania, bez parasola ochronnego. Znalazły się one w sytuacji szoku strategicznego. W praktyce dla wielu przedsiębiorstw oznaczało to sprawdze
nie się w walce konkurencyjnej z przedsiębiorstwami nie tylko krajowymi, ale także zagranicznym i. Nie była to walka konkurencyjna rów nych z równymi.
Polskie przedsiębiorstwa, chcąc podjąć taką walkę i tym samym walczyć o prze
trwanie na rynku, m usiały wręcz natychm iast przestaw ić się i rozwiązywać ważne i trudne problem y techniczne, produkcyjne, rynkowe, finansowe i inne bez dostatecznie dużych środków finansowych, którymi zazwyczaj nie dyspo
nowały. W tych warunkach znaczna część przedsiębiorstw nie potrafiła temu
5 M. Bucka, Ocena sytuacji finansowej sektora M Ś P w Polsce, w: Zarządzanie zmianą. Zakres, kie
runki i efektywność restrukturyzacji sprywatyzowanych przedsiębiorstw, red. Cz. Glinkowski, War
szawa 2004, s. 122.
Sektor małych i średnich przedsiębiorstw...______________ _____ ^
sprostać Sektor m ałych i średnich przedsiębiorstw także charakteryzuje się wy- s E stopniem ich pow stawania i znaczną liczbą ich likw idacji * bankructw Proces ten jest zjawiskiem powszechnym. Uważa się, ze przedsię lors z tego sektora są zdolne do trwałego istnienia, jeżeli przetrw ają pięc pierwszy lat działalności Ocenia się, że w Polsce na dziesięć założonych firm jedynie dwie pozostają w obrocie gospodarczym*. W dużej m ierze jest to skutkiem. nie
przemyślanych i przypadkowych decyzji o podjęciu i zarejestrowaniu działal
ności gospodarczej na własny rachunek. Decyzje tego typu, podjętae^ pobudek czysto emocjonalnych, w pływ ają niekorzystnie na statystykę m ałych i sredn przedsiębiorstw w zakresie likwidacji zakładów. Przede w szys im J przyczyn ich likwidacji należy dopatrywać się w trudnych w arunkach ich funk
cjonowania, w uciążliw ym systemie podatkow ym oraz w braku wsparcia ze strony systemu ekonomiczno-finansowego. N ależy podkreślić, iz polski rząd dostrzega konieczność stworzenia systemu w sparcia sektora m ałych i średnich przedsiębiorstw, czego wyrazem są kolejne programy naprawcze i pomocowe, a także liczne inicjatywy w spierające przedsiębiorczosc. Są one jednak mało skuteczne, na co wskazuje pogorszenie się sytuacji funkqonow am a m ałych i średnich przedsiębiorstw, zwłaszcza w latach 1998-2002.
4. Tempo zmian liczby pracujących w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw
O wzroście roli i znaczenia sektora m ałych i średnich przedsiębiorstw świad
czyć m ogą także dane empiryczne zawarte w tabeli 3, dotyczące tem pa zmian liczby pracujących.
Dynamiczny w zrost liczby podm iotów gospodarczych w latach 1991-2002 w płynął w znacznym stopniu na wzrost liczby pracujących w sektorze małyc i średnich przedsiębiorstw. Sektor ten w okresie transform acji systemowej stwo
rzył ponad m ilion now ych miejsc pracy, a pracujący w m m stanowili w 2002 r.
66,7% ogółu pracujących. Na podstawie zmiany liczby pracujących w po
szczególnych przedsiębiorstwach o różnej w ielkości zauwaza się, iz od końca 1993 r. do końca 1997 r. liczba pracujących w gospodarce narodowej w zrosła o 6 2 1 1 tys osób, czyli o 5,7%, natom iast w sektorze m ałych i średnich przedsię
biorstw - o 968,1 tys. osób, czyli o około 16%. Tendencje te utrzym ują się w la
tach następnych. W 2000 r. liczba pracujących w m ałych i średnich przedsię
biorstwach w porównaniu z rokiem 1998 w zrosła o 283,8 tys. osob, czyli o 3,9 /o, a w porównaniu z rokiem 1993 - o 1376,7 tys. osób, tj. o około 22,9%, podczas gdy w przedsiębiorstwach dużych, w związku z restrukturyzacją gospodarki, następow ał ciągły spadek liczby pracujących do poziom u 77,3% z 1993 r.
(spa-« Raport o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 1 9 9 9 -2 0 0 0 , red. W. Dzier
żanowski, Warszawa 2001, s. 34.
186 Maria Bucka
Sektor małych i średnich przedsiębiorstw. 187
dek o 1085,7 tys. osób). Ubytek miejsc pracy w dużych przedsiębiorstw ach był rekompensowany wzrostem liczby pracujących w sektorze m ałych i średnich przedsiębiorstw.
W sektorze m ałych i średnich przedsiębiorstw tworzone są nowe miejsca pracy dla bezrobotnych, w tym także zwalnianych z dużych zakładów. Koszt utworzenia miejsca pracy w tym sektorze jest 3,6 raza tańszy niż w dużej firmie.
Można więc stwierdzić, iż ten w ysoki udział w znacznej części równoważył spadek zatrudnienia, jaki w ystępow ał w dużych firm ach w regionach podle
gających zasadniczym przemianom pryw atyzacyjnym i restrukturyzacyjnym, a także procesom upadłości i likwidacji. Średnie przedsiębiorstwa sektora małych i średnich firm w ykazują w ostatnim roku badanego okresu spadek liczby pracujących, co może być w ynikiem narastających trudności i pojawiania się nowych barier, szczególnie uciążliw ych dla rozwoju tego sektora. Małe i średnie przedsiębiorstwa znacznie szybciej tworzą nowe stanow iska pracy niż przedsiębiorstwa duże, um ożliw iając ich w łaścicielom sam ozatrudnienie oraz zatrudnienie pracowników najemnych. Obserwacja polskiego rynku pracy w ostatnich latach potwierdza te zależności. Nowe m iejsca pracy w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw powstawały w szybszym tempie, niż ist
niejące były likwidowane w dużych przedsiębiorstwach7. N atom iast od 1998 r.
obserwujemy niekorzystne tendencje - głęboki spadek liczby pracujących w du
żych przedsiębiorstwach nie jest rekompensowany przyrostem liczby pra
cujących w m ałych i średnich firmach.