SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH
Istotnością m odelu jest jego charakter t e o r e t y c z n y , wzorcowy, opisowy i s t a t y c z n y . Istotnością systemu jest jego charakter r z e c z y w i s t y , realny, nie w pełni odwzorowujący wszystkie założenia modelowe, a przy tym charak
ter d y n a m i c z n y, ewoluujący. M odel jest hipotetyczną, z reguły idealną kon
strukcją najistotniejszych cech obiektów, zjawisk, procesów i stanów. M a on charakter opisowy. Jest deskrypcją statyczną, odw zorow ującą najistotniejsze ce
chy istniejących stanów lub rozw iązań albo m odelującą teoretycznie możliwe stany lub rozwiązania. System jest natom iast strukturą relacyjną, tworzącą określoną całość złożoną ze skoordynowanych, wzajem nie pow iązanych szere
gowo i zwrotnie elementów, połączonych w zajem nym i relacjami dynam iczny
mi, zmieniającymi się interakcjami, które opierają się na relatywnie stałych pra
widłowościach i prawach. M odel jest pewnym nadsystem em , który składa się z systemów i licznych podsystem ów w układzie hierarchii pionowej - pod- ległościowej, i poziomej - równoległościowej, guasi-równorzędnych systemów i podsystemów o wzajemnej sile interakcyjnych powiązań. Każdy system lub podsystem może mieć swoje cząstkowe modele. M odele, system y a szczególnie podsystemy m ają charakter polifoniczny1. Każdy jest sam odzielny i rów no
prawny, tworząc w swojej różnorodności nadsystem ogólny, zharm onizow any - lub powinien go tworzyć. System y i podsystem y pow inny funkcjonować zgod
nie z założeniami racjonalności i efektywności. Suboptym alizacja systemów i podsystemów może powodować perturbacje, a nawet rozpad system u nad
rzędnego, np. m odelu państwa lub ugrupow ań państw. Dlatego system y
po-1 Polifonia (gr. - wielogłosowość) - w muzyce (chórze, orkiestrze) kompozytorska technika łączenia w jedną całość muzyczną kilku jednocześnie brzmiących samodzielnie melodii lub głosów.
48 Waldemar Grzywacz
winny być nadzorowane, m onitorowane i korygowane krocząco w przejawach swego funkcjonowania, w jego elem entach i interakcjach, w taki sposób, aby nie niszczyły zakładanego idealnego modelu teoretycznego, wzorcowego (rys. 1).
Model (teoretyczny)
Modele cząstkowe
Nadsystem (realny)
Systemy
t
(polityczne -***- społeczne gospodarcze)
f I
T-Podsystem —— Podsystem —— Podsystem
____ i i i
| J J I ł
Rys. 1. Powiązania między modelami a systemami Źródło: Opracowanie własne.
S y s t e m s p o ł e c z n y jest całokształtem w zględnie trwałych stosunków społecznych i w zajem nych relacji zachodzących pom iędzy ludźmi w danym społeczeństwie (państwie, narodzie). Są one wyrażane bezpośrednio, a szcze
gólnie pośrednio, przez organizacje i instytucje reprezentujące określone grupy osób. Są to m.in.: partie polityczne, organizacje związkowe, branżowe, organi
zacje pożytku społecznego (użyteczności publicznej), Kościoły, grupy wyzna
niowe, instytucje kulturalne, naukowe i inne. M ogą one również reprezentować ogół społeczeństwa. Są nim i organa władzy i instytucje specjalne: parlament, rząd, prezydent, sądy i inne organa sprawiedliwości, rzecznik praw oby
watelskich itp. Stosunki społeczne opierają się na uznawanych wartościach i norm ach ideologicznych, politycznych, ekonom icznych i innych. Dzięki roz
winiętym stosunkom społecznym, przejawiającym się we współdziałaniu i współpracy, jak rów nież we współzawodnictwie, konkurencji lub wręcz walce, dochodzi do realizacji potrzeb społecznych i różnego rodzaju interesów.
W sprawnych, racjonalnych i efektywnych system ach społecznych stereotyp, iż motorem ich rozwoju są zjawiska i procesy konkurencyjne, zostaje zastąpio- ny tezą, iż decydującym i wektorami ich rozwoju są zjawiska i procesy w spółpracy i w spółdziałania opierające się na społecznym podziale pracy. Ko
operacja pom iędzy podm iotam i jest źródłem spójności gospodarczej i społecz
nej. Podstaw ą wzrostu i rozwoju, efektywności i bogactwa w każdej sferze działalności ludzkiej, w tym gospodarczej, jest współpraca wyspecjalizowanych podmiotów. Praca stworzyła człowieka i go uszlachetnia. Praca nacechowana
Przyczynek do rozważań o modelach i systemach społeczno-ekonomicznych 49
wzajemną em patią wzm acnia system y społeczne oraz przyczynia się do uzys
kiwania efektów synergicznych. Konkurencja, szczególnie o cechach darw i
nowskich, dehumanizuje stosunki społeczne, jest źródłem w zajem nych awersji niszczących jednostki i zbiorowości, co niszczy i degraduje systemy. Konku
rencja, w przypadku gdy jest ucywilizowana i uczciwa, uatrakcyjnia jednak stosunki społeczne przez ich dynamizowanie w dostosowywaniu do zm ienia
jących się uwarunkowań. W gospodarce uatrakcyjnia ona rynek w zdyw ersyfi
kowanym oddziaływaniu na jego funkcjonowanie, w tym przez zróżnicowaną jakościowo-cenową podaż dóbr. Zasadnicze znaczenie dla dobrego funkcjono
wania systemów gospodarczych ma jednak koopetycja i działalność w ujęciu klasterowym.
K o o p e t y c j a jest to połączenie w spółdziałania i konkurencji pom iędzy podmiotami działającymi w klasterach. K l a s t e r y to sform alizowane lub nie- sformalizowane duże organizacje, branże, zrzeszenia, pow iązania geograficz- no-gospodarcze (np. Krzemowa Dolina w USA )2, w spólne przedsięw zięcia (np.
Rada Interesantów Portu Gdyni w latach 30. ubiegłego wieku3). Każdy z uczest
ników klasteru jest jego interesariuszem, tj. podm iotem zainteresowanym w jego rozwoju i dobrym funkcjonowaniu, co przynosi każdem u określone ko
rzyści. Klastery często m ają charakter bezumowny, niezinstytucjonalizowany, a ich inspiratorem lub koordynatorem m oże być określony lider rynkow y lub władze lokalne.
Pozytywne stosunki społeczne są następstwem kom unitaryzm u, aktywnego udziału współobywateli w integracji społecznej, w spółtworzenia wspólnego dobra. Komunitaryzm przeciwstawia się praktyce liberalizm u indywidualnego
2 Łódź była klasterem - centrum przemysłu tekstylnego u schyłku XIX w. i w pierwszej połowie XX w. Właściciele licznych zakładów przemysłowych: roszarń, farbiami, pralni, przędzalni, tkalni, szwalni, zakładów dziewiarskich, pasmanterni, wykańczalni, zakładów odzieżowych i innych - współdziałali w łańcuchach obróbki technologicznej wytwarzanych wyrobów, konkurując równocześnie między sobą o zamówienia i zbyt; współdziałali z władzami miasta na rzecz rozwoju infrastruktury, z bankami, a nawet z policją, w zakresie uśmierzania strajków robotniczych. Na przełomie XX i XXI w. Łódź stała się klasterem - cen
trum produkcji sprzętu gospodarstwa domowego w Polsce, a nawet w Europie. W Łodzi pro
dukuje się 4 min sztuk AGD rocznie (pralki, kuchenki, zmywarki, lodówki itp.). W mieście tym zlokalizowane są liczne zakłady produkcji sprzętu AGD, w tym dwóch światowych kon
cernów z tej branży: niemieckiego Bosch Siemens Hausgerate i włoskiego Merloni.
Między Świdnikiem a Bielsko-Białą zlokalizowany jest klaster „Dolina lotnicza". Powołano Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina lotnicza", a głównym koordynatorem rozwoju i funkcjonowania małych, średnich i dużych przedsiębiorstw, pra
cujących na rzecz przemysłu lotniczego i jego promowania za granicą, jest WSK-PZL Rzeszów.
3 Członkami-interesariuszami RIPG były: władze miasta Gdyni, władze portu, przed
siębiorcy działający w porcie, PKP, kopalnie węgla, huty i inni eksporterzy oraz importerzy o dużym potencjale gospodarczym. Wszyscy współpracowali na rzecz rozwoju i dobrego funkcjonowania portu w Gdyni, gdyż każdy interesariusz uzyskiwał dzięki temu korzyści mi
kroekonomiczne.
4 - Procesy...
50 Waldemar Grzywacz
i dobru jednostki osiąganem u kosztem innych lub ogółu. Odpowiada on opti
mum Pareta4, zgodnie z którym należy dążyć do takiego stanu równowagi ogólnej (dobrobytu), w którym tak długo może wzrastać dobrobyt jednostki, jak długo nie pom niejsza to dobrobytu innych osób.
Pozytywne stosunki społeczne są źródłem wzrostu równowagi i efektyw
ności społecznej, w tym gospodarczej. Konflikty występujące w ramach sto
sunków społecznych, w przypadku gdy są nieantagonistyczne, sprzyjają rozwojowi i w zrostow i społeczno-gospodarczem u. W przypadku gdy są anta- gonistyczne, rodzą zjawiska patologiczne, dezintegrują społeczeństwa oraz po
m niejszają skuteczność i efektywność gospodarczą.
S y s t e m p o l i t y c z n y jest elem entem systemu społecznego lub może być traktowany jako cjuasi-sam odzielny (pod)system. W ujęciu instytucjonalnym jest zbiorem instytucji i norm służących podejmowaniu władczych decyzji politycz
nych. Utożsam iany jest z ustrojem państwowym, który jest strukturą organiza- cyjno-kom petencyjną organów państwowych, podejm ujących decyzje w opar
ciu o określone prawa, norm y i zwyczaje.
U s t r ó j p a ń s t w o w y reguluje wzajem ne stosunki organów władzy cen
tralnej i terenowej. W związku z tym wyróżnia się państwa (ustroje) proste - unitarne, i złożone — federacyjne. Państwa unitarne są wewnętrznie jednolite, a ich jednostki adm inistracyjno-terytorialne są ściśle podporządkowane orga
nom centralnym i nie m ają autonomii. Państwa federacyjne (związkowe) są form ą organizacji terytorialnej państw, których człony (stany, kraje, kantony itd.) m ają przyznane konstytucyjnie uprawnienia do sam odzielności w tworze
niu prawa, sprawowaniu w ładzy wykonawczej i sądowniczej na swoim teryto
rium, oprócz prowadzenia polityki zagranicznej i obronnej.
W ujęciu funkcjonalnym system polityczny jest przejawem świadomej działal
ności określonych grup społecznych lub zbiorowości, szczególnie partii politycz
nych, w zdobyciu i utrzymaniu władzy państwowej, dla realizacji ich wizyjnych celów ideowo-statutowych, społeczno-gospodarczych, w odniesieniu do całego społeczeństwa i państwa, w tym w odniesieniu do jednostek i grup społecznych, oraz w zakresie oddziaływania na zewnętrzne otoczenie, dla wzrostu rangi i zna
czenia państwa w układzie międzynarodowym i światowym.
Partie polityczne, tworzące system y polityczne, są przekonane o swoim mi
syjnym posłannictwie, z reguły o jedynej słuszności swych poglądów, założeń i działań, co powoduje fragm entaryzację elit władzy w państwie oraz dezinte
grację celów i działań w społeczeństwach. W następstw ie dochodzi do zm niej
szania współczynnika jedności celów5, co prowadzi do deracjonalności i
deefek-4 Vilfredo Pareto (18deefek-48-1923), włoski socjolog i ekonomista, twórca teorii elit.
5 Szersze rozważania dotyczące elit władzy i współczynnika jedności celów zawarte są w pracy: W. Grzywacz, Polityka społeczno-gospodarcza. Istota i założenia metodyczne, Szczecin 2003, s. 88-106 i 183-187.
Przyczynek do rozważań o modelach i systemach społeczno-ekonomicznych 51
tywności wykorzystania dyspozycyjnych zasobów, którymi dysponuje państwo i jego społeczeństwo. Skuteczność i efektywność rozwoju i wzrostu społecz
no-gospodarczego państw i społeczeństw jest wówczas ograniczona.
S y s t e m g o s p o d a r c z y (ekonomiczny) jest całokształtem instytucji, norm i relacji podm iotów prawnych i fizycznych w ich funkcjonalnym działaniu w sferze produkcji, podziału, dystrybucji i konsum pcji dóbr i usług w danym kraju. Jego celem jest zaspokajanie rosnących potrzeb społeczeństwa.
W systemach gospodarczych jego instytucje, stosując określone m etody i narzę
dzia polityki gospodarczej, podejm ując stosowne decyzje, oddziałują kreatyw nie, koordynująco i kontrolnie na w zrost i rozwój gospodarczy, na standardy życia materialnego i społecznego swoich obywateli. System y gospodarcze róż
nią się między sobą:
- form ą własności środków produkcji;
- procesami decyzyjnymi, scentralizowanymi lub zdecentralizowanym i, po
dejmowanymi w sposób demokratyczny lub niedem okratyczny (totalitarny, dyktatorski, imperatorski);
- zestawem celów gospodarczych i społecznych, w tym ich zhierarchizo
waniem;
- metodami i narzędziam i oddziaływania na rozwój, w zrost i funkcjonow a
nie gospodarki;
- m echanizmami alokacji zasobów;
- zasadami (wzorcami) podziału dochodu narodowego;
- systemami w artości ekonom icznych w sensie zasad efektywnego gospoda
rowania w skali makro- i mikroekonomicznej.
Z założeń system owych w ynikają wzorce: co, kiedy, w jaki sposób i dla kogo produkować. H istoria gospodarcza dowodzi, że nie m a na świecie doskonałego systemu gospodarczego. W ystępuje w związku z tym stałe dążenie do doskona
lenia owych systemów.
System ekonom iczny (gospodarczy) określany jest rów nież jako ustrój lub model. Jest on wyodrębnionym z otoczenia zbiorem elem entów m aterialnych i abstrakcyjnych, m ających wzajem ne pow iązania wewnątrzsystem owe i zew nętrzne z otoczeniem, w którego ram ach i na rzecz którego on działa. Systemy mają charakter otwarty i są sprzężone z otoczeniem interakcją. Otoczeniem bliż
szym systemu ekonom icznego kraju jest m akrosystem społeczny państwa, a otoczeniem dalszym - system społeczno-gospodarczy świata.
Do niedawna panował stereotypowy pogląd, że w świecie w spółczesnym w ystępują dwa przeciwstawne modele społeczno-gospodarcze o m onolitycz
nym charakterze: socjalistyczny i kapitalistyczny. Nie odpowiada to prawdzie.
Modele te były i są zróżnicowane.
W dualnym podziale wyróżnia się obecnie system gospodarki centralnie pla
nowanej oraz system gospodarki rynkowej, z licznymi mutacjami. Często w praktyce są to systemy mieszane, różniące się m iędzy sobą form ą własności
52 Waldemar Grzywacz
środków produkcji, m etodam i koordynacji i kontroli działalności gospodarczej oraz zasadami podziału dochodu narodowego.
Modele (systemy) społeczne i gospodarcze, w tym warunkowane modelem politycznym, są jednością, wzajemnie się przenikają i warunkują. Standardy i rozwiązania społeczne, w tym polityczne, wpływają na kształtowanie się mode-
u gospodarczego - i odwrotnie. Pozytywne rozwiązania gospodarcze, korzystna sytuacja makroekonomiczna, m.in. dochodowa w zakresie zasilania budżetowe
go, wpływają korzystnie na realizację celów społecznych państwa, wspomaga
nych wydatkami budżetowymi, redystrybuowanym dochodem narodowym -i odwrotn-ie. Z kole-i dobre rozw-iązan-ia społeczne wpływają korzystn-ie na kreowanie dobrego systemu politycznego, a dobry system polityczny jest pozy
tywnie współtwórczy w kreowaniu dobrych rozwiązań społecznych. Jest to współkreacja systemowa. Występują pomiędzy nimi związki korelacyjno-syner- giczne, a przy braku zharmonizowania - związki i uwarunkowania destrukcyjne, desynergiczne. Państwowy model (system) społeczno-gospodarczy, lub - analo
gicznie - międzypaństwowy, jest zdeterminowany wpływem uwarunkowań dal
szych i blizszych, bardziej i mniej istotnych, zewnętrznych, wynikających z oto
czenia międzynarodowego, i wewnętrznych, mających podłoże krajowe, a także uwarunkowań ustrojowo-wartościowych o charakterze konstytutywnym (rys. 2).
Rys. 2. Model państwowy i jego systemy Źródło: Opracowanie własne.
Przyczynek do rozważań o modelach i systemach społeczno-ekonomicznych 53
Do głównych uwarunkowań konstytutywnych, ustrojowo-wartościowych, zalicza się m.in.:
1) systemy wartości i etyki dominujące w świecie, na danym kontynen
cie, w bliższym kręgu państwa, a szczególnie w ystępujące w danym społe
czeństwie;
2) formalny ustrój polityczno-społeczny i system gospodarczy w ystępujący w państwie, ustroje i system y w jego otoczeniu bliższym (sąsiedzkim) i dal
szym (kontynentalnym, światowym);
3) struktury społeczne, państwowo-administracyjne oraz rozwiązania insty
tucjonalne w państwie.
Do głównych uwarunkowań zewnętrznych zalicza się m.in.:
1) m iędzynarodową sytuację polityczną, społeczną i gospodarczą na świecie, w tym szczególnie w kręgu państw sąsiedzkich;
2) przynależność państwa do m iędzynarodowych porozum ień traktatowych i ugrupowań, mających wpływ na model i funkcjonowanie państwa oraz jego systemów, w następstwie respektowania ich ustaleń, postanow ień i dezydera
tów - jest to instytucjonalny wpływ światowych organizacji publicznych (np. ONZ), gospodarczych (np. WTO), w tym finansow ych (np. MFW, BŚ), m ili
tarnych (np. NATO), integracyjnych (np. UE) oraz religijnych (poszczególnych Kościołów); w związku z narastającą globalizacją występuje coraz w iększy
„niewidzialny" wpływ światowych ugrupowań i korporacji finansow ych na systemy gospodarcze państw, na ich funkcjonowanie i rozwój, a przenikanie się kultur i cywilizacji wpływa na systemy polityczne i społeczne, na ich kreaq'e, funkcjonowanie i rozwój;
3) sytuację ekologiczną na świecie, w tym na danym kontynencie, ze w zglę
du na niezbędność respektowania działań proekologicznych, wpływających na wydatki budżetowe państw oraz ograniczających ich rozwój, kontrolowany ustaleniami proekologicznymi;
4) sytuację bilansow ą zasobów naturalnych, które są coraz rzadsze bez
względnie, wskutek ich wyczerpywania, i względnie, w przeliczeniu na jedną osobę, w związku z wzrastającą liczebnością populacji światowej.
Do głównych uwarunkowań wewnętrznych zalicza się m.in.:
1) stan i strukturę krajowych zasobów naturalnych, m ajątkow ych i dem ogra
ficznych;
2) stan środowiska naturalnego, poziom jego czystości i strukturę zanieczysz
czeń środowiskowych;
3) zagospodarowanie przestrzenne kraju i regionów, w tym infrastrukturalne;
4) układ sił politycznych (partii) i społecznych (związków zawodowych, róż
nych ugrupowań) w kraju, w tym stosunki narodowościowe oraz stosunek społeczeństwa do aparatu władzy, afirmujący lub anarchistyczny; wewnętrzną sytuację społeczno-polityczną oraz gospodarczą;
5) świadomość społeczeństwa, poziom jego rozwoju kulturowo-cywilizacyjne- go, występujące syndromy - cechy charakterologiczne, poziom zamożności i sto
54 Waldemar Grzywacz
pień zróżnicowania materialnego w społeczeństwie, poziomy roszczeniowości, mobilności i innowacyjności; wpływ mediów na kreowanie świadomości6.
W iększość determ inant wpływających na kreację i funkcjonowanie systemu społeczno-gospodarczego i politycznego państwa jest rozpoznanych lub m ożli
wych do rozpoznania. Jednak systemy kształtują się też pod wpływem nieroz
poznanych uwarunkowań, na skutek niedoskonałości ludzkiego poznania. Czę
sto m a to miejsce, o czym świadczy pytanie stereotypowo stawiane przy analizach systemów: co było przyczyną danych zdarzeń, procesów i stanów w systemie? - i brak na to odpowiedzi. Każdy system jest w pewnej mierze nie
rozpoznany diagnostycznie nie tylko w elem entach źle lub niekorzystnie funk
cjonujących, ale i w elem entach dobrze i korzystnie funkcjonujących, tworząc
„czarną skrzynkę". Brakuje niejednokrotnie wyraźnych ocen, co było przyczyną dobrych lub złych stanów, zjawisk i procesów. Wraz z rozwojem wiedzy i postę
pu naukowo-technicznego w iem y coraz więcej o uwarunkowaniach system o
wych, a zarazem coraz mniej, gdyż chcem y bardziej zgłębić wiedzę o kreacji i funkcjonowaniu systemów, lecz nie uzyskujem y zadowalającej odpowiedzi.
Trudno również obiektywnie zweryfikować siłę działania poszczególnych uwa
runkowań na kreację i funkcjonowanie systemów. Uwarunkowania teoretycznie określane jako istotniejsze, o większej sile oddziaływania, w rzeczywistości m ogą być mniej istotne - i odwrotnie. Ponadto siła danych uwarunkowań może być zm ienna w czasie i w przestrzeni, tj. w różnych państwach. W każdym sys
tem ie uwarunkow ania nierozpoznane tworzą jego „czarną skrzynkę" - raz są większe, a raz mniejsze, przesuwając się w polu systemu («*) (rys. 3).
Rys. 3. System z „czarną skrzynką"
Źródło: Opracowanie własne.
Społeczeństw a i politycy stale dążą do budowania coraz lepszych systemów społeczno-gospodarczych państw. Zgodnie z ogólną tendencją biologiczną każ
6 Szersze rozważania przedmiotowe są zawarte w pracy autora: W. Grzywacz, dz. cyt., rozdz. 2.4 i 6.
Przyczynek do rozważań o modelach i systemach społeczno-ekonomicznych 55
dy organizm żywy, który jest określonym ekosystem em naturalnym , zmierza do doskonałości. Technosystemy społeczno-gospodarcze tworzone przez ludzi, odwzorowując ekosystem y naturalne (biologiczne), również - w założeniach polityków - ew oluują ku doskonałości. Na skutek złożoności budow y i funk
cjonowania makro- i megasystem ów społeczno-gospodarczych oraz nieprze- widywalności lub małej przewidywalności rozwoju stanu ludzkiej wiedzy, m.in. w zakresie holistycznej przyszłości świata, kreowane system y nie są do
skonałe. Powinny to być systemy, które lepiej zaspokoją potrzeby społeczeństw i państw, dzięki czemu standardy życia obywateli będą na w yższym poziomie niż w istniejącym systemie. Są to odwieczne dążenia, od kiedy pojaw ił się homo sapiens, a później homo oeconomicus. Są one przejawem dialektycznych zmian, zgodnych z jedną z prawd Heraklita z Efezu: nie ma nic stałego z w yjątkiem zmian. Dążenia te w ystępują w każdym społeczeństwie. Nie ma bow iem na świecie doskonałego systemu społeczno-gospodarczego.
Wacław JARMOŁOWICZ