Zapoczątkowana w Japonii w połowie lat 50. XX w. polityka przemysłowa przyniosła zaskakujące efekty. Spowodowała ona tak w ysokie tem po wzrostu gospodarczego oraz olbrzym ią ekspansję eksportową, że już w 1968 r. Japonia została drugą, po USA, potęgą gospodarczą świata. Taką pozycję uzyskał kraj, który przegrał wojnę, był zniszczony i niezwykle zacofany. Św iadczy to zatem dobitnie o tym, jak skuteczna okazała się tam polityka przemysłowa państwa.
Rząd japoński po zakończeniu okupacji amerykańskiej dobrze zdaw ał sobie sprawę ze słabości gospodarki, wynikającej z niskiego poziomu rozwoju prze
mysłu, zacofania technologicznego i niskiej produktywności pracy. Takie prze
konanie stanowiło zatem impuls do podjęcia działań zm ierzających do zm iany takiego stanu na drodze aktywnego w spierania przez państwo rozwoju prefe
rowanych gałęzi przemysłu.
Prowadzenie polityki przemysłowej rozpoczęto w Japonii od w spierania roz
woju przemysłu ciężkiego i chemicznego. W następnej kolejności znalazł się przem ysł elektroniczny, który zajął uprzywilejow aną pozycję od 1947 r. W resz
cie w latach 60. rząd japoński zaczął prowadzić politykę wspierania rozwoju przemysłu motoryzacyjnego.
Jednym z ważnych instrum entów polityki przemysłowej, stosowanych przez japoński rząd, był system kredytowy. W prowadzono m ianowicie taki system kredytowy, który był niezwykle korzystny dla przedsiębiorstw działających w gałęziach przemysłu popieranych przez państwo. Projekty rozwojowe przed
siębiorstw, które zyskiwały akceptację rządu, zawsze były wspierane preferen
cyjnymi kredytami, a więc kredytam i niskooprocentow anym i o długim okresie spłaty i długiej karencji.
Logika rozumowania, na której opierał się preferencyjny system kredytowy, była niezwykle prosta. Otóż rząd japoński rozumiał, że preferencyjne kredyty są korzystne nie tylko dla kredytobiorców, lecz również dla banków i dla pań
stwa. Każdy kredyt musi być bowiem zwrócony wraz z odsetkami, a więc na
wet przy niskim oprocentowaniu banki uzyskują korzyści z działalności kredy
towej. Rząd zakładał też, że wynikający z realizaq'i przedsięwzięć rozwojowych wzrost obrotów firm jest korzystny nie tylko dla nich, lecz również dla budżetu państwa.
Skuteczność preferencyjnego systemu kredytowego w dziedzinie wspierania popieranych przez rząd przedsięwzięć była możliwa m.in. dzięki hierarchicznej organizacji japońskiego systemu bankowego. Organizacja ta stanowiła pozo
stałość okresu m ilitaryzacji gospodarki japońskiej w połowie lat 30. M ilitaryza
74 Jan Kaja
cja wiązała się, co oczywiste, z podporządkowaniem bankowi centralnemu wszystkich banków funkcjonujących w państwie oraz z bezwzględnym pod
porządkowaniem banku centralnego japońskiem u rządowi. W ten sposób sys
tem bankow y został całkowicie uzależniony od rządu. Takie rozwiązanie sprawdziło się w warunkach gospodarki wojennej i utrzym ało się także w póź
niejszym okresie, co sprzyjało prowadzeniu przez rząd skutecznej selektywnej polityki przemysłowej. Bank centralny nigdy bow iem nie m ógł odmówić kre
dytowania przez podległe mu banki preferowanych przez rząd przedsięwzięć rozwojowych. Do najważniejszych należał Japoński Bank Rozwoju.
Ważnym instrum entem polityki przemysłowej japońskiego rządu był rów nież system podatkowy, niezwykle korzystny dla przedsiębiorstw działających w preferowanych gałęziach przemysłu. Pozwalał on m ianowicie na stosowanie selektywnych ulg podatkow ych dla wybranych przedsiębiorstw. O tym, które z nich zasługiwały na ulgi, w sposób uznaniowy decydow ał rząd.
Zastosowanie preferencyjnego systemu podatkowego również oparte było na prostym i logicznym rozumowaniu. Japoński rząd dostrzegał mianowicie prostą prawidłowość, zgodnie z którą o możliwościach rozwojowych firmy de
cyduje jej siła ekonomiczna, a ta zależy od tego, ile wypracowanego dochodu pozostaje w firmie. Im więcej zatem zostanie jej zabrane w formie podatków, tym będzie ona słabsza pod względem zdolności rozwojowych. W związku z tym warto zostawić w firm ie więcej środków i pozwolić jej się rozwijać.
Łagodna polityka podatkowa wobec preferowanych firm jest zatem korzystna dla ich rozwoju, a także dla państwa, gdyż wzrost obrotów przedsiębiorstw oznacza wzrost w pływ ów budżetow ych z podatków.
Elementem japońskiej polityki przemysłowej był także protekcjonizm wobec krajow ych przedsiębiorstw. Był on oparty na centralnej reglamentacji dewiz dla importerów. Taki system skutecznie elim inow ał możliwości importu tych towa
rów, które m ogły być konkurencyjne dla przemysłu krajowego. W 1960 r. rząd japoński uznał, że przem ysł krajowy jest już na tyle silny, że można znieść sys
tem przydziału dewiz (nie dotyczyło to kom puterów i samochodów).
Jak zatem widać, japoński przypadek polityki przemysłowej, opartej na za
stosowaniu klasycznych instrum entów tej polityki, pokazuje, że rozwiązania al
ternatywne w stosunku do rynkow ych m ogą sprzyjać dynamice rozwoju gos
podarczego państwa.
2.2. Polityka rolna
Polityka rolna, podobnie jak polityka przemysłowa, należy do tych rodzajów polityki m ikroekonom icznej, które stanow ią całkowite zaprzeczenie idei syste
mu rynkowego. Tymczasem w państwach z realną gospodarką rynkową na ogół, w m niejszym lub w iększym zakresie, prowadzona jest polityka rolna. Do
brym przykładem tego, jak skuteczna może być taka polityka, jest również przypadek japoński.
Polityka gospodarcza w systemie rynkowym 75
Po kapitulacji w 1945 r. stan gospodarki japońskiej był tragiczny. Dotyczyło to nie tylko przemysłu, lecz także rolnictwa, które z trudem zaspokajało ele
mentarne potrzeby żywnościowe ludności znajdującej się na granicy widma głodu. W takiej sytuacji zapoczątkowana w latach 50. polityka państwa skiero
wana została na m aksym alną intensyfikację produkcji rolnej. Preferowano przede wszystkim uprawę ryżu, który stanow ił podstaw ę wyżyw ienia lud
ności. Za najbardziej wartościowy uznawany był wysokokaloryczny ryż o dużej zawartości skrobi. Rząd japoński preferował intensyw ną upraw ę takiego właśnie ryżu.
Intensyfikacja upraw ryżu doprowadziła do tego, że pod koniec lat 60. poja
wiły się symptomy zapowiadające nadprodukcję tego zboża. Problem ten nie m ógł być rozwiązany przez eksport z uwagi na utrzym yw ane przez państwo wysokie ceny ryżu. W tych warunkach rząd japoński zdecydow ał się na prowa
dzenie polityki ograniczeń upraw ryżu. W 1969 r. politykę taką zastosowano eksperymentalnie w wybranych prefekturach, a od 1970 r. zaczęto ją prowadzić w skali całego państwa.
Polityka ograniczeń upraw ryżu polegała na tym, że rząd japoński ustalał stawki ograniczeń dla poszczególnych prefektur. Następnie na szczeblu urzę
dów prefekturalnych rządowe stawki ograniczeń dzielone były na poszczegól
ne gminy. Wydziały rolne urzędów gminnych, we współpracy z różnym i orga
nizacjami działającymi w otoczeniu japońskiego rolnictwa, dzieliły stawki ograniczeń na poszczególne wioski, a na wsi ich stawki sugerow ał rolnikom sołtys. Zasada przydziału stawek ograniczeń upraw ryżu była prosta. Na po
szczególnych szczeblach gospodarki uzależnione były one od jakości ryżu. Na przykład rząd ustalał najniższe stawki ograniczeń dla tych prefektur, które uprawiały najlepszy ryż, a najwyższe stawki otrzymywały prefektury, w któ
rych uprawiano najgorszy ryż. Taka sama zasada ustalania stawek ograniczeń była stosowana na niższych szczeblach.
Polityka ograniczeń upraw ryżu nie była oczywiście w ym ierzona przeciw rolnikom, ale przeciwnie - to im m iała służyć. Regulacja rozm iarów produkcji ryżu zapewniała bowiem m ożliwość utrzymywania przez państwo jego w yso
kich cen, co było korzystne dla rolników zajm ujących się upraw ą wysokoja- kościowego ryżu. W korzystnej sytuacji znajdowali się także rolnicy, którym przydzielano wysokie stawki ograniczeń. Rolnicy ci za sam fakt nieobsadzenia ryżem określonego obszaru mokrego pola otrzymywali bowiem od państwa wysokie dotacje, w pełni pokrywające straty w ynikłe z ograniczeń. Takie roz
wiązanie stosowano przez cztery lata. Od 1974 r. dotacje dla rolników objętych polityką ograniczeń upraw ryżu uzależnione natom iast zostały od zm iany charakteru użytkowania mokrego pola. Dotacje otrzymywali zatem ci rolnicy, którzy decydowali się na likwidację mokrego pola na rzecz innej działalności rolniczej.
Regulacja przez państwo produkcji rolnej rozpoczęła się od regulowania upraw ryżu, ale stopniowo rozszerzała się na kolejne uprawy. Tego rodzaju roz
76 Jan Kaja
wiązanie, przez elim inację zjaw iska nadprodukcji, pozwalało na utrzymywanie wysokich, niezw ykle korzystnych dla rolników cen produktów rolnych. Wyso
kie ceny z założenia m iały służyć podjętej w połowie lat 70. polityce zmie
rzającej do osiągnięcia na japońskich w siach standardu życia wyższego niż w miastach.
O czywiście, zarysowany przypadek polityki rolnej nie wyczerpuje om awia
nego zagadnienia. A rsenał narzędzi i rozwiązań stosowanych w sferze polityki rolnej rządu japońskiego jest bardzo bogaty. Efekty tej polityki są też niezwykle im ponujące. Japońskie rolnictwo, w wyniku zastosowanej wobec niego polityki, po krótkim czasie zaczęło dostarczać na pojem ny i niezwykle wymagający rynek żyw nościow y ogrom ny asortym ent produktów o niespotykanej na świe
cie jakości.
* * *
Z przeprow adzonych rozważań wynika, że wiara zwolenników liberalizmu w m ożliwość i celowość elim inacji polityki gospodarczej z praktyki państw z gospodarką rynkow ą opiera się na kruchych podstawach, co wynika co naj
mniej z dw óch względów. Po pierwsze, w warunkach każdego systemu rynko
wego istnieją takie rodzaje polityki m akroekonomicznej, które ze swej natury są nierozerw alnie zw iązane z funkcjonowaniem instytucji państwa. W związku z tym naw et tylko z tego powodu nie ma m ożliwości wyeliminowania z prakty
ki zjawiska polityki gospodarczej. Po drugie, istnieją takie rodzaje polityki m a
kroekonom icznej i m ikroekonom icznej, które co prawda nie m uszą stanowić in
tegralnego elem entu system u rynkowego, ale w określonych warunkach m ogą przynosić korzyści społeczeństwu. Dlatego nie jest celowe automatyczne elim i
nowanie z praktyki rów nież tych rodzajów polityki gospodarczej. Zawsze war
to rozważyć, czy określona polityka, alternatywna do rozwiązań rynkowych, nie jest najskuteczniejszą m etodą osiągania sukcesów gospodarczych. Przedsta
w ione przykłady polityki przemysłow ej i rolnej pokazują, że jest to jak najbar
dziej możliwe.
Mirosława KLAMUT