W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji pojęcia „polityka gospodar
cza", przy czym jest ono z reguły utożsam iane z pojęciem polityki ekonom icz
nej. Sam termin „polityka" wywodzi się - jak wiadomo - od greckiego wyrazu
„politike", który oznaczał sztukę rządzenia państwem. W spółcześnie natom iast pojęcia tego używa się najogólniej do określenia działalności w ładz państw o
wych w zakresie kształtowania stosunków wewnętrznych w państw ie oraz sto
sunków państwa z zagranicą1.
Według N. Acocella'ego polityka gospodarcza to przy tym także dyscyplina, badająca publiczne działania gospodarcze na trzech poziomach: 1) „bieżących"
wyborów dokonywanych przez państwo; 2) wyborów dokonyw anych przez in
stytucje tzw. w yższego szczebla (czyli określających „gospodarczą konstytucję"
społeczeństwa); 3) identyfikacji społecznych preferencji celów. Polityka gospo
darcza ma więc również z zasady charakter kom plem entarny wobec badania zachowań innych podm iotów gospodarczych i funkcjonowania system ów gos
podarczych w ram ach szeroko pojętej analizy ekonom icznej2.
Bardziej jeszcze jednoznacznie definiuje politykę gospodarczą B. W iniarski, zdaniem którego jest to świadome oddziaływanie w ładz państwowych na gos
podarkę narodow ą - na jej dynamikę, strukturę i funkcjonowanie, na stosunki ekonomiczne w państw ie oraz na jego relacje gospodarcze z zagranicą3.
1 Polityka gospodarcza, red. B. Winiarski, Warszawa 1999, s. 16.
2 N. Acocella, Zasady polityki gospodarczej, Warszawa 2002, s. 16.
3 Polityka gospodarcza, s. 17.
58 Wacław Jarmołowicz
Są też autorzy w yróżniający dwie - zasadniczo przy tym uzupełniające się - płaszczyzny czy też perspektywy postrzegania polityki gospodarczej, a m iano
wicie: norm atyw ną i pozytywną. I tak, norm atywna analiza polityki stawia py
tanie, jaka polityka jest najlepsza i w jakim sensie jeden rodzaj polityki jest lep
szy od innego. Analiza norm atywna może np. dotyczyć badania zmierzającego do ustalenia, jaka to polityka pozwala uzyskać najniższą stopę bezrobocia spójną z przyjętą stopą inflacji. Analiza pozytywna (opisowa) próbuje nato
m iast objaśnić działania polityki bez dociekania już tego, czy są one „dobre", czy „złe" dla danego kraju4.
Zdaniem E. Taylora polityka gospodarcza to sztuka celowego działania gospodarczego, podejm owana głównie z punktu widzenia celów społecznych i państwowych5.
Podobnie sądzi J. Tinbergen, zwracając uwagę, że polityka gospodarcza pole
ga na form ułow aniu celów, ale także na urucham ianiu środków prowadzących do skutecznej ich realizacji6.
A zatem polityka gospodarcza to jedno z tych powszechnie używanych po
jęć, które nie są pojmowane jednoznacznie. W rozumieniu jej treści oraz zasad i sposobów realizacji wyróżnić też m ożna - najogólniej - trzy podejścia.
Pierw sze z nich, tzw. teleologiczne7, koncentruje się na intencjonalnych (celo- wościowych) zwłaszcza zmianach, jakie państwo zamierza wprowadzić bądź wprowadza do gospodarki jako całości czy też do poszczególnych jej działów, gałęzi lub sekcji. Drugie podejście - instrumentalne - różnicuje z kolei treść i sposoby upraw iania polityki gospodarczej przede wszystkim z punktu w idze
nia wykorzystywanych narzędzi (instrumentów) tej polityki jako służących re
alizacji określonych celów8. Wreszcie trzecie - m ieszane (łączne) - analizuje i ocenia politykę gospodarczą przez zestawienie określonych celów i im tylko w łaściw ych instrum entów jako pew nych całości czy też części składowych.
W tym ostatnim ujęciu określony zestaw zam ierzeń i instrumentów tworzy tzw. polityki złożone (składowe) - pakiety polityk term inalnych (autonomicz
nych), a więc takich, które nie zaw ierają już w sobie innych typów polityk.
4 R.E. Hall, J.B. Taylor, Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka, Warszawa 1997, s. 384.
5 E. Taylor, Wstęp do ekonomiki, Gdynia 1947, s. 38-39.
6J. Tinbergen, On the Theory o f Economic Policy, Amsterdam 1966, s. 1.
7 Tak np. J. Kaja stwierdza, że jest to świadome oddziaływanie państwa na zjawiska gos
podarcze za pomocą określonych narzędzi służących do osiągnięcia założonych celów.
J. Kaja, Polityka gospodarcza. Wstęp do teorii, Warszawa 1999, s. 11.
8 Zdaniem np. D. Rosatiego, biorąc pod uwagę narzędzia polityki makroekonomicznej, wyróżnić można: politykę fiskalno-budżetową, pieniężno-kredytową oraz kursu walutowego, a przy uwzględnieniu narzędzi polityki mikroekonomicznej - politykę handlową i ceno- wo-dochodową. H. Bąk, Z. Marciniak, R. Michalski, D. Rosati, Wstęp do polityki gospodarczej, Warszawa 1990, s. 36.
Przyczynek do dyskursu o pojmowaniu i uprawianiu polityki gospodarczej 59
Przykładem najbardziej podstawowym polityki złożonej m oże być m akro
ekonomiczna, rozum iana jako zestaw w zględnie spójnych polityk term inal
nych, oddziałujących na całą gospodarkę i realizujących w yznaczone przez państwo cele.
W innym jeszcze rozróżnieniu, uwzględniającym stopień i zakres oraz formę ingerencji państwa jako podmiotu ekonomicznego, wyróżnia się często bardziej bezpośrednie formy ingerencji (określane niekiedy także m ianem tzw. inter
wencjonizmu państwowego), a także i bardziej pośrednie formy oddziaływania (zasługujące na miano tzw. regulacji pośredniej).
Tradycyjne pojmowanie polityki gospodarczej, rozum ianej najogólniej jako ingerowanie państwa w przebieg procesów oraz zjawisk gospodarczych i to w sposób wywołujący w nich „odchylenia" od takiego ich kształtow ania się, jakie byłoby następstwem wyłącznego działania mechanizm u rynkowego, ba
zuje także zwykle na założeniu krótkiego horyzontu czasow ego (tj. od roku do kilku lat).
Uwzględniając powyższe i bardziej „bieżące" ujęcie, politykę gospodarczą można by też przykładowo, za L. Balcerowiczem, zdefiniować jako wpływanie na procesy gospodarcze bez pośrednictwa zmian instytucjonalnych, a za po
mocą zmiennych z natury narzędzi ekonomicznych, należących do repertuaru właściwego danemu systemowi gospodarczem u9.
Inaczej jeszcze - polityka gospodarcza to działalność w ładz ekonom icznych danego kraju, polegająca na celowym i świadomym kształtowaniu w yników gospodarczych, zgodnie z wyznawanym systemem norm i wartości oraz w ra
mach istniejących ograniczeń strukturalnych i m odelow ych10 (tzn. ograniczeń wynikających z ukształtowania strukturalnego gospodarki oraz panującego typu ustroju gospodarczego).
Uwzględniając dotychczasowe spostrzeżenia i ustalenia, przyjmujem y tu i w dalszych naszych rozważaniach, że przez politykę gospodarczą rozumieć będziemy świadome i celowe przedsięwzięcia oraz działania instytucji oraz or
ganów państwowych (rządowych i samorządowych), zgodne z przyjmowany
mi wcześniej celami i zasadami oraz realnie wpływające na przebieg procesów i zjawisk gospodarczych.
Uznając powyższe, przyjmujem y również dla polityki gospodarczej - w jej tradycyjnym i bieżącym ujęciu - następujące ograniczenia. Po pierwsze - wiążemy ją z działaniem instytucji i organów państwowych upoważnionych do tych działań. Po drugie - są to działania świadome, celowe i znajdujące swoje faktyczne odbicie w rzeczywistości gospodarczej. Po trzecie wreszcie - działania te uw zględniają występujące ograniczenia strukturalne i ustrojowe.
9 L. Balcerowicz, Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej, Warszawa 1989, s. 43.
10 Por.: R. Michalski, Cele polityki gospodarczej, w: H. Bąk, Z. Marciniak, R. Michalski, D. Ro- sati, dz. cyt., s. 11.
60 Wacław Jarmołowicz
Podnosząc znaczenie polityki gospodarczej w ujęciu bardziej klasycznym i bieżącym , zauważm y jednak, że polityka taka może również obejmować świa
dome i celowe działania państwa na rzecz zm ian w samej strukturze gospodar
czej, a także szerszych jeszcze przem ian o charakterze „wewnątrzustrojowym"
(zm ierzających do przekształcenia jednego modelu ustrojowego w inny) oraz
„m iędzyustrojow ych" (związanych z transform acją panującego ustroju gospo
darczego w zasadniczo odmienny).
Politykę gospodarczą polegającą na opisanych tu działaniach, jako od
noszących się z zasady do dłuższego horyzontu czasowego, obejm ującą także projektowanie i w drażanie zm ian o charakterze instytucjonalnym i funkcjonal
nym wobec danego ustroju, określić m ożna z kolei mianem systemowej czy też ustrojowej (tj. m etapolityki)11.
Dłuższy horyzont czasow y ma również często polityka strukturalna (strate
giczna), odnosząca się do zam ierzonych i realizowanych zmian w istniejącej strukturze gospodarki i korespondująca zwykle z polityką bieżącą i systemową.