6. RODZINA ZASTĘPCZA JAKO PODMIOT DZIAŁAŃ SOCJALNYCH
6.4. Współpraca rodziny zastępczej z rodziną biologiczną
Rodzina zastępcza stanowi tymczasową formę opieki, mającą wraz z rodziną naturalną ponosić współodpowiedzialność za los dziecka osieroconego. Sytuacja ta powoduje, że istotne znaczenie ma kontakt jednych i drugich rodziców na poszczególnych etapach rozwoju dziecka, aż do mo-mentu osiągnięcia przez rodzinę naturalną samodzielności.
Rodzic zastępczy sprawuje opiekę faktyczną nad dzieckiem (piecza bieżąca), zajmuje się jego wy-chowaniem i reprezentowaniem jego interesów, jak również przejmuje za nie odpowiedzialność cywilnoprawną. Część obowiązków i praw związanych z wychowaniem i kierowaniem dziecka pozostaje przy rodzicach naturalnych, którym ograniczono władzę rodzicielską. Do najważniej-szych należy zaliczyć, m.in.: prawo do styczności osobistej z dzieckiem; prawo dziedziczenia przez rodziców po dziecku; obowiązek alimentacyjny w stosunku do dziecka; prawo do decydowania o całokształcie zabiegów wychowawczych czy tożsamości etnicznej, kulturowej, językowej, reli-gijnej dziecka. Zakres tych praw i obowiązków w uzasadnionych sytuacjach może określić bądź ograniczyć sąd.
Rodzina zastępcza ma przede wszystkim chronić i wspierać tożsamość dziecka, nad którym sprawuje opiekę, ponadto ma ona nie tyle zastępować rodziców, co ich uzupełniać i wspierać, a także umożliwiać rodzicom biologicznym włączanie się w proces opiekuńczy i wychowawczy. Rolą tej formy opieki nie jest karanie rodziców naturalnych za ich niewydolność wychowawczą, ale udzielanie im pomocy i wsparcia w przezwyciężaniu trudności, a tym samym w przywróceniu dziecku stabilnego domu. Obecnie coraz częściej uznaje się wartość naturalnego środowiska rodziny, dostrzega konieczność współpracy z rodziną biologiczną dla „dobra dziecka” i unika umieszczania dzieci poza domem, na rzecz intensywnego wspierania rodzin330.
329 Por.: A. Łuczyński, Dzieci w rodzinach zastępczych i dysfunkcjonalnych, Lublin 2008, s.115; T. Sakowicz, Wykolejenie wychowawcze dzieci i młodzieży wyzwaniem dla profesjonalnej pomocy reedukacyjnej ze strony rodziny, szkoły i środowiska lokalnego, w: Dziecko ze specyficznymi potrzebami edukacyjnymi w ekosystemie, (red.) W. Pilecka, A. Ozga, P. Kurtka, Kielce 2005, s. 368-370.
330 Z.W. Stelmaszuk, Szanse reintegracji rodziny w systemie opieki nad dzieckiem, w: Zagrożone dzieciństwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki, (red.) M. Kolankiewicz, Warszawa 1998, s.60
Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną
146
Niestety zazwyczaj obie rodziny: zastępcza i biologiczna prezentują dość rozbieżne poglądy na opiekę i wychowanie dzieci, stąd też bierze się przyczyna licznych sytuacji konfliktowych, stre-sogennych, budzących wiele kontrowersji, zaś podejście do tej kwestii zależy od samych osób za-interesowanych, czyli obecnych opiekunów dziecka i jego rodziców naturalnych. Częstotliwość tych kontaktów jest także bardzo różna. Badania na ten temat realizowała, m.in.: M. Ruszkowska331 na terenie miasta Biała Podlaska i powiatu bialskiego, z jej badań przeprowadzonych wśród 95 rodzin zastępczych wynika, iż kontakty częste i bardzo częste w opinii rodziców zastępczych występują sporadycznie (tylko nieco ponad 6% rodzin), najczęściej tych kontaktów po prostu brak (31,5% badanych rodzin, przy czym w środowisku miejskim rodziny te stanowią 38,18%, jest ich więcej o 16% niż w środowisku wiejskim). Dane te zostały zobrazowane na poniższym wykresie 2.
Wykres 2. Kontakty z rodzicami biologicznymi dzieci w opinii opiekunów zastępczych
Źródło: Badania M. Ruszkowskiej332
331 M. Ruszkowska, Diagnoza., dz. cyt.., s.90 – 91.
332 Badania do pracy doktorskiej, M. Ruszkowska, Rodzina zastępcza jako środowisko opiekuńczo-wychowawcze. Terenowe studium kompa-ratystyczne. Napisana pod kierunkiem M. Winiarskiego, obroniona w lutym 2013 roku na WNS UWM. Badania z 2011 roku prowadzone na terenie miasta Biała Podlaska i powiatu bialskiego w 95 rodzinach zastępczych zarówno spokrewnionych jak i niespokrewnionych z dzieckiem, zamieszkujących tereny miejskie i wiejskie.
Kontakty z rodzicami dziecka - Miasto % Kontakty z rodzicami dziecka - Wieś % 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Kontakt y bar dzo cz ęste Kontakt y częst e Kontakt y spor adyczne Brak k ontakt ów z po wodu „inn ych” pr zycz yn Brak k ontakt ów z po wodu śmier ci rodzic ów 21,82% 38,18% 25,45% 5,45% 9,09% 32,50% 22,50% 35% 7,5% 2,50%
Rodzina zastępcza jako podmiot działań socjalnych
Z wykresu wynika, że kontakty częste, czy bardzo częste stanowią znikomy procent. W rodzinach zastępczych zamieszkujących treny wiejskie dominują kontakty sporadyczne (raz na jakiś czas, nieregularne), zaś w środowisku miejskim najczęściej tych kontaktów nie ma, z różnych przyczyn leżących po stronie rodziców biologicznych dziecka.
Badania dotyczące kontaktów z rodzicami biologicznymi na małej grupie badawczej 20 rodzin zastępczych w powiecie toruńskim realizował także A. Mielczarek333. Z jego badań wynika, że 65% rodziców biologicznych nie utrzymuje kontaktów ze swoimi dziećmi przebywającymi w rodzi-nach zastępczych.
A jeśli nawet te kontakty występują, to zazwyczaj relacje pomiędzy opiekunami zastępczymi a ro-dzicami biologicznymi nie układają się zbyt pomyślnie, bowiem padają częste stwierdzenia o ne-gatywnym wpływie tych kontaktów na funkcjonowanie rodziny zastępczej i właściwe wypełnianie zadań, w tym także opiekuńczo – wychowawczych. Uzasadnienia negatywnego wpływu rodzica biologicznego na dziecko należy szukać w odpowiedziach opiekunów zastępczych, tj.: „matka nie żyje, ojciec odwiedza dziecko zawsze pod wpływem alkoholu”; „ojciec to kryminalista, matka ma silną nerwicę i nie potrafi być dla dziecka matką, raczej starszą siostrą”; „rodzice są opryskliwi, traktują mnie jak wroga”; „dziecko po wizycie zawsze jest zagubione i zdenerwowane”; „dziecko stawało się opryskliwe, sprawiało kłopoty wychowawcze”; „nasze kontakty i wzajemne relacje się znacznie pogorszyły, od kiedy rodzice zaczęli się kontaktować z dzieckiem”; „dziecko otrzymuje instrukcje, w jaki sposób uchylać się od obowiązków, nakłaniane jest do ucieczek z domu oraz wulgarnych odzywek w stosunku do opiekunów zastępczych”; „dzieci po wizycie są bardzo rozdraż-nione i płaczliwe”; „dziecko czeka na te kontakty, ale są one bardzo chłodne, rodzice niczym się nie interesują, później jest tylko rozczarowanie”, „dziecko po wizycie jest rozbite”; „rodzice na spotkania przynosili łakocie, prezenty, co dziecko nauczyło się wykorzystywać, później krzykiem i płaczem próbowało to samo wymusić na nas jako opiekunach”, itp.334.
Z powyższych wypowiedzi jasno wynika, że nie wystarczy odpowiednie przygotowanie opieku-nów zastępczych do spotkań z rodzicami biologicznymi dzieci. Często, bowiem wynikają sytua-cje nieprzewidywalne, najczęściej stwarzane przez rodziców dziecka. Zasadne więc, wydaje się umiejętne przygotowywanie do tych spotkań także i rodziców naturalnych. Ponadto pracownicy pomocy społecznej powinni orientować się jak wyglądają relacje interpersonalne jednych i dru-gich „rodziców”, a także rodziców biologicznych z ich dziećmi przebywającymi w opiece zastęp-czej. W razie konieczności, zwłaszcza w sytuacjach konfliktowych, rolą pracownika socjalnego czy koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej powinna być mediacja i pomoc w rozwiązywaniu problemów.
Badania na temat wzajemnych kontaktów pomiędzy rodzicami a opiekunami i stopnia zadowole-nia z nich prowadzone były, m.in. przez M. Ruszkowską335 i M. Rżysko336. Z badań pierwszej autorki wynika, iż tylko 9,5% wszystkich respondentów wydawało się być zadowolonych ze współpracy z rodzicami biologicznymi, wśród nich było 5,3% rodzin miejskich. Rodziny wiejskie zadowolo-ne z tych relacji – stanowiły 4,2%. Porównywalzadowolo-ne wyniki uzyskała M. Rżysko, gdzie tylko 10% 333 A. Mielczarek, Opinie pracowników socjalnych o wychowaniu dzieci w rodzinach zastępczych, „Praca Socjalna” 2008, nr 5, s. 61-62.
334 M. Ruszkowska, Diagnoza… dz. cyt., s. 92-93.
335 Tamże. s. 92-93.
Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną
148
badanych rodzin zastępczych uważało, że obowiązek współpracy jest ułatwieniem w funkcjo-nowaniu rodziny zastępczej.
Podkreślić należy, iż argumentacja odnośnie potrzeby utrzymywania prawidłowych relacji po-między opiekunami zastępczymi a rodzicami naturalnymi dzieci jest bardzo zróżnicowana i uza-leżniona przede wszystkim od typu rodziny. Opiekunowie niespokrewnieni z dzieckiem (obecnie rodziny niezawodowe) uzasadniali poprawność swoich relacji z rodzicami biologicznymi dziecka, chęcią uzyskania przychylności ze strony dziecka, uważając, że akceptacja rodziców naturalnych, będących najważniejszymi osobami w życiu ich podopiecznego przełoży się z kolei na ich relacje z dzieckiem. Kierowali się również ważnością tych kontaktów dla dziecka oraz chęcią zminimali-zowania dyskomfortu psychicznego, rozdarcia i wewnętrznych frustracji podopiecznego. W rodzinach spokrewnionych opiekunowie kierowali się przede wszystkim więzami krwi, bliskim pokrewieństwem z rodzicem biologicznym, chęcią omówienia spraw dotyczących przyszłości dziecka, czy zadowoleniem, że dziecko mimo wszystko szanuje, akceptuje rodzica i chce się z nim spotykać.