Współwystępowanie opieki, pomocy i wsparcia społecznego oraz możliwości ich redukcji . 34

W oglądzie teoretycznym, empirycznym, a nade wszystko praktycznym pracy socjalnej, war-to zwrócić uwagę na kwestię dotąd pomijaną, dotyczącą wzajemnych relacji opieki, pomocy i wsparcia społecznego, a także możliwości wzajemnych redukcji tych kategorii działań socjal-nych. Kategoriami opisowymi tych relacji będą następujące definiensy: „pole współwystępowa-nia” (obejmujące łącznie opiekę, pomoc i wsparcie społeczne lub struktury dwuskładnikowe: opieka i pomoc, pomoc i wsparcie); „pola (strefy) zazębiania się” (opieka <=> pomoc, pomoc <=> wsparcie społeczne, opieka <=> pomoc <=> wsparcie społeczne); „kierunek i kolejność występowania” w działaniu socjalnym, np. opieka −> pomoc, pomoc −> wsparcie społeczne, wsparcie −> pomoc −> opieka.

Pola występowania opieki, pomocy i wsparcia społecznego w ramach pracy socjalnej najczęściej przybierają strukturę dwuczynnikową (opieka − pomoc), nieco rzadziej trójczynnikową (opieka – pomoc – wsparcie społeczne). Te struktury działania socjalnego w zasadzie tworzą swego rodza-ju układy sprzężone, charakteryzujące się wzajemnym zazębianiem się działań opiekuńczych i po-mocowych, pomocowych i wspierających, czy też opiekuńczych, pomocowych i wspierających. Znamiennym rysem tych układów działania socjalnego jest dwukierunkowość występowania form, np. opieka −> pomoc, pomoc −> opieka.

Przyjrzyjmy się bliżej polom, układom dwuczynnikowym opieki i pomocy oraz pomocy i opieki (rys. 1).

32 A. Jakubik, B. Kowaluk, Wsparcie społeczne a utrzymywanie abstynencji u mężczyzn uzależnionych od alkoholu, „Alkoholizm i Narkomania”, 1997 nr 1/26.

Opieka, pomoc i wsparcie społeczne jako wymiary pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i rodziną

Rys.1. Pole współwystępowania opieki i pomocy

W czym głównie przejawia się współwystępowanie, zazębianie się opieki i pomocy w działaniu socjalnym? Nie można tu mieć wątpliwości, co do odrębności form działania opiekuńczego (opie-ki) i działania pomocowego (pomocy). „Każdemu – jak podkreśla Z. Dąbrowski – kto już wymaga opieki nie wystarczy pomoc, zaś potrzebującemu tylko pomocy, opieka jest zbędna lub wręcz przeciwwskazana”34. Nie oznacza to jednak, że swoista pomoc w określonych granicach może mieć swoje miejsce i rację bytu w działaniu opiekuńczym, ale nie zawsze i nie w jednakowym stopniu. W procesie ewolucyjnym opieki – zauważa Z. Dąbrowski – czynności opiekuńcze opie-kuna – w wyniku ich redukcji i transformacji – stają się stopniowo czynnościami pomocniczymi, ale może także dojść i do tego, że niektóre formy pomocy w strukturze opieki mogą nabyć znamion opiekuńczości35. Temu procesowi asymilacji dwustronnej, czyli niektórych czynności pomocowych do opiekuńczych a opiekuńczych do pomocowych jako symptomowi zazębiania się opieki i pomocy nie nadawałbym jednak szczególnej rangi, gdyż można to tłumaczyć także tym, że dochodzi tu do pewnego „wymieszania”, współwystępowania czynności działania opie-kuńczego i pomocowego, powodowanego bliskością merytoryczną i funkcjonalną tych działań w ramach pracy socjalnej.

Jeżeli chodzi o kierunek i kolejność występowania opieki i pomocy (patrz: rys. 1), to w grę wcho-dzą dwa układy: a) opieka −> pomoc. Przykładem może tutaj być „wyjście” ze stanu choroby, czyli ze stanu pełnej opieki (głównie lekarskiej) w stan pomocy (socjalnej) do stanu pełnej sa-modzielności życiowej; b) pomoc −> opieka (przykład: wchodzenie człowieka w stan starości

34 Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza…, dz. cyt., s. 77.

35 Tamże, s. 77-78.

opieka pomoc

opieka pomoc

kierunki i kolejność

występowania ^{pole (strefa) zazębiania się} opieki i pomocy

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

36

– w fazie początkowej zazwyczaj wystarcza odpowiednia pomoc, ale już w następnej fazie, czyli niedołężnej starości nie wystarcza pomoc, a staje się niezbędna, konieczna opieka).

A jak przedstawia się pole współwystępowania pomocy i wsparcia społecznego oraz wsparcia społecznego i pomocy, ze szczególnym zwróceniem uwagi na zazębianie się działalności po-mocowej i wspierającej, jej ukierunkowanie i kolejność występowania? Ilustruje to w ogólnym zarysie rys. 2.

Rys.2. Pole współwystępowania pomocy i wsparcia społecznego

Pomoc i wsparcie społeczne choć są konstytutywnymi składnikami pracy socjalnej, różnią się pod wieloma względami. Rożni je przede wszystkim: ukierunkowanie aksjologiczne, zasięg działania, podmioty działające i podmioty – adresaci, rodzaje i struktura czynności, stopień profesjonalizacji, stopień dostępności, motywacja działań, kontekst środowiskowy działań, stopień sformalizowania i ustrukturyzowania, wymiar emocjonalny, częstotliwość występowania, stopień dobrowolności w podejmowaniu działań36.

Mimo tych licznych różnic, dostrzec można też pewne znaczące zbieżności, a mianowicie w za-kresie: podstaw genetycznych i etiologicznych, celów, form i metod działania (potwierdzają to wyodrębniane rodzaje wsparcia)37, efektów finalnych w odniesieniu do pojedynczych osób, rodzin, grup społecznych.

Powyższe zbieżności o charakterze merytorycznym i prakseologicznym – moim zdaniem – prze-sądzają o pewnej bliskości pomocy i wsparcia społecznego, a zatem o strefie zazębiania się tych dziedzin pracy socjalnej. W tym sprzężonym układzie pomocy i wsparcia (rys. 2) mogą wystą-pić (często występują) dwojakiego rodzaju ukierunkowania i kolejność: 1) pomoc −> wsparcie 36 Zob. M. Winiarski, Rodzina – szkoła – środowisko lokalne. Problemy edukacji środowiskowej, Warszawa 2000, s. 187 i n.; G. Gajewska, Wsparcie

dziecka w rozwoju. Konteksty opieki i edukacji, Zielona Góra 2009, s. 185 -201.

37 Zob. S. Kawula, Pomocniczość…, dz. cyt.; D. Becelewska, Wsparcie emocjonalne w pracy socjalnej, Katowice 2005; H. Sęk i R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa 2004.

pomoc wsparcie

pomoc wsparcie

kierunki

występowania ^{pole (strefa) zazębiania się} pomocy i wsparcia społecznego

Opieka, pomoc i wsparcie społeczne jako wymiary pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i rodziną

społeczne (np. w trakcie wychodzenia z sytuacji trudnej – ograniczonej sprawności podmioto-wej, sytuacji konfliktopodmioto-wej, niewydolności…); 2) wsparcie społeczne −> pomoc (np. wchodzenie w sytuacje trudne: utrata pracy, rozpad rodziny, śmierć bliskiej osoby, niezdanie egzaminu, inne niepowodzenia).

Rys. 3. Pole współwystępowania opieki, pomocy i wsparcia społecznego

W sytuacjach życiowych bardziej złożonych: stresogennych, problemowych, trudnych w polu działania socjalnego mogą współwystępować jednocześnie lub w określonym ciągu czasowym: opieka, pomoc i wsparcie społeczne (rys. 3), przybierając dwojakie ukierunkowanie (kolejność): a) opieka −> pomoc −> wsparcie społeczne (np. wychodzenie ze stanu bezdomności, uleczalnej choroby, krańcowego ubóstwa); b) wsparcie społeczne −> pomoc −> opieka (wchodzenie w stan niedołężności starczej, obłożnej choroby, krańcowego ubóstwa).

Czy i w jakim stopniu w praktyce socjalnej możliwa jest redukcja, ograniczanie zasięgu opieki i pomocy, zastępowanie ich innego rodzaju działaniami o charakterze humanitarnym? W przy-padku opieki są sytuacje gdzie jest to niemożliwe. Należy tutaj zgodzić się z Z. Dąbrowskim, który twierdzi, iż są jednostki (też rodziny – M. W.) całkowicie niezdolne do samodzielnego za-spokajania swych potrzeb i samodzielnego funkcjonowania, a dotyczy to w szczególności ta-kich przypadków, jak: niemowlęctwo, obłożna i nieuleczalna choroba, ciężki stan traumatyczny, głębokie upośledzenie, totalna niedołężność starcza38. W tych przypadkach nie można zastąpić opieki żadnym innym działaniem socjalnym, choć w wymiarach cząstkowych są tutaj możliwe i pożądane działania pomocne i wspierające.

Opieka jednak nie ogranicza się tylko do tych ciężkich, ekstremalnych przypadków. Aktualizuje się ona – jak o tym wiemy – w różnych innych sytuacjach i okolicznościach i dotyczy wszystkich generacji: dzieci, młodzieży, dorosłych w wieku sprawności życiowej i zawodowej oraz w wieku 38 Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza…, dz. cyt., cz. 1, s. 78.

kierunki (kolejność)

występowania ^strefy zazębiania się

Wsparcie społeczne Pomoc

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

38

sędziwym. Zważywszy, że można zmieniać, ulepszać uwarunkowania, przesądzające w głównej mierze o niezdolności (czasowo krótkiej lub dłuższej) człowieka do samodzielnego zaspokaja-nia swoich potrzeb, można też regulować zakres i stopień natężezaspokaja-nia działalności opiekuńczej w ramach pracy socjalnej. Można to w głównej mierze czynić – jak wskazują dotychczasowe doświadczenia – dzięki wzmożonej działalności pomocowej i wspierającej.

Poczynania zmierzające do minimalizacji opieki mogą przybierać postać bezpośrednią (czyli mogą być skierowane wprost na daną osobę) lub pośrednią (ukierunkowane na jej rodzinę, uwarunkowania funkcjonowania rodziny). Działalność ta w rzeczy samej sprowadza się do udzie-lania pomocy (przeważnie profesjonalnej, instytucjonalnej) jednostce i jej rodzinie (szczególnie w przypadku dzieci i młodzieży) oraz wsparcia społecznego; w obu przypadkach łączy się ona organicznie z działaniem edukacyjnym: a) usprawniającym – polegającym na kształtowaniu i roz-wijaniu instrumentalnych cech osobowości, tj. wiedza, umiejętności i sprawności, zdolności, myślenie twórcze i krytyczne39, b) ukierunkowującym – sprowadzającym się do kształtowania i rozwijania kierunkowych predyspozycji, tj. przekonania, postawy, wartości. Predyspozycje instru-mentalne ułatwiają człowiekowi realizację zamierzonych celów i zadań, pokonywanie trudności, rozwiązywanie problemów, zaś dyspozycje kierunkowe są szczególnie użyteczne w sytuacjach wymagających dokonywania wyborów, swego rodzaju samoregulacji w dziedzinie postępowa-nia, podejmowania decyzji w różnych sprawach życiowych.

Działalność wspomagająca i wspierająca (w tym edukacyjna) może mieć charakter profilak -tyczny (zapobiegać powstawaniu sytuacji opiekuńczej lub opiekuńczo-wychowawczej) lub

też kompensacyjny (w jakiejś mierze dopełniać, a przede wszystkim w możliwym stopniu zastępować działanie opiekuńcze). Pomoc profesjonalna jednostce – w tym kontekście – może sprowadzać się do takich form, jak: dostarczanie informacji, rozwijanie umiejętności i spraw-ności instrumentalnych, doradztwo i poradnictwo, pośredniczenie, obdarzanie uczuciem, miłością, usuwanie przeszkód i utrudnień tkwiących w środowisku, zabiegi pielęgnacyjno--lecznicze, dostarczanie dóbr materialnych, pieniędzy, udostępnianie narzędzi, świadczenie różnych usług, włączanie jej do odpowiedniej grupy społecznej, itd. Działalność wspomagająca zaś rodziny może przybierać takie formy, jak: a) świadczenia socjalne na rzecz rodzin ubogich, bezrobotnych, wielodzietnych, samotnej matki lub ojca; b) doradztwo i poradnictwo psycholo-giczno – pedagogiczne, rodzinne i inne; c) bezpłatne i różnorakie usługi medyczno – lekarskie; d) inicjowanie i przygotowanie merytoryczne grup wsparcia społecznego, grup pojednania i rozwiązywania konfliktów rodzinnych, w miejscu pracy; e) świadczenia edukacyjne szkoły i instytucji edukacji równoległej na rzecz rodziny.

Podobnie jak w przypadku opieki – poza sytuacjami koniecznościowymi – istnieje możliwość znacznego zawężenia rozmiaru i stopnia natężenia pomocy profesjonalnej, instytucjonalnej w wyniku podjęcia odpowiedniej działalności wspierającej zorientowanej wprost na daną jed-nostkę oraz jej kontekst rodzinny (warunki jej życia i funkcjonowania), działalności o charakterze profilaktycznym (zapobiegającej powstawaniu i utrwalaniu się wyraźnej niezdolności człowieka i jego rodziny do samodzielnego rozwiązywania swoich trudnych problemów) i kompensacyj-nym (dopełniającej działalność pomocową oraz ją w pewkompensacyj-nym zakresie zastępującą). Można więc 39 Zob. R. Pachociński, Podstawy kształcenia wyższych umiejętności poznawczych w nowoczesnej szkole, Warszawa 1997.

Opieka, pomoc i wsparcie społeczne jako wymiary pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i rodziną

w znacznym stopniu przeciwdziałać tworzeniu się sytuacji życiowych człowieka i jego rodziny wymagających pomocy. Można też wydatnie skrócić czas ich trwania poprzez znaczne wzmoc-nienie działalności pomocnej przez zastąpienie jej – jak dowodzi tego praktyka – odpowiednim działaniem wspierającym, ukierunkowanym nie tylko na daną jednostkę, ale także na jej rodzinę.

Wsparcie społeczne – w tym kontekście – jako działanie profilaktyczne, zapobiegawcze oraz

za-stępcze może przybierać różnorakie formy. Mogą to być, m. in.: świadczenia rzeczowe (przedmio-ty, materiały, środki żywnościowe, jakiś sprzęt, pieniądze, itp.), różnego rodzaju usługi (doradztwo, załatwienie jakiejś sprawy, zakupy, edukacyjne, itp.), dostarczanie i przekazywanie jakichś ważnych i niezbędnych informacji, przejawianie uczuć, miłości „braterskiej”, współodczuwanie na płasz-czyźnie rozumienia empatycznego, formy uspołeczniania i dowartościowywania (inicjowanie i odbudowa więzi społecznych, włączenie do odpowiedniej grupy społecznej, wydobywanie i wzmacnianie cech pozytywnych, itp.), nawiązywanie i rozwijanie współdziałania.

Głównym „środkiem” ograniczenia zakresu opieki – poza szczególnymi przypadkami – jest dwu-czynnikowy i sprzężony układ pomocy i wsparcia społecznego, zaś w przypadku ograniczania zakresu lub zastępowania pomocy zdecydowanie taką rolę pełni wsparcie społeczne. W jednym, jak i w drugim przypadku znacząco wzrasta ranga w sensie realnym oraz potencjalnym wsparcia społecznego jako swoistego bufora (chroniącego człowieka, rodzinę przed utratą względnie pełnej samodzielności i sprawności życiowej), a także stymulatora sił ludzkich, kondycji czło-wieka i jego rodziny niezbędnej w przezwyciężaniu różnorodnych granic własnych możliwości. Słowem wsparcie społeczne jest – w porównaniu z opieką międzyludzką i pomocą – bardziej ludzkim wymiarem w sensie zapotrzebowania i „dawania” drugiemu człowiekowi40. W zasadzie nie narusza podmiotowości i autonomii osoby/osób będących jego odbiorcami, także godności rodziny. Kładzie się tutaj akcent na wyzwalanie i uruchamianie sił immanentnych i aktywności własnej jednostek wspieranych i rodziny jako grupy społecznej. Działanie to jest wkomponowane w nurt spraw życia codziennego. Obserwujemy tutaj jakby nawrót do dawno minionej przeszłości (może nawet czasów pierwotnych, życia wspólnego naszych przodków), kiedy to bezpośrednio człowiek człowiekowi był największą oporą, nieinstytucjonalną, niesformalizowaną i opartą na re-gulatywach prawnych, ale nade wszystko opartą na więzi krwi, wzajemnej miłości i świadomej przynależności do „rodziny” ludzkiej; jakże często współczesny człowiek pragnie, potrzebuje takich relacji międzyludzkich. Wydaje się, że wsparcie społeczne przynajmniej w pewnej mierze jest nosicielem takich ludzkich wartości. W wyniku tego – można oczekiwać, że jego skuteczność jako postępowania humanitarnego może być znacznie większa niż działania opiekuńczego i pomoc-nego. Jego walory humanitarne wzmacnia także fakt, że jest ono postępowaniem naturalnym, spontanicznym, opartym na zasadzie dobrowolności „dającego” i „biorącego” i możliwości zamia-ny ról w tym samym czasie lub w nieodległej perspektywie, co jest – jak powiadają doświadczeni ludzie – „sprawą ludzką”. Wsparcie społeczne – na co też trzeba zwrócić uwagę – zazwyczaj pro-wadzi do rozbudowy, poszerzenia sieci społecznej człowieka, także jego rodziny, co może mieć kapitalne znaczenie na jego drodze życiowej. Za wsparciem społecznym w kontekście analizy jego funkcji regulacyjnej (może lepiej: redukcyjnej) w odniesieniu do opieki i pomocy, przema-wia też wzgląd stricte ekonomiczny: nie wymaga ono tak znaczących nakładów finansowych, 40 Zob. S. Garczyński, O dawaniu, Warszawa 1985.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

40

rozbudowanej infrastruktury materialnej i społecznej, jak to ma miejsce w przypadku opieki i pomocy społecznej.

1.4. Aktualne i antycypowane potrzeby w zakresie pracy

socjalnej

Problem zbyt rozległy, interdyscyplinarny, wielowymiarowy, i pod względem merytorycznym, i prakseologiczno – metodycznym. Spróbuję spojrzeć na to zagadnienie wybiórczo, kładąc szcze-gólny akcent na wyznaczniki potrzeb społecznych w zakresie podejmowania i ukierunkowywa-nia działalności socjalnej, w głównej mierze przybierającej charakter opiekuńczo – pomocowo – wspierający i zorientowanej na podmioty: dzieci, młodzież i rodzinę, w jakimś stopniu społe-czeństwo – w realiach polskich. Skoncentruję głównie uwagę na korelatach kryzysów, zagrożeń, sytuacji ryzyka, odnoszących się do tych podmiotów – ich egzystencji, kondycji psychosomatycz-nej, rozwoju, dobrostanu życiowego. Korelaty te – moim zdaniem – w głównej mierze generują wyzwania dla praktyki socjalnej.

W tym kontekście przyjrzyjmy się uważniej generacji dzieci i młodzieży, w szczególności ich kon-dycji fizycznej, psychicznej i społecznej, a także warunkom ich życia i funkcjonowania. Populacja dzieci i młodzieży w wieku 0 – 24 lat w końcu roku 2012 liczyła 10 mln 712,2 tyś., co stanowiło 27,80% ogółu ludności Polski, czyli nieco ponad 1/441; w przeszłości ten wskaźnik procentowy był znacznie wyższy (bliski 1/3). Najliczniejszą grupę stanowią dzieci i młodzież w przedziale 15 – 17 lat, czyli 18,6% ogółu dzieci42. Występujący trend zmniejszania się liczby dzieci i młodzieży w ostatnich latach, wymaga głębszego namysłu nad jego przyczynami i podjęcia odpowiednich kroków „uzdrawiających”.

Stan zdrowia młodej generacji nie przedstawia się zadowalająco. Wskazują na to wskaźniki sze-roko zakrojonych badań. W raporcie UNICEF (r. 2013) Polska znalazła się na 18 miejscu w ocenie stanu zdrowia i poziomu bezpieczeństwa dzieci wśród 29 krajów objętych badaniami, a na 22 wśród 30 krajów pod względem umieralności dzieci i młodzieży (wiek 1-19 lat)43. Jako głów-ne przyczyny wskazuje się tutaj: choroby układu krążenia, układu oddechowego, głów-nerwowego, nowotwory, wady rozwojowe, przyczyny zewnętrzne. Badania GUS – u zrealizowane w 2009 r. dostarczają danych o długotrwałych problemach zdrowotnych dzieci w wieku 0 – 14 lat oraz młodzieży w wieku 15 – 29 lat. Jeśli chodzi o dzieci: 15,6% (w tym 17,4% chłopców i 13,7% dziewcząt) ma takie problemy zdrowotne, zaś młodzież: 19,6% ogółem, w tym w wieku 15 – 19 lat 20,5% i 20 – 29 lat 19,2%; mężczyźni 18,2% a kobiety 21,0%44. Dość niepokojąco przedstawia się struktura uczniów niepełnosprawnych w szkołach podstawowych: 32,0% z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, 11,80% z zaburzeniami zachowania, 9,70% z niepełnosprawnoś-ciami sprzężonymi, 9,30% z niepełnosprawnością ruchową, 8,60% z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym, 8,10% niesłyszących i słabo słyszących, 5,40% niewi-41 Rocznik Demograficzny GUS, Warszawa 2013, s. 138.

42 Za: E. Syrek, Zdrowie. Szkoła i zdrowie, w: Zagrożenia człowieka i idei sprawiedliwości społecznej, (red.) T. Pilch, T. Sosnowski, Warszawa 2013 s. 97.

43 Tamże, s. 99 i 101.

Opieka, pomoc i wsparcie społeczne jako wymiary pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i rodziną

domych i słabo widzących, 5,10% przewlekle chorych, 4,30% z autyzmem, oraz 5,70% z innymi rodzajami niepełnosprawności45.

Kolejnym sygnałem alarmowym adresowanym do polityki społecznej i pracy socjalnej w prze-strzeni życia i funkcjonowania dzieci i młodzieży jest zjawisko ubóstwa socjalnego. Wskaźnikiem – dość miarodajnym – tego jest stopień zaspokojenia potrzeb w wielu zakresach. Chodzi tutaj przede wszystkim o zaspokojenie potrzeb egzystencjalnych (jedzenia, ubrania, mieszkania…), jak i potrzeb wyższych psychospołecznych. Zaspokojenie tych potrzeb dzieci wiąże się bezpo-średnio z funkcjonowaniem rodziny, jej sytuacją społeczną, ekonomiczną oraz atmosferą życia rodzinnego. W międzynarodowych badaniach porównawczych w 29 krajach rozwiniętych, do-tyczących deprywacji potrzeb dzieci 1-16 lat czyli możliwości dostępu do niezbędnych środków, warunków zaspokajania ich potrzeb w rodzinie, Polska znalazła się na 22 miejscu ze wskaźnikiem 21% (Innocenti Report Card 10, UNICEF – Ubóstwo dzieci).

E. Jarosz stwierdza, że 0,5 miliona rodzin w Polsce nie jest w stanie samodzielnie zaspokajać potrzeb rozwojowych swych dzieci. Wskaźnik ubóstwa relatywnego dzieci poniżej 18 roku życia w Polsce wynosi 17,1% (europejska średnia – 16,3%, a w krajach rozwiniętych 14,5% w latach 2000 i 2013)46. Problem ubóstwa dzieci odbija się „…negatywnie na ich kondycji społecznej, prowadzi do pojawienia się wielu problemów społecznych i ekonomicznych, w tym dziedziczenia ubóstwa poprzez działanie takich konsekwencji bezpośrednich, jak porzucanie nauki, słabe wyniki szkolne czy przekaz międzypokoleniowy”47. Fakt ten należy traktować jako ważną przesłankę podejmo-wania i ukierunkowypodejmo-wania działalności socjalnej na tę młodą generację.

Kolejnymi polami zagrożenia egzystencji i funkcjonowania dzieci i młodzieży są uzależnienia od al-koholu, narkotyków, nikotyny, leków, a także od multimediów (telewizji, komputera, Internetu, telefonu komórkowego, tabloidów…), oraz zjawisko przemocy w dwojakiej postaci: starszych (dorosłych) nad generacją dzieci i młodzieży oraz w ramach samej tej generacji.

Zagrożenia te mają dość szeroki zasięg w polskich realiach; ich skutki są dość groźne. Spożywanie alkoholu przez dzieci i młodzież negatywnie wpływa na zdrowie – powoduje choroby ukła-du krążenia, zatrucia pokarmowe, obniża sprawność mięśni, zaburza funkcjonowanie ukłaukła-du nerwowego, staje się czynnikiem kryminogennym. Zażywanie narkotyków szybko uzależnia od tych substancji w sensie fizycznym i psychicznym. Powoduje wychudzenie ciała, bezsenność, drżenie kończyn, halucynacje, wybuchy agresji, osłabienie odporności organizmu. Coraz częściej dają o sobie znać skutki uzależnienia od środków multimedialnych w postaci: wad postawy, skrzywienia kręgosłupa, wad wzroku, zjawiska fotostymulacji, nasilenia lęków, zmian w układzie nerwowym, oderwania od realnego życia, zubożenia kontaktów z ludźmi, spadku wrażliwości moralnej, uczestnictwa w działalności przestępczej. Szkodliwe zaś działanie papierosów przejawia się, m.in. w: podniesieniu ryzyka choroby wieńcowej, zapaleniu żył i tętnic, uszkodzeniu zębów i dziąseł, licznych problemach w obszarze układu pokarmowego (biegunki, wrzody jelit i żołądka, nowotwory żołądka), wywołaniu rozedmy płuc, zwiększeniu podatności na gruźlicę, obniżeniu

45 Tamże, s. 56.

46 Za: E. Jarosz, Dzieci w Polsce – warunki życia i rozwoju. Perspektywa środowiska rodzinnego, w: Zagrożenia człowieka i idei sprawiedliwości społecznej, (red.) T. Pilch, T. Sosnowski, Warszawa 2013, s. 134.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

42

odporności organizmu na przeziębienia, problemach ze skupieniem uwagi, zwiększonej męcz-liwości, nadpobudliwości nerwowej, osłabieniu narządów zmysłów48.

Szerokie ramy zatacza przemoc nad dziećmi: w rodzinie (głównie ze strony rodziców) oraz innych dorosłych osób, szkole, środowisku pozaszkolnym, a także wśród samej populacji dzieci i młodzie-ży. W ramach procedury policyjnej „Niebieskiej Karty” stwierdzono znaczną liczbę dzieci pokrzyw-dzonych przemocą domową: w 2011 r. w wieku do lat 13 – 21394, zaś w wieku od 13 do 18 lat – 10704; są to dane oficjalne, ale nieogarniające pełnej liczebności poszkodowanych. W świetle badań ogólnopolskich ponad 17% nastolatków doznaje przemocy w rodzinie49. Wskaźnikiem zaniedbywania dzieci w rodzinie (jest to jedna z form przemocy) są dane statystyczne dotyczące