Współczesne interwencje wobec rodzin zaniedbujących dzieci

Problem zaniedbywania dzieci w rodzinach wynika z różnych uwarunkowań. Dlatego w każdym przypadku jego występowania w konkretnej rodzinie interwencje powinny być odpowiednio przemyślane i dobrane, co więcej – oparte na wielowymiarowej, wielodyscyplinarnej i dokładnej diagnozie dziecka, rodziców i całej rodziny. Zagadnienia diagnozy zaniedbywania dziecka w ro-dzinie są złożone. Obejmują uwzględnianie różnych aspektów w zależności od momentu jej realizowania, wieku i stanu dziecka, indywidualnej sytuacji rodziny201.

Można diagnozować wręcz ryzyko pojawienia się zaniedbywania dziecka jeszcze w okresie prena-talnym czy w momencie urodzenia się dziecka202. Dostępne są (także w polskiej literaturze) różne środki do diagnozowania zaniedbywania dzieci, w tym kwestionariusze i skale oceny postaw wobec dziecka i zaspokajania jego potrzeb. Jednak to co najbardziej jest istotne, to podkreślanie przez autorów, iż diagnoza powinna mieć charakter zintegrowany; obejmować zarówno diagno-zę fizyczną (medyczną) jak i rozpoznanie psychospołecznych warunków i okoliczności rozwoju dziecka. Jak zauważa jeden z ekspertów tematu „Historia rodziny, styl jej funkcjonowania, struktura, postrzeganie dziecka przez rodziców, przeszłe, obecne stresy oraz reakcja rodziny na stres, interakcje między rodzicami, interakcja rodzice-dziecko, rodzinne systemy wsparcia i strategie radzenia sobie”203, to wszystko powinno być analizowane tak, aby obraz rodziny i powodów zaniedbywania dziecka był jak najpełniejszy.

Dobrze zrealizowana wielodyscyplinarna diagnoza sytuacji dziecka w rodzinie oraz warunków funkcjonowania rodziny, w tym możliwości zmiany postawy rodziców i poprawy sytuacji rozwo-jowej dziecka w rodzinie jest niezbywalnym warunkiem właściwej decyzji o rodzaju interwencji i charakterze działań jakie powinny wystąpić w stosunku do rodziny, rodziców oraz wspólnie z nimi.

Najogólniej komentując działania wobec problemu zaniedbywania dziecka w rodzinie powinny być ukierunkowane na główne, aktywne w danym przypadku (zdiagnozowane) czynniki ryzyka krzywdzenia dzieci: uwarunkowane doświadczeniami z dzieciństwa rodzica zaburzenia rozwo-ju przywiązania pomiędzy rodzicem a dzieckiem, nierealistyczne oczekiwania co do rozworozwo-ju dziecka i jego możliwości, niepewność i brak poczucia kompetencji rodzicielskich, niemożność zapewnienia dobrej jakości opieki nad dzieckiem, przeciążenia emocjonalne wynikające z braku wsparcia rodzica przez inne dorosłe osoby.

201 E. Jarosz, Dom który krzywdzi, Katowice 2001, D. Iwaniec, H. Sneddon , Interwencja w przypadkach emocjonalnego krzywdzenia dzieci…,dz. cyt.; E. Kozdrowicz, Diagnostyka i etiologia nieorganicznego zespołu…, dz. cyt.

202 K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa 1999, E. Kozdrowicz, Diagnostyka i etiologia nieorganicznego zespołu…, dz. cyt.

Pomoc i wsparcie rodzin zaniedbujących dzieci

Wobec tych najczęstszych sytuacji warunkujących zaniedbywanie dziecka, proponuje się nastę-pujące kierunki interwencji204:

Î promowanie odpowiednich warunków wczesnego i bezpiecznego rozwoju przywiązania pomiędzy rodzicem a dzieckiem;

Î pomoc w stwarzaniu rodzinie bezpiecznego i pozytywnego środowiska rozwoju;

Î rozwijanie umiejętności właściwej opieki oraz bezprzemocowego dyscyplinowania dziecka;

Î pomoc i wsparcie w radzeniu sobie z osobistymi problemami psychospołecznymi rodziców. Wypracowano pewne ogólne wskazania dotyczące pracy z rodzinami zaniedbującymi dzieci. Chodzi o pewne ogólne założenia dotyczące działań, gdyż uważa się, iż konkretne rozwiązania powinny być dobierane i ustalane indywidualnie, według specyfiki sytuacji w rodzinie. Należą tu następujące założenia205:

Î większość rodziców zaniedbujących dzieci chciałaby być dobrymi rodzicami, ale brak im osobistych i finansowych zasobów oraz odpowiedniego wsparcia. Interwencje należy więc oprzeć na założeniu, iż rodzice chcą poprawić jakość swojego rodzicielstwa;

Î wszyscy rodzice mają jakieś „siły” które można uaktywnić i można ich zmobilizować. Ukryte siły rodziców zaniedbujących powinny w pracy z rodziną zostać ujawnione, wzmocnione a plan interwencji na nich oparty;

Î pomoc rodzinie i rodzicom musi być oferowana taktownie, z poszanowaniem ich życiowych doświadczeń, przekonań religijnych i kulturowych, wyznawanych norm i obyczajów;

Î kierowanie się stereotypami i generalizacjami na temat rodzin zaniedbujących dzieci jest niewskazane i zagraża efektywności działań;

Î zaniedbujący rodzice są zazwyczaj psychologicznie niedojrzali i sami wymagają opieki, aby z kolei oni mogli się opiekować swoimi dziećmi. Często mają negatywny obraz sa-mych siebie w roli rodziców i brak wiary w możliwość poprawy sytuacji. Pomoc rodzicom w przypominaniu sobie, uświadamianiu i wyrażaniu uczuć na temat swojego dzieciństwa (z często osobistymi doświadczeniami zaniedbywania), może pomóc im uniknąć powielania krzywdzenia. Działania takie muszą być wsparte budowaniem u rodziców nadziei na zmia-nę, wyższej samooceny i poczucia efektywności działań. Z badań wynika, iż rodzicom za-niedbującym bardziej niż czegokolwiek innego, brakuje wiary w efektywność własnych wysiłków i własnych starań;

Î podejmujący działania profesjonaliści powinni z jednej strony umieć uważnie i empatycznie słuchać członków rodziny, a z drugiej strony oceniać problemy i uczucia członków rodziny, aby w następstwie wspierać i zachęcać stopniowo rodziców do większej niezależności i odpowiedzialności za własne zachowanie;

Î w działaniach interwencyjnych należy dążyć do bilansu pomiędzy wspierającym do-radztwem, umożliwiającym rodzinie skorzystanie z formalnych i nieformalnych usług,

204 Preventing child maltreatment: a guide to taking action and generating evidence, WHO &ISPCAN 2006, s.38; D. Daro, Interwencje zapobiegające krzywdzeniu …, dz.cyt.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

88

a komunikowaniem oczekiwań w zakresie osiągnięcia pewnych realistycznych celów wspomagających bardziej odpowiedzialne funkcjonowanie;

Î rodzice zaniedbujący dzieci muszą być systematycznie wzmacniani w swych działaniach przez profesjonalistów podejmujących interwencje, poprzez podkreślanie wszelkich ich sukcesów i osiągnięć w poprawie rodzicielstwa;

Î czasami potrzebna jest konfrontacja rodziny z możliwościami prawnych rozwiązań, a dzia-łanie takie pozwala „uderzyć w” dysfunkcjonalne status quo, w którym tkwi rodzina i często mobilizuje rodziców do zmiany swojego postępowania. W rzeczywistości należy jednak interwencje prawne stosować tylko w ostateczności, gdyż podstawową ideą interwencji jest utrzymanie rodziny.

Jak więc widać, w aktualnych tendencjach interwencji w sytuacje zaniedbywania dzieci to wzmac-nianie rodziców i poprawa ich kompetencji opiekuńczo -wychowawczych oraz wspieranie ich w rodzicielstwie jest widziane jako najbardziej efektywny sposób ograniczania problemu zanie-dbywania dzieci206. Interwencje formalne i odseparowywanie dziecka od rodziców postrzegane są jako ostateczne rozwiązanie w sytuacji braku dobrej woli poprawy jakości swego rodzicielstwa lub występowania u nich podstawowych ograniczeń psychospołecznych uniemożliwiających taką zmianę.

W zakresie pomocy i pracy socjalnej z rodziną z problemem zaniedbywania dziecka rekomen-dowane są dwa zasadnicze modele pracy, które bynajmniej nie są rozdzielne207:

Î model wizyt(acji) domowych /home visitations /

Î model działań edukacyjno – treningowych dotyczących rodzicielstwa /education and tra-ining in parenting/ – indywidualnych lub grupowych.

Ponadto w wielu sytuacjach wskazane są działania terapeutyczne – terapie psychologiczne adresowane do rodzica, dziecka lub diad: rodzic – dziecko bądź całej rodziny, których rodzaj determinowany jest indywidualną sytuacją rodziny, rodzica i dziecka. Zakres i możliwości w tym względzie opisuje literatura208.

Oczywistym typem działań w stosunku do rodzin zaniedbujących dzieci jest też (jeśli wskazuje na to sytuacja) pomoc finansowa, dotycząca poprawy sytuacji materialnej czy ogólnych warun-ków socjalnych rodziny, oraz programy reorientacji zawodowej dla rodziców w sytuacji problemu bezrobocia lub chęci zmiany pracy. Ten obszar pomocy regulowany jest odpowiednimi przepi-sami prawnymi dotyczącymi pomocy społecznej.

Model wizyt domowych

Najogólniej idea wizyt domowych /Home visitations/ polega na „przyniesieniu” do rodziny sił i za-sobów środowiska, na prowadzeniu działań w naturalnym środowisku funkcjonowania rodziny – w domu i tam „na miejscu” realizowaniu oferty pomocy, wsparcia i usług. W Polsce w wymiarze 206 D. Daro i A. Cohn-Donnelly, Zapobieganie krzywdzeniu dzieci: osiągnięcia i wyzwania, „Dziecko Krzywdzone” 2004, nr 9

207 P.S. Pinheiro, World report on violence…. dz.cyt., s.77; Preventing…, dz.cyt., s.38-39, D. Iwaniec, H. Sneddon, Interwencja w przypadkach emocjonalnego krzywdzenia…, dz.cyt .

Pomoc i wsparcie rodzin zaniedbujących dzieci

pracy socjalnej tę formułę działań wobec rodzin problemowych realizuje asystentura rodziny (asystent rodziny)209.

W modelu wizyt domowych chodzi o oddziaływanie na rodzinę w jej rzeczywistym i bezpiecz-nym dla niej świecie, a nie w gabinetach specjalistów i murach instytucji, oraz o zniesienie różnych barier pomiędzy rodziną a profesjonalistami, takich jak odległość i transport, finanse, ograniczenia czasowe, a przede wszystkim barier psychologicznych związanych z wyjściem rodziny do spe-cjalisty, placówki210.

Ta forma działań oznacza nastawienie na pro-aktywne działanie, dąży się tu bowiem bardziej do rozwijania i wzmacniania sił rodziny i kompetencji rodziców do opieki nad dzieckiem, do po-prawy relacji pomiędzy rodzicami i dziećmi, zamiast koncentrowania się na wykrywaniu deficy-tów rodziny, negatywnych cech rodzica czy wyszukiwaniu dowodów uzasadniających decyzję o zabraniu dziecka211. Co również istotne, idea wizyt domowych pozwala na ograniczanie sto-sowania rozwiązań polegających na odebraniu dziecka i umieszczeniu go w opiece zastępczej, które to działanie związane jest z wysokim ryzykiem rozwoju kolejnych niekorzystnych dla dziecka wydarzeń i doświadczeń212. Podkreśla się też stosunkowo niski koszt ekonomiczny tej formy działań213.

Formuła wizyt domowych umożliwia realizację różnych w istocie działań: od wsparcia i pomocy rodzicom w organizacji codziennego życia rodziny i rozwiązywaniu problemów codziennych, przez edukację o potrzebach rozwojowych dziecka i rozwijanie realnych oczekiwań rodziców co do dziecka, po trening zachowań opiekuńczych i wykorzystywania pozytywnych środków wychowawczych. Co istotne umożliwia także, częściowo redukcję indywidualnych rodzicielskich czynników ryzyka zaniedbywania, takich jak: słaba kondycja psychiczna, osamotnienie, przecią-żenie emocjonalne, problem uzależnienia214.

Programy wizyt domowych spostrzegane są jako bardzo skuteczne, a ich efektywność zosta-ła potwierdzona empirycznie w różnych środowiskach i kulturach, w których się je stosuje215. Dowiedziono między innymi skuteczności tych programów w poprawie kondycji dziecka i jego procesów rozwojowych, poczucia wsparcia społecznego u rodziców, samooceny rodziców, ich pewności siebie, oraz ich związków uczuciowych z dzieckiem.

Badania ukazały też skuteczność programów wizyt domowych w poprawie takich sfer funkcjono-wania rodzin, jak: bezpieczeństwo dziecka w domu i ilość wypadków (zranień, skaleczeń, zatruć, itp.), jakość interakcji matki z dzieckiem, używanie przemocowych środków dyscyplinujących, frustracja matki z powodu konieczności sprawowania opieki nad dzieckiem, zrozumienie rozwoju

209 Zob. Żukiewicz A. (red.) Asystent rodzinny. Nowy zawód i nowa usługa w systemie wspierania rodzin. Od opieki do wsparcia, Kraków, 2010; I. Krasiejko, Metodyka działania asystenta rodziny, Katowice, 2010., I. Krasiejko, Praca socjalna w praktyce asystenta rodziny, Katowice 2011; M. Szpunar (red.), Asystentura rodziny nowatorska metoda pomocy społecznej w Polsce, Gdynia 2010; M. Ciczkowska – Giedziun, Asystent rodziny w pracy z rodzinami z wieloma problemami, w: M. Piorunek, J. Kozielska, A. Skowrońska-Pućka (red.), Rodzina młodzież dziecko, Poznań 2013.

210 J. Gray i inni, Lay therapy intervention with families at risk for parenting difficulties, “Child Abuse and Neglect”2001, (25), vol.25; N.B. Guterman, Preventing physical abuse and neglect through Home Visitation, “ISPCAN Special Report” 2006, nr 1.

211 N.B. Guterman, Preventing physical abuse and neglect …, dz.cyt .

212 R.T. Davis, Linking home and community with child protection services “ISPCAN Special Report”, 2006, no 1.

213 D.L. Olds i inni, Wizyty domowe pielęgniarek przed narodzinami dziecka i w okresie niemowlęctwa: najnowsze badania, „Dziecko Krzywdzone” 2007, (2) nr 19., J. Gray i inni, Lay therapy intervention …dz.cyt .

214 A. Duggan i inni, Impact of a statewide Home visiting program to prevent child abuse, “Child Abuse and Neglect” 2007 (8) vol. 31; Olds i inni, Wizyty domowe …, dz.cyt.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

90

dziecka i konieczności jego stymulacji216. Wykazano też, iż programy wizyt domowych powodują redukcję problemów rodziców w zakresie zdrowia psychicznego, problemów alkoholowych u matek i występowania przemocy partnerskiej, oraz powodują spadek liczby niechcianych ciąż217. Badania nad efektywnością programów wizyt domowych wskazują na pewne cechy i okolicz-ności ich realizacji jako szczególnie znaczące dla ich skuteczokolicz-ności218:

Î rozpoczynanie programu jeszcze przed urodzeniem się dziecka (w okresie ciąży) i konty-nuowanie przez kilka lat życia dziecka;

Î plastyczność programu dotycząca długości i intensywności wizyt (przy czym zakłada się minimalny czas trwania programu 6 miesięcy z minimalnie 12 wizytami) oraz rodzaju usług, dostosowanych do aktualnej sytuacji rodziny oraz aktualnego poziomu ryzyka, dostoso-wanie treści i organizacji programu do indywidualnej sytuacji i potrzeb rodziny i dziecka;

Î zorientowanie na promocję pozytywnych zachowań rodziców i rozwijanie innych do-brych jakościowo sytuacji w relacjach rodzica z dzieckiem, na modelowanie pozytywnego rodzicielstwa;

Î oferowanie stosunkowo szerokiego wachlarza działań a nie koncentrowanie się tylko na po-jedynczych aspektach sytuacji rodziny;

Î wykorzystanie środków redukujących stres socjoekonomiczny i poprawiających społeczny i fizyczny kontekst funkcjonowania rodziny;

Î wykorzystanie zarówno profesjonalistów (np. pielęgniarki, asystenci zawodowi), jak i pół-profesjonalistów a nawet wolontariuszy219;

Î ukierunkowanie programów na poprawę więzi rodziny z lokalnym otoczeniem;

Î nawiązanie bliskich pomocowych, terapeutycznych relacji z rodziną, działanie w kontekście zaufania i partnerstwa.

Dowiedziona skuteczność programów wizyt domowych spowodowała, iż ta forma prewen-cji i interwenprewen-cji w rodziny ryzyka oraz z już występującym problemem krzywdzenia dziecka, w tym zaniedbywania, rekomendowana jest na poziomie globalnym jako forma szczególnie efektywnych działań220. Wizyty domowe uznaje się za najbardziej racjonalny sposób nadzoru oraz ingerencji w rodziny zaniedbujące dzieci, zwłaszcza rodziny z małymi dziećmi. Należy jednak podkreślić, iż programy takie nie mogą być traktowane jako panaceum na wszystkie problemy i przypadki rodzin krzywdzących dzieci221.

Model działań edukacyjno-treningowych dla rodziców

Programy tego typu ukierunkowane są na edukację rodziców w zakresie rozwoju dziecka i jego potrzeb oraz na pomoc rodzicom w wykształcaniu umiejętności rodzicielskich, w zakresie 216 A. Duggan i inni, Impact of a statewide Home visiting …., dz.cyt. ; J. Gray i inni, Lay therapy intervention with families…, dz.cyt.

217 Leventhal, 2001; A. Duggan i inni, Impact of a statewide Home visiting …, dz.cyt.

218 Preventing child maltreatment…dz.cyt., s.39; P.S. Pinheiro, World report on violence…, dz.cyt., s. 78; N. B. Guterman, Preventing physical abuse and neglect…, dz.cyt .

219 Najogólniej w stosunku do kandydatów na osoby wizytujące rodziny, formułowane są pewne kryteria, jakie powinni spełniać, takie jak: lokalny rodowód, wysokie umiejętności empatyczne, wysoka samoocena, plastyczność myślenia, umiejętności dobrego słuchania, i postawa nieosądzająca. J. Gray i inni, Lay therapy intervention with families…. , dz.cyt.

220 P.S. Pinheiro, World report on violence….,dz.cyt., s. 94; E. Krug i inni, World report on violence and health…, dz.cyt.

Pomoc i wsparcie rodzin zaniedbujących dzieci

wspierania rozwoju dziecka i wychowywania go. Są zazwyczaj nastawione na rozwój i poprawę kompetencji rodzicielskich poprzez rozwój świadomości rodziców na temat stałości i konse-kwencji działań wobec dziecka, jak i organizacji życia rodzinnego, a także rozwój umiejętności dostrzegania i wzmacniania oraz nagradzanie zachowań pozytywnych u dziecka, oraz na uczenie rodziców wykorzystywania bezprzemocowych środków dyscyplinujących dziecko, na podawanie efektywnych porad i instrukcji rodzicom w zakresie poprawy relacji z dzieckiem222.

Biorąc pod uwagę wielość propozycji i odmian programów edukacyjno-treningowych dla rodziców zaniedbujących czy ogólniej krzywdzących dzieci, nie jest możliwe w ramach tego opracowania dokonanie ich jakiegoś systematycznego przeglądu. W tym względzie wypada zaproponować Czytelnikowi sięgnięcie do literatury czy innych źródeł, prezentujących specyfikę i metodykę różnych tego typu programów223. Uwzględniając to ograniczenie zasadne wydaje się przedstawienie w tym miejscu jedynie ogólnych reguł dotyczących takich programów. Programy edukacyjno – treningowe mogą być realizowane z zastosowaniem różnych rozwiązań: zarówno w domu rodzinnym (często w ramach formuły wizyt domowych), jak i w innych miej-scach (np. szkołach, centrach pomocy rodzinie, szpitalach, domach kultury, itp.). Mogą też być realizowane w miejscach, w których spotyka się przyszłych lub „świeżych” rodziców (np. szkoły rodzenia, poradnie dla dzieci, żłobki, przedszkola). Programy takie mogą też być realizowane kompleksowo na kilku poziomach społecznych224.

Programy edukacyjno-treningowe dla rodziców mogą być nastawione na ogólną populację rodziców, jak też (właśnie w ramach pracy psycho – socjalnej) na rodziców ryzyka lub takich rodziców, u których już wcześniej problem zaniedbywania lub przemocy wobec dzieci wystąpił (np. w stosunku do innych posiadanych dzieci)225. Programy stosowane w wymiarze prewen-cji ryzyka zaniedbywania dzieci (a nie na poziomie ogólnym – profilaktyki pierwszorzędowej), są adresowane do konkretnych zidentyfikowanych już rodzin lub mogą być poprzedzone de-tekcją takich rodzin poprzez różne systemy diagnoz przesiewowych226.

Zaznacza się, że powinno się wówczas wykorzystywać specyficzne formy dostępu do rodziców oraz specjalne środki edukacyjno – treningowe, gdyż rodzice tacy są bardziej oporni wobec samej ingerencji jak i stosowania konwencjonalnych sposobów oddziaływań, takich które,

222 P. S. Pinheiro, World report on violence …, dz.cyt., s. 78

223 Np. D. Iwaniec, Pomoc dzieciom krzywdzonym… dz. cyt.; Tenże, Praca z rodzinami…,.dz. cyt. ; D. Iwaniec, J. Szmagalski (red.), Zaburzenia rozwojowe dzieci krzywdzonych emocjonalnie, Warszawa 2002; E. Kantowicz, Pedagogika (w) pracy socjalnej, Olsztyn 2012.

224 To programy obejmujące jednocześnie poziomy: społeczny, lokalny, relacji i indywidualny. Przykładem takiego programu jest „Triple – P: Positive Parenting Programme”/Potrójne P: Program pozytywnego rodzicielstwa/, który opracowano i pioniersko wprowadzono w Australii. Jego celem jest kształtowanie informacji oraz poradnictwa i wsparcia w potrzebie dla rodzin na różnych poziomach, z uwzględnieniem zróżnicowania potrzeb. W programie wykorzystuje się różne środki. Na poziomie ogólnym – media w celach edukacyjnych na temat pozytywnego rodzicielstwa, a na poziomie lokalnym – ulotki i broszury, opracowania oraz materiały filmowe funkcjonujące w różnych instytucjach lokalnych prowadzących działalność rozwijającą pozytywne postawy rodziców. Na poziomie relacji stosowane są działania interwencje wobec specyficznych zachowań rodziców, oferowane przez podstawowe służby opieki oraz bardziej intensywne treningi rodzicielskie dla określonych rodziców. Na poziomie indywidualnym są to działania wobec kompleksu problemów rodziny, tj.: konflikt w relacjach pomiędzy członkami, problemy depresji u rodzica, problemy ze złością, agresją i nieradzeniem sobie ze stresem. Oczywiście interwencje tego typu mają postać wielosektorową (wielodyscyplinarną). Program Triple P przeszedł empiryczną ewaluację, wykazując się skutecznością w poprawianiu sposobów organizowania życia rodzinnego, podnoszeniu umiejętności i pewności rodziców, co do spo-sobów wychowywania dziecka. Wykazał się też skutecznością w zakresie faktycznej zamiany zachowań. Programy tego typu stosowane są w wielu krajach i zalecane na poziomie globalnych rekomendacji. P.S. Pinheiro, World report …. .dz.cyt.,s.79; Preventing child…dz.cyt. , 2006, s.4,

225 Tamże, s.39-40; P.S. Pinheiro, World report….,dz. cyt., s.78

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

92

są skuteczne wobec ogólnej populacji rodziców (tzw. niskiego ryzyka). Zwykłe profilaktyczne działania edukacyjne są bowiem skuteczne wobec rodziców, którzy są często świadomi swo-ich ograniczeń, którzy są pozytywnie nastawieni do podnoszenia jakości swego rodzicielstwa oraz którzy są otwarci na zmianę. Rodzice z grup ryzyka oraz zaniedbujący dzieci potrzebują natomiast specjalnej pomocy w uświadomieniu sobie problemowości i niewłaściwości swego postępowania oraz w uświadomieniu potrzeby zmiany. I to jest zwykle pierwszy etap pracy socjalnej z takimi rodzinami. Następnie potrzebują oni bardziej specyficznych metod edukacji i treningu227.

Ewaluacja różnych programów edukacyjno – treningowych dla rodziców ukazała ich pozytywne efekty. Analizy te pozwoliły wyłonić kilka zasadniczych dla ich skuteczności elementów228:

Î ukierunkowanie na rodziców dzieci przed okresem adolescencji;

Î uczenie umiejętności właściwego postępowania z dzieckiem techniką step-by-step (krok po kroku);

Î pobudzanie aktywności rodziców w analizie swoich potrzeb (dominujących zachowań problematycznych) i uświadamiania sobie pozytywnych efektów odbywanego treningu rodzicielstwa;

Î używanie pozytywnych wzmocnień przy minimalizacji krytyki wobec postaw i zachowań rodziców;

Î wykorzystywanie technik negocjacyjnych i technik rozwiązywania problemów;

Î angażowanie obojga rodziców, a nie tylko matek.

Jedną z form wykorzystywaną do programów edukacyjno treningowych, ale też w ramach gramów wsparcia rodziców z problemem zaniedbywania czy przemocy wobec dzieci, są pro-gramy grupowe. Poza wcześniej wymienionymi elementami edukacji i treningu pozytywnych postaw wobec dzieci, umożliwiają one przede wszystkim dzielenie się przez rodziców pomiędzy sobą doświadczeniami, problemami i rozwiązaniami.

Taka strategia jest zgodna z naturalnymi tendencjami ludzi do poszukiwania nieformalnego wsparcia, spostrzegania swoich problemów w kontekście częstości ich występowania u innych (czyli psychicznego bezpieczeństwa) oraz wsparcia w odczuwaniu emocji229. Badania pokazały, iż grupowe formy oddziaływań na rodziców są efektywne, ale przede wszystkim w stosunku do ro-dziców podwyższonego ryzyka, jeszcze niekrzywdzących oraz w stosunku do roro-dziców z małymi dziećmi230. Podobnie jak w innych programach dla rodziców, także w formach grupowych sku-teczność oddziaływania determinowana jest pewnymi warunkami, jak np. dłuższy czas trwania programu, prowadzenie spotkań przez tych rodziców, którzy sami doświadczyli podobnych problemów jak członkowie grupy, zachowanie jako podstawowego profilu samopomocowego, skupianie się na zasobach rodziców, nastawienie na długotrwałe uczestnictwo oraz na w miarę pełne rozwiązywanie problemów doświadczanych przez rodziców.

227 K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy…, dz. cyt..; D. Daro i A. Cohn-Donnelly, Zapobieganie krzywdzeniu dzieci.

228 Preventing…dz.cyt., s.39-40; P.S. Pinheiro, World report…., dz. cyt., s.78.

229 D. Daro i A. Cohn-Donnelly, Zapobieganie krzywdzeniu dzieci …, dz. cyt .

Pomoc i wsparcie rodzin zaniedbujących dzieci

Poza modelami wizyt domowych oraz działań edukacyjno – treningowych, w pracy socjal-nej z rodzinami zaniedbującymi dzieci rekomenduje się jeszcze inne strategie działań. Jednym z pierwszorzędowych kierunków interwencji wobec rodzin zaniedbujących dzieci jest też roz-wijanie sieci nieformalnego wsparcia społecznego rodziny. Zazwyczaj bowiem rodziny z