Znaczenie doświadczania zaniedbywania rodzicielskiego przez dzieci

Zaniedbywanie dzieci przez ich rodziców lub opiekunów ma dewastujący wpływ na ich rozwój intelektualny, fizyczny, społeczny i psychologiczny. Skutki zaniedbywania dzieci są w świetle ak-tualnej wiedzy oceniane jako co najmniej tak samo katastrofalne jak skutki przemocy fizycznej. Martha Ericsson i Byron Egeland, znani badacze problematyki zaniedbywania, podkreślają, iż chociaż skutki przemocy fizycznej, takie jak siniaki czy zranienia są natychmiast widoczne, to za-niedbywanie, często nie pozostawiając żadnych śladów fizycznych, sieje spustoszenie co naj-mniej, tak wielkie, jak fizyczne napaści na dziecko171. Zdaniem wielu badaczy, zaniedbywanie dzieci pociąga za sobą o wiele głębsze i poważniejsze zaburzenia rozwojowe niż jakikolwiek inny rodzaj krzywdzenia dziecka172.

Powodem jest fakt, iż zaniedbywanie dziecka zazwyczaj zaczyna się już we wczesnym okresie jego rozwoju, w początkowych latach jego życia. Wówczas braki w zakresie zaspokajania jego podstawowych potrzeb egzystencjalnych fizycznych, jak i psychologicznych, mają zwykle kata-strofalne skutki dla rozwoju ważnych umiejętności dziecka we wszelkich sferach życia. To z kolei lawinowo pociąga negatywne konsekwencje w dalszym rozwoju społecznym, emocjonalnym, zdrowotnym, poznawczym173.

Doświadczanie rodzicielskiego zaniedbywania przez dziecko w sposób podstawowy narusza fundamentalne dla rozwoju jego osobowości poczucie uznania, akceptacji i bezpieczeństwa. To naruszenie odbija się zwykle na psychologicznej kondycji przez całe życie174. Philip Ney (1993) zauważa, iż mniejsze szkody psychiczne wyrządza dziecku atak fizyczny, bowiem, choć brzmi to kuriozalnie, to jednak jest on dla dziecka jakimś „sygnałem ważności”, bycia zauważanym i istotnym dla rodzica, jest jakimś wyrazem zainteresowania ze strony rodzica. Z kolei przy braku 170 P. Ney, Child neglect: The precursor to child abuse, „Pre- and Perinatal Psychology Journal”, 1993, nr 2.; J.M. Gaudin, Child neglect… dz. cyt.; Biela D., (2001), Dziecko prenatalne jako przedmiot zainteresowań psychologicznych organizacji i stowarzyszeń naukowych, w: D. Kornas-Biela, (red.) Oblicza macierzyństwa, Lublin 2001, E. Bielawska-Batorowicz, O formach złego traktowania dzieci, „Przegląd Psychologiczny” 1993, nr 3.

171 M. F. Erickson, B. Egelan, Child neglect…, dz. cyt.

172 Zob.: C. M. Perez, C.S. Widom, Childhood victimization and long term intellectual and academic outcomes, „Child Abuse and Neglect”, 1994, vol. 18, P. Ney, Child neglect…dz.cyt., D. Iwaniec, Krzywdzenie emocjonalne a zespół nieorganicznego zaburzenia rozwoju, „Dziecko Krzywdzone” 2003, nr 4., B. Egeland, L.A. Sroufe, M.F. Ericsson, The developmental consequences of different patterns of maltreatment, „Child Abuse and Neglect” 1983, vol.7.

173 M.R. Brassard, R. Germain, S. Hart, Psychological maltreatment….dz. cyt.; P. M. Crittenden, Child neglect: causes and contributors, w: H. Dubowitz (red.), Neglected children: research, practice and policies, Thousand Oaks, Calif. Sage Publications 1999.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

78

zainteresowania dzieckiem, przy zaniedbywaniu, w dziecku wytwarza się przekonanie, iż nie jest warte uwagi, że jest „niczym”, że nie zasługuje na uwagę rodziców, że się nie liczy, jest bezwartoś-ciowe, że nic dla rodziców nie znaczy. Te przekonania utrwalają się w nim i generalizują na ogólny sposób myślenia o sobie i swoich relacjach z innymi ludźmi, skutkując bardzo poważnymi kon-sekwencjami emocjonalnymi, poznawczymi, społecznymi i zdrowotnymi. Zaniedbywanie dzieci nazywane jest czasem „cichym zabójcą”, tym rodzajem złego traktowania dziecka, które powoli, acz systematycznie, często w sposób mało widoczny dla otoczenia, „pożera dziecięcą duszę”175. Podstawową teorią za pomocą której, wyjaśnia się następstwa zaniedbywania jest teoria przy-wiązania Bowlby’ego /attachment theory/176. W jej świetle zasadniczym zagrożeniem jakie niesie ze sobą zaniedbywanie dzieci jest rozwój zaburzenia przywiązania. Z powodu odrzucającej po-stawy rodziców, braku ich zainteresowania dzieckiem i niespójnej (braku) uwagi jaką otrzymuje niemowlę lub małe dziecko nie rozwija ono, tzw. bezpiecznej więzi z rodzicami /rodzicem/. Jego przywiązanie ma charakter lękowy i zdezorientowany177. Brak bezpiecznego przywiązania do ro-dziców powoduje, iż małe dzieci są mniej zdolne do eksplorowania swojego świata, środowiska i rozwijania poczucia własnej kompetencji oraz są mniej zdolne do aktywnego uczenia się róż-nych umiejętności życiowych. Efekty braku rozwoju pozytywnego, bezpiecznego przywiązania, zmieniają się następnie w miarę rozwoju dziecka.

Liczne badania udokumentowały występowanie znaczących problemów rozwojowych u dzieci zaniedbywanych lub doświadczających niedbałego traktowania przez rodziców. Obejmują one różne zaburzenia w zależności od poziomu rozwojowego dziecka:

Î u niemowląt i dzieci przedszkolnych zaniedbywanie skutkuje poważnymi i długo utrzymu -jącymi się problemami ich ogólnego funkcjonowania. Poza zaburzeniami w rozwoju przy-wiązania, które znacząco zaczynają się zazwyczaj ujawniać około 12 miesiąca życia dziecka stwierdzono występowanie znaczących deficytów rozwojowych w porównaniu z dziećmi nie doznającymi zaniedbywania: słabszy rozwój większości umiejętności rozwojowych, słab-sze umiejętności pokonywania trudności, wyższą frustrację i złość oraz braki w wyrażaniu sprzeciwu. Zaniedbywane małe dzieci ujawniają ponadto słabszą kontrolę impulsów oraz wyrażają zwykle więcej negatywnych a mniej pozytywnych uczuć. Są bardziej podatne na dystraktory i bardziej hiperaktywne. Niechętnie lub w ogóle nie umieją szukać pomocy. Badacze wykazali też, iż w dalszym rozwoju dzieci takie stają się mniej entuzjastyczne i mniej chętne do uczenia się prostych zadań. W przedszkolu są mniej aktywne, ujawniają niską samoocenę, są mniej zaangażowane w bardziej złożone zabawy, są bardziej uległe i zależne od innych, a jednocześnie bardziej impulsywne niż inne dzieci. Rzadziej inicjują interakcje z rówieśnikami i prezentują mniej pozytywne postawy wobec nich. Są też mniej chętne do współpracy z innymi. W testach rozwoju poznawczego, wiadomości oraz rozwoju języka – dzieci zaniedbywane osiągają niższe wyniki, niż dzieci niezaniedbywane. Zaniedbywane dzieci w wieku przedszkolnym często charakteryzują się negatywnym nastawieniem do sie-bie i do innych; dzieci te widzą często siesie-bie jako bezwartościowe, nie zasługujące na miłość.

175 M.F. Erickson, B. Egeland, Child neglect… , dz.cyt., s. 103

176 J. Bowlby, Przywiązanie, tłum. M. Polaszewska – Nicke, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

Pomoc i wsparcie rodzin zaniedbujących dzieci

Inne osoby spostrzegają jako niedostępne lub takie, które je odrzucają. Ponadto, dzieci te ujawniają problemy w radzeniu sobie w różnych sytuacjach, przeceniają trudności, nie wierzą w siebie. Ogólnie prezentują się jako zależne i nieszczęśliwe178.

Î u dzieci w młodszym wieku szkolnym – deficyty wynikające z zaniedbywania utrzymują się. Po rozpoczęciu nauki szkolnej są one gorzej do niej przygotowane niż ich rówieśnicy, go-rzej radzą sobie z wymaganiami szkolnymi i mają niższe osiągnięcia szkolne. Nauczyciele opisują dzieci zaniedbywane jako nieuważne na lekcjach, niezaangażowane, uległe i za-leżne, pozbawione kreatywnej inicjatywy oraz napotykające na wiele trudności w nadąża-niu za codzienną pracą na lekcjach. Ponadto wskazują, iż są one mniej wytrwałe w pracy oraz ogólnie niechętne do współpracy z innymi. W czynnościach szkolnych są zależne od nauczyciela, bezradne, pasywne i wycofane, a czasami złośliwe. Są też określane przez nauczycieli jako psychologicznie niedostępne. Oprócz wyraźnie gorszych osiągnięć szkol-nych, w tym wyników w testach osiągnięć szkolszkol-nych, dzieci zaniedbywane charakteryzują się większymi deficytami w sferze rozwoju społecznego i emocjonalnego. Ich negatywna samoocena oraz negatywny obraz innych, jakie zostały wykształcone w wyniku doświad-czeń zaniedbywania, utrzymują się i rozwijają w negatywne oczekiwania interpersonalne, niską akceptację rówieśników, niechęć do kontaktów społecznych oraz niską empatię. Temu towarzyszy nieumiejętność rozwiązywania problemów interpersonalnych. W porównaniu z innymi dziećmi, dzieci zaniedbywane są społecznie wycofane, unikające kontaktów i nie-popularne wśród rówieśników. Dominują u nich zaburzenia internalizacyjne i problemy emocjonalne179.

Î u dzieci w starszym wieku szkolnym najbardziej widoczne są deficyty w uczeniu się. Szczególne charakterystyczne są trudności w czytaniu i matematyce. Brak stymulacji poznawczej jakiej doświadczały wcześniej, ma niejednokrotnie swoje konsekwencje w deficytach językowych. Nauczyciele opisują zaniedbywane dzieci w starszym wieku szkolnym jako zaangażowane i uczące się na poziomie niższym niż inne dzieci, jako przejawiające więcej problemów behawioralnych, zwłaszcza symptomów depresji i społecznego wycofania. Częściej są też one nieobecne w szkole oraz częściej muszą powtarzać klasę180 .

Î u dorastających dzieci i u dorosłych długofalowe skutki zaniedbywania mogą przybierać różną postać. Ogólnie z konsekwencjami zaniedbywania łączy się przestępczość nieletnich. Liczne studia w tym zakresie potwierdzają empirycznie ów związek181. Wiele retrospektyw-nych badań nieletnich przestępców pokazuje, iż znaczący odsetek wśród nich to ofiary zaniedbywania i przemocy, podobnie pokazują badania longitudinalne182. Zaniedbywane 178 P.M. Crittenden, Children’s strategies for coping with adverse home environment: an interpretetion using attachment theory, „Child Abuse and Neglect”, 1992, vol.16 ; K. Hildyard, D.A. Wolfe, Child neglect…dz.cyt . B. Egeland i inni, The developmental consequences…dz. cyt.; C. Howes, P. Spinoza, The consequences of child abuse for the formation of relationship with peers, „Child Abuse and Neglect”1985, vol. 9.; Allen R. E., Oliver J.M., (1982), The effects of child maltreatment on language development, „Child Abuse and Neglect”, 1982, vol. 6; J.M. Gaudin, Child neglect: Short-term and long-term outcomes, w: H. Dubowitz, Neglected children: Research, practice and policy, Sage Publications, 1999.

179 K. Hildyard, D.A. Wolfe, Child neglect… dz. cyt.; B. Egeland, M.F. Ericsson, Psychologically unavailable caregiving, (in:) Brassard M.R., Germain R., Hart S.N., Psychological maltreatment of children and youth, Pergamon Book, Inc 1987; J. M. Gaudin, Child neglect: Short-term and long-term outcomes…, dz.cyt.

180 K. Hildyard, D.A. Wolfe, Child neglect… dz. cyt.; J.M. Gaudin, Child neglect: Short-term and long-term outcomes…dz. cyt.

181 J.M. Gaudin, Child neglect: Short-term and long-term outcomes.., dz. cyt.; C. Hamilton-Giachritsis, K. Browne, L. Falshaw, Krzywdzenie dzieci w rodzinie i poza rodziną oraz jego związek z zachowaniami przestępczymi dzieci, „Dziecko Krzywdzone” 2005, nr 10.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

80

dzieci w okresie dorastania i następnie w wieku dorosłym nadal charakteryzują trudno-ści poznawcze183, częściej też niż inne dzieci uciekają z domu184. Ponadto, zaniedbywanie w dzieciństwie wiąże się w okresie adolescencji i później z ryzykiem rozwoju zaburzeń osobowości, przejawianiem symptomów lękowych i depresji. Wskazuje się też na wysokie ryzyko problemów alkoholowych oraz rozwój zaburzeń dysocjacyjnych185.

Poza koncepcją przywiązania (bondingu), inną teorią, którą stosuje się do interpretacji wpływu zaniedbywania jest teoria społecznego uczenia. Zgodnie z nią zaburzone zachowanie dzieci za-niedbywanych jest wyuczane na drodze obserwowania rodziców, którzy są modelami słabej ak-tywności życiowej, pasywności, bierności i społecznego wycofania. Zaniedbywane dzieci uczą się więc od nich pasywności i społecznego wycofania się, nie podejmowania wyzwań społecznych i obronności w relacjach społecznych, które to cechy są widziane jako często je charakteryzujące. Dla odróżnienia, dzieci doświadczające aktywnej przemocy są częściej agresywne w relacjach społecznych186.

Badacze zaznaczają, iż istnieje wiele czynników, które wpływają na to, jakie i jak silne szkody poniesie w rzeczywistości dziecko zaniedbywane przez rodziców. Modyfikatorem jest przede wszystkim wiek dziecka, ale wymienia się też stabilność warunków życia dziecka (częsta zmiana pobytu w następstwie interwencji dotyczącej zaniedbywania) oraz wysoki poziom inteligen-cji dziecka jako czynniki osłabiające znaczenie doświadczania zaniedbywania W świetle badań wpływ ma także płeć dziecka, oraz to na ile sytuacje zaniedbywania są chroniczne a na ile cza-sowo ograniczone187.

Do najbardziej dramatycznych skutków zaniedbywania dziecka należy zaburzenie określane syndromem nieorganicznego zahamowania rozwoju (failure to thrive)188, które przez niektórych badaczy traktowane jest jako subkategoria zaniedbywania189. Najogólniej oznacza ono zespół następstw występujący u dzieci zaniedbywanych, głównie jako skutek zaniedbywania emocjo-nalnego, różnorodnych psychospołecznych nieprawidłowości środowiska oraz deprywacji190. Zespół ten polega na zahamowaniu ogólnego rozwoju dziecka i obejmuje szereg niedoma-gań i braków rozwojowych występujących bez wyraźnych przyczyn medycznych, na tle nie-korzystnych psychospołecznych czynników191. Wskaźnikami podstawowymi dla stwierdzania nieorganicznego zaburzenia rozwoju są wzrost i waga dziecka (poniżej 3 percentyla) oraz inne

183 C.M. Perez, C.S. Widom, Childhood victimization…, dz.cyt.

184 K. Hildyard, D.A. Wolfe, Child neglect…, dz. cyt.

185 Tamże.

186 J. M. Gaudin, Child neglect: A guide for intervention …, dz. cyt .

187 K. Hildyard, D.A. Wolfe, Child neglect…dz. cyt. ; J. M. Gaudin, Child neglect: Short-term and long-term outcomes…dz.cyt.

188 C.C. Ayoub , J.S. Milner, A failure to thrive: Parental indicators, „Child Abuse and Neglect” 1985, vol. 9; D. Iwaniec, H. Sneddon , Interwencja w przypadkach emocjonalnego krzywdzenia dzieci i nieorganicznego zaburzenia rozwoju, w: Iwaniec D., Szmagalski J. (red.), (2002), Zaburzenia rozwojowe dzieci krzywdzonych emocjonalnie, Warszawa; A.P. Giardino, E.R. Giardino, Recognition of child abuse for mandated reporters, St. Louis, Missouri 2002;

189 M. Gaudin, Child neglect: A guide for intervention …, dz. cyt .

190 D. Iwaniec, H. Sneddon, Interwencja w przypadkach emocjonalnego krzywdzenia dzieci ..dz. cyt., D. Iwaniec, Krzywdzenie emocjonalne a zespół nieorganicznego zaburzenia rozwoju, „Dziecko Krzywdzone” 2003, nr 4; B. Wojnarowska, Nieorganiczny zespół opóźnienia rozwoju – etiologia, patogeneza, diagnozowanie i leczenie, w: A. Jopkiewicz, J. Schejbala (red.), Zdrowie dzieci i młodzieży w aspekcie fizycznym, psychicznym, społecznym i duchowym, Kielce 1998, E. Kozdrowicz, Diagnostyka i etiologia nieorganicznego zespołu zaburzenia rozwoju, w: D. Iwaniec, J. Szmagalski, Zaburzenia rozwojowe dzieci krzywdzonych…, dz. cyt. 2002

Pomoc i wsparcie rodzin zaniedbujących dzieci

parametry fizycznych norm rozwojowych (np. obwód głowy, proces kostnienia). Nieorganiczne zahamowanie rozwoju identyfikowane jest głównie wśród niemowląt i mniejszych dzieci. Dzieci z nieorganicznym zaburzeniem rozwoju, często w warunkach pobytu w szpitalu przybierają na wadze i ich rozwój zaczyna postępować szybciej, a ponownie ulega wyraźnemu spowolnie-niu po powrocie dziecka do domu. Zaburzenie to może powstać albo w wyniku rozmyślnego odrzucania dziecka albo dlatego, iż matka w oparciu o brak wiedzy nie zapewnia dziecku od-powiedniego odżywiania i emocjonalnego ciepła. Taka postawa może też być powodowana jej problemami, np. psychiatrycznymi, niepełnosprawnością umysłową, uzależnieniami lub krańco-wą nieodpowiedzialnością. W istocie problem nieorganicznego zahamowania rozwoju u dziecka jest złożony w swych uwarunkowaniach i wymaga bardzo wnikliwego rozpoznania różnych aspektów rodziny i relacji rodzica z dzieckiem oraz ostrożnej interpretacji. Zwykle syndrom ten odzwierciedla wyraźne zaburzenie relacji emocjonalnych w diadzie rodzic – dziecko192. Nierzadko zdarza się, iż nieorganiczne zahamowanie rozwoju współwystępuje z chorobą dziecka lub jego niepełnosprawnością193.

Większość badań nad skutkami zaniedbywania, nie różnicuje specjalnie tej formy od innych form krzywdzenia dziecka w rodzinie. Co więcej, badacze i autorzy zaznaczają, iż w praktyce dziecko najczęściej doznaje kilku form krzywdzenia, stąd trudno jest jednoznacznie wnioskować o bez-pośrednich związkach pomiędzy konkretnie zaniedbywaniem a różnymi zaburzeniami i trud-nościami jakie charakteryzują dzieci zaniedbywane, w oderwaniu od innych form krzywdzenia (fizycznej, emocjonalnej czy seksualnej przemocy).

Dlatego ukazując skutki zaniedbywania warto odwołać się do ogólniejszej wiedzy na temat na-stępstw krzywdzenia dzieci przejawiającego się w różnych formach. Udaną w tym względzie propozycję przedstawiła Kathleen Kendall-Tackett194. Zaproponowała ona systematyzację od-ległych, utrzymujących się w dorosłym życiu skutków krzywdzenia dziecka w cztery „ścieżki”: behawioralną, społeczną, poznawczą i emocjonalną, które oddziałują na jednostkę we wzajemnych powiązaniach, tworząc macierz – sieć zaburzeń zależnych od siebie i działających w różnych konstelacjach wywierających negatywny wpływ na stan zdrowia i funkcjonowanie osób krzyw-dzonych jako dzieci195:

Behawioralne następstwa krzywdzenia w dzieciństwie obejmują szereg zachowań szkodliwych dla zdrowia, oraz zachowań wysokiego ryzyka, takich jak: nadużywanie substancji odurzających (alkoholu, nielegalnych środków farmakologicznych, narkotyków, środków psychostymulują-cych), zaburzenia jedzenia z otyłością ( związek ten jest szczególnie zaznaczany w przypadku wykorzystywania seksualnego, choć wyniki badań nie są jednoznaczne), samobójstwa, ryzy-kowne zachowania seksualne (dość charakterystyczne dla osób wykorzystywanych seksualnie w dzieciństwie, a dotyczące takich form zachowań, jak wczesne rozpoczynanie współżycia sek-sualnego, posiadanie wielu partnerów oraz uprawianie seksu bez zabezpieczenia, czy usuwanie 192 D. Iwaniec, Krzywdzenie emocjonalne a zespół nieorganicznego zaburzenia rozwoju …, dz. cyt.

193 A.P. Giardino, E.R. Giardino, Recognition of child abuse … dz. cyt.; C.C. Ayoub , J.S. Milner, A failure to thrive…dz. cyt., B. Wojnarowska, Nieorganiczny zespół opóźnienia rozwoju .., dz. cyt.; D. Iwaniec, Krzywdzenie emocjonalne a zespół nieorganicznego zaburzenia rozwoju …, dz. cyt.

194 K. Kendal -Tackett, Skutki zdrowotne krzywdzenia dzieci – cztery ścieżki oddziaływania krzywdzenia na stan zdrowia, „Dziecko Krzywdzone” 2004, nr 8.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

82

ciąży), palenie tytoniu (widziane jako niemal powszechne u ofiar krzywdzenia w dzieciństwie), trudności ze snem (w tym koszmary nocne, bezsenność).

Następstwa społeczne dotyczą najogólniej ograniczeń i niepowodzeń jednostek krzywdzonych w dzieciństwie, jakich doznają one w budowaniu konstruktywnych relacji społecznych i w zgod-nym współżyciu z inzgod-nymi. Ofiary krzywdzenia w rodzinie często nie umieją trafnie odczytywać wskazówek społecznych, jasno wyrażać własnych potrzeb oraz chronić się przed wykorzysty-waniem przez innych. Badania pokazują, iż dorośli krzywdzeni jako dzieci często funkcjonują w związkach opartych na ich wiktymizacji i są nadal krzywdzone przez innych. Częściej niż u in-nych obserwuje się u nich rozwody oraz niezadowolenie z aktualin-nych związków. Częściej też niż u innych charakteryzują je ubogie związki społeczne i odosobnienie społeczne. Inną kategorią rozpatrywaną na ścieżce społecznych następstw krzywdzenia, jest rewiktymizacja, rozumiana jako skłonność do wchodzenia w rolę ofiary i do bycia wykorzystywanym przez innych. W bada-niach ujawniono na przykład, iż ofiary krzywdzenia w dzieciństwie częściej niż inni padają ofiarą przemocy – gwałtów, przemoc ze strony partnera, oraz pobić. Rewiktymizacja, zwiększa również ryzyko życia w stanie ciągłego stresu oraz prób radzenia sobie z nim, poprzez sięganie po środki odurzające, wywołuje też zmiany w wewnętrznym wydzielaniu człowieka i wpływa na rozwój chorób układu krążenia i cukrzycy. Wśród społecznych kategorii następstw krzywdzenia w dzie-ciństwie wskazuje się też na bezdomność.

Następstwa poznawcze obejmują niekorzystne przekonania i postawy, które wyznaczają co-dzienne życie ofiar krzywdzenia w dzieciństwie. Poczucie bezsilności, przecenianie przeciwności losu, wyolbrzymianie problemów, zaniżenie własnej wartości, częste odczuwanie zagrożenia, lęk i strach, to stany często doświadczane na co dzień przez dorosłych krzywdzonych w dzieciństwie. Wśród następstw poznawczych występuje też negatywne spostrzeganie i ocenianie własnego stanu zdrowia przez ofiary krzywdzenia.

Ścieżka emocjonalna następstw krzywdzenia obejmuje wiele licznie opisywanych zaburzeń. Najczęściej wskazywanymi w badaniach są jednak depresja i zespół stresu pourazowego. Prawdopodobieństwo wystąpienia depresji jest u osób krzywdzonych w dzieciństwie cztero-krotnie wyższe niż u osób bez takich doświadczeń. Zespół stresu pourazowego (PTSD) u doświad-czonych dziecięcą krzywdą osób, objawia się symptomami takimi jak: nadpobudliwość, natrętne myśli i wspomnienia dotyczące krzywdzenia oraz nagłe poczucie ponownego przeżywania trau-matycznych zdarzeń /flashback/, a także inne objawy. PTSD wiązane jest też z występowaniem innych zaburzeń – depresji i zaburzeń lękowych, zaburzeń snu, alkoholizmu, palenia tytoniu i narkomanii, może też predestynować jednostkę do myśli i prób samobójczych.

3.5. Uwarunkowania problemu zaniedbywania dzieci