Wychowawca (opiekun) w pracy z dziećmi i młodzieżą. Ku etyce pracy

pedagoga społecznego)

Każdy opiekun (wychowawca) działa dla i wśród dzieci i młodzieży. Gdy podejmujemy w taki oto sposób temat mamy na myśli etykę137 w pracy opiekuńczo – wychowawczej. Będzie ona rozumiana dwojako, albo jako zbiór zasad, norm postępowania albo jako studium do dyskusji człowieka z samym sobą na temat jego stosunku do innych.

Etyka w swej intencji często odwołuje się do prawd absolutnych i ma podtrzymywać idee mię-dzyludzkiej solidarności. Powinna być tworzona przez samych opiekunów jak i podopiecznych,

133 Podaję cytat za B. Harwas – Napierała B, Komunikacja interpersonalna w rodzinie, Poznań 2006, s.37.

134 S. Szuman, Rozwój pytań dziecka. Badania nad rozwojem umysłowości dziecka na tle jego pytań, w: Studia nad rozwojem psychicznym dziecka (red.), t.1 Warszawa 1995, s.322 – 323.

135 Zob. A. Kelm, Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 2000, s.142.

136 Szerzej: M. Łobocki, Praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą, Lublin 1998, s. 16 – 26.

137 W oparciu o Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1979 dowiadujemy się, że etyka (gr. ethikos- zwyczajowy, od ethos – zwyczaj) to nauka o moralności, zajmująca się opisem, analizą i wyjaśnianiem rzeczywiście istniejącej moralności i ustalaniem dyrektyw moralnego postę-powania, albo to ogół norm moralnych, zasad postępowania przyjętych i obowiązujących w danej epoce i zbiorowości społecznej.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

64

którzy wspólnie z nimi przeżywają proces pracy opiekuńczo – wychowawczej. Odpowiedzialność, prawdomówność, chęć współpracy, wzajemność to zasady warunkujące nastawienie na innych i wynikające z niego. Określają one poziom etycznego postępowania wychowawcy (opiekuna), która jest wynikiem: dojrzałości moralnej, życzliwości wobec innych ludzi, chęci odniesienia suk-cesu zawodowego, prestiżowego oraz wymagań stawianych przez prawo138.

Etyka zawodu opiekuna zaczyna się od solidności w pracy i wzbudzania zaufania, to dbanie, o jakość wykonywanej pracy. Umiejętność stawiania sobie celów, zadań opiekuńczo – wycho-wawczych, świadomość metodycznych działań, współwystępowanie konieczności otwarcia się intelektualno – emocjonalnego na innych z potrzebą ciągłej pracy nad własnym rozwojem du-chowym, to kryteria jej jakości. Sukces pracy opiekuńczo – wychowawczej jest uwarunkowany postawami jej wykonawców. By ich działania nazwać zaś etycznymi muszą się one charakte-ryzować empatią, bezstronnością i dobrocią. Rola wychowawcy wymaga, zatem stawania się modelem (wzorcem moralnym) dla dzieci i młodzieży139.

Zawód opiekuna, wychowawcy to poświęcenie się dla dzieci i młodzieży, niewymagające jednak nadmiernych wyrzeczeń w zakresie własnego samostanowienia. Opiekun (wychowawca), jako podmiot procesu pracy opiekuńczo – wychowawczej ukazuje jego osobę, jako przyczynę i skutek pracy nad sobą, prowadzącej do usprawniania form i metod pracy z dziećmi i młodzieżą. To ciągłe odkrywanie siebie i tworzenie profesjonalnego warsztatu pedagoga, który musi być nieustannie doskonalony i poszerzany. Dlatego też istotną rolę w nim odgrywa stan wiedzy i refleksja pod-miotowa, nieustająca refleksja nad etycznością realizowanych działań.

A. Przecławska pisze, wychowawca powinien być organizatorem środowiska wychowawczego, jest w pewnym sensie odpowiedzialny za to, aby stworzyło ono jak najlepsze możliwości kształ-towania przez wychowanka swego systemu wartości”140. Nie może być mu obojętna wiedza o środowisku społecznym, wychowawczym, do której należy się odwoływać w aspekcie analizy konkretnych przypadków, kiedy poszukuje się między innymi przykładów jego efektywnej mody-fikacji. Poszukiwaniom tym towarzyszyć powinno zawsze przekonanie, że w przypadku człowieka i w odniesieniu do fazy życia, jaką jest np. dzieciństwo czy młodość, środowisko, w jakim ono żyje, „może mniej lub bardziej sprzyjać bądź nie sprzyjać jego rozwojowi rozumianemu, jako nie-ustający proces osiągania przez jednostkę optymalnego stanu satysfakcjonującego ją (z punktu widzenia jej wartości czy życiowych dążeń), równowagi polegającej na sprostaniu wymaganiom, jakie stawia jednostce jej otoczenie i ona sama sobie”141.

Dziecko jest wytworem formalnego i nieformalnego wychowania, jakie zapewnia mu jego środowisko życia, środowisko wychowawcze. Z rozważań wynika, że całościowy ten proces oddziaływania jest twórczym kształtowaniem osobowości dziecka, który przejawiać się będzie na różnych płaszczyznach ludzkiej aktywności (jednostkowej i grupowej), a wychowanie należy uznać za ważny czynnik zmian socjalizacyjno – wychowawczych i społecznych.

138 Zob. E. Albińska, Odpowiedzialność, w: Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku (red.) T. Pilch, Warszawa 2004, s.776.

139 W. Mikołajewicz, Praca socjalna jako działanie wychowawcze, Katowice 1999, s.197 – 199.

140 A. Przecławska, Wychowanie jako spotkanie, w: A. Przecławska (red.), Relacje między ludźmi jako przedmiot badań pedagogicznych, Warszawa 1993.

141 Zob. A. W. Maszke, Cz. Lewicki, Współpraca i partnerstwo w środowisku lokalnym. Problemy teoretyczno-praktyczne (red. nauk.), Rzeszów 2005, s. 17-33.

Praca opiekuńczo-wychowawcza z dziećmi i młodzieżą. Wybrane obszary i kierunki jej usprawniania

Według pedagogiki społecznej, życie każdego człowieka należy ujmować w trzech aspektach, a mianowicie w aspekcie biologicznym, czyli stwarzaniu sytuacji na potrzeby wzrostu gdzie do-minującymi działaniami w tym zakresie są: pielęgnowanie, wyrównywanie ubytków organizmu, pobudzanie rozwoju poprzez stwarzanie warunków środowiskowych. Następnie w aspekcie spo-łecznym poprzez stwarzanie sytuacji ze względu na potrzeby prawidłowej adaptacji społecznej. Dominującym działaniem w tym zakresie będzie, m.in. kompensacja oraz w aspekcie kulturalnym – z akcentowaniem aksjologicznym. To stwarzanie sytuacji ze względu na potrzeby właściwego wyboru aksjologicznego i wyboru wartości oferowanych przez środowisko. Jest to wrastanie w wartości kultury. Wychowanie, jako pomoc w rozwoju powinno obejmować wszystkie trzy sfery w nadziei, że każdy młody człowiek ma szansę na osiągnięcie pełnego rozwoju. Zawiera się w tym sens „przekształcania środowiska siłami tego środowiska w imię ideału”142. Praca opie-kuńczo – wychowawcza, ale i każda mająca na względzie pomaganie opiera się na zrozumieniu prawdy o zmienności rzeczy, istocie cierpienia oraz na przekonaniu o możliwości rozwoju, a więc jakościowej zmiany143. Każdy opiekun, powinien cieszyć się z sukcesów swoich podopiecznych a nie występować tylko w roli inspiratora aktywności.

Praca z dziećmi i młodzieżą może być określana, jako „spotkanie” osób o różnych kompetencjach. Wychowawca (opiekun) i podopieczni, niezależnie od tego, jak duża różnica wieku ich dzieli mają podobne potrzeby związane przede wszystkim z poczuciem bezpieczeństwa i jednocześnie potrzebą respektowania ich autonomii. Pogodzenie tych dwóch potrzeb tak po stronie wycho-wawcy (opiekuna), jak i po stronie podopiecznych to warunek tego, by ich związek był efektywny w sensie realizacji założonych celów wychowawczych oraz tego, by był dla obu stron osobiście satysfakcjonujący144. Podopieczni uzasadniają dzięki swojej obecności potrzebę istnienia osoby wychowawcy (opiekuna) oraz poczucie sukcesu, które jest warunkowane ich obecnością. Etyka w pracy opiekuńczo – wychowawczej nie potrzebuje innych uzasadnień niż te, które wynikają z jej istoty. Źródłem każdej etyki jest ludzka świadomość własnego istnienia oraz obecności innych osób.

W konkluzji należy podkreślić, że do warunków etycznej i efektywnej pracy opiekuńczo – wy-chowawczej zaliczyć możemy:

Î poczucie bezpieczeństwa w kontakcie z osobami w rożnym wieku, także słabo znanymi i w nowych sytuacjach;

Î poczucie więzi, kontaktu i przynależenia do kogoś, gotowość podporządkowania się;

Î poczucie kontroli nad tym, co się dzieje, poczucie osobistego sprawstwa, poczucie przy-czynowości (środki, cele);

Î poczucie autonomii w podejmowaniu decyzji i realizowaniu swoich zamierzeń145.

142 E. Mazurkiewicz, Walory praktyczności pedagogiki społecznej, w: Pedagogika społeczna (red.), T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1985, s.82 – 83.

143 W. Mikołajewicz, Praca socjalna…, dz. cyt.

144 Szerzej: A. Brzezińska, Refleksja w działalności nauczyciela. Studia Edukacyjne, 3(1997) oraz inne publikacje tejże autorki A Brzezińska, Interakcyjny model edukacji w szkole wyższej, w: A. Brzezińska, J. Brzeziński (red.), Ewaluacja procesu kształcenia w szkole wyższej. Poznań 2000; Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa 2007.

145 H. R. Schaffer, Epizody wspólnego zaangażowania jako kontekst rozwoju poznawczego, w: A. Brzezińska, G. Lutomski (red.), Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów, Poznań 2002, s. 150-188.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

66

Wymiar skuteczności opieki i wychowania podobnie (jak w edukacji) jest wyrażany stopniem realizacji założonych celów wychowawczych, natomiast wymiar etyczności będzie wyraża-ny stopniem uwzględniania indywidualności (w tym systemów wartości) osób – opiekuna, wychowawcy i podopiecznego, wychowanka zaangażowanych w relację wychowawczą146. Tylko przez czyn człowiek okazuje i utrwala swoje człowieczeństwo, a poprzez działanie dla dru-gich wyraża godność osoby człowieka. Tylko czynem budujemy światy dobra a zaniechaniem tworzymy świat lęku i pustkę osamotnienia147.