3. POMOC I WSPARCIE RODZIN ZANIEDBUJĄCYCH DZIECI (Ewa Jarosz)
3.5. Uwarunkowania problemu zaniedbywania dzieci przez rodziców
Współczesny sposób interpretacji uwarunkowań przyczyn zaniedbywania dzieci nie wyłącza tej formy krzywdzenia dzieci jako specyficznej pod względem czynników i zjawisk sprzyjających i wpływających na negatywna postawę i zachowania rodziców. Dlatego prezentacja przyczyn zaniedbywania odbywa się zwykle na tle i łącznie z pozostałymi formami złego traktowania dzieci przez rodziców.
Pomoc i wsparcie rodzin zaniedbujących dzieci
W rezultacie wieloletnich badań i polemik jakie prowadzili pomiędzy sobą badacze na temat różnych teorii dotyczących przyczyn krzywdzenia dzieci przez rodziców, wykreowano wielowy-miarową i wieloczynnikową koncepcję. Powstał, użyteczny także dla praktyki schemat – model uwarunkowań krzywdzenia, wyrosły z koncepcji ekologicznych, które uwarunkowania jakości rodzicielstwa i traktowania dziecka widziały w oddziaływaniu całej konstelacji różnych czynników działających na kilku poziomach. Wśród tych modeli szczególne istotny był model Belsky’ego (1980) wskazujący w przyczynach krzywdzenia dzieci czynniki działające na kilku poziomach196: makrosystemu – czyli ogólnych cech społeczeństwa, jego norm i wartości odnoszących się do ro-dziny, dziecka, stosowanej w tym względzie polityki państwa oraz ogólnych zjawisk społecznych i gospodarczych;
ekosystemu – czyli warunków lokalnych funkcjonowania rodziny, jej najbliższego kontekstu spo -łeczno – kulturowego, ekonomicznego, socjalnego i organizacji środowiska w którym żyje; mikrosystemu – to jest zjawisk wewnątrzrodzinnych, historii rodziny, doświadczeń socjalizujących rodziców i ich cech osobistych oraz właściwości wszystkich członków rodziny.
Wskazując na powiązania pomiędzy wyróżnionymi poziomami Jay Belsky wyjaśniał: rodzice wcho-dzą w rodzinę z bagażem własnych doświadczeń i historii, mogących predysponować ich do złego traktowania dzieci, a czynniki promujące stres w obrębie samej rodziny, jak i poza nią zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktu pomiędzy rodzicami a dziećmi. Fakt, iż reakcja rodzi-ców na taki konflikt i stres przybiera postać przemocy powinien być postrzegany jako konsekwencja zarówno doświadczeń rodziców, zachowań samego dziecka, jak i wartości i standardów postępowa-nia z dzieckiem właściwym społeczeństwu lub subkulturze, w której rodzice i rodzina są osadzone197. Występowanie krzywdzenia dziecka przez rodziców jest widziane jako oparte na niewłaściwych interakcjach pomiędzy rodzicami a dzieckiem, rodziną, oraz środowiskiem i społeczeństwem, które nie dostarczają odpowiedniego wsparcia.
Współczesny ekologiczny model krzywdzenia dziecka w rodzinie wywodzący się z koncepcji Belsky’ego, ale też z innych teorii wieloczynnikowych, wyjaśnia występowanie problemów nie-właściwej jakości rodzicielstwa oraz zjawiska krzywdzenia dzieci w rodzinie, w tym jego zaniedby-wania przez rodziców, związkami pomiędzy czynnikami indywidualnymi (osobowymi), a cechami związku rodzinnego oraz czynnikami kontekstualnymi o wymiarze lokalnym i ogólnospołecz-nym198. Model ekologiczny wymienia jako uwarunkowania krzywdzenia dziecka:
Î czynniki indywidualne, które obejmują cechy biologiczne i demograficzne, historię rozwoju oraz ukształtowane cechy osobowościowe i problemy indywidualne dziecka jak i rodzica, które podwyższają prawdopodobieństwo doświadczania krzywdy przez dziecko oraz praw-dopodobieństwo posługiwania się przez rodzica przemocą lub zaniedbywania dziecka przez rodzica. W ramach tego obszaru wymieniane są takie cechy, jak: wiek dziecka oraz rodzica – np. wiekiem ryzyka dla zaniedbywania jest wczesny okres rozwoju, dla przemocy
196 J. Belsky: Child maltreatment: An ecological integration „American Psychologist” vol. 35, s.320-335. J.M. Gaudin, Child neglect: A guide for intervention …, dz. cyt.; E. Krug i inni, World report on violence and health, dz. cyt.
197 Cyt. za: M .S. Rosenberg, R B. Germain, Psychological maltreatment: theory, research, and ethical issues in psychology, (in:) M. Brassard, R. Germain, S. Hart (eds.) , Psychological maltreatment… dz. cyt., s. 244 (tłumaczenie własne)
198 E. Krug i inni, World report on violence and health … dz. cyt., s.65-69; P.S. Pinheiro, World report on violence against children, United Nations, Geneva 2006, s. 66-72 www.violencestudy.int (12.12.2006).
Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną
84
fizycznej doznawanej przez dzieci jest to przedział od 2-6 lat; rodzice młodsi częściej źle traktują swoje dzieci niż rodzice bardziej dojrzali; płeć dziecka – wymieniana jest jako czynnik ryzyka doświadczania określonych rodzajów przemocy (fizycznej, seksualnej); specyficzne cechy dziecka – niska waga urodzeniowa, zakłócenia i problemy rozwojowe, chorowitość, fizyczne lub umysłowe upośledzenie dziecka, specjalne potrzeby dziecka; cechy społeczno--zawodowe rodzica – przedmiotowy charakter wykonywanej pracy, niskie dochody, niskie wykształcenie; problemy osobiste rodzica – depresje i problemy uzależnieniowe, zaburzenia osobowości; cechy osobowościowe rodzica – impulsywność, autorytaryzm, egocentryzm, niska samoocena, niedojrzałość społeczno-emocjonalna; doświadczenia przemocy w dzie-ciństwie przez rodzica – doznawana w dziedzie-ciństwie przemoc ( bezpośrednia czy pośrednia – „oglądana”) wymieniana jest jako jeden z podstawowych czynników ryzyka krzywdzenia własnego dziecka;
Î cechy relacji rodzic-dziecko – nieadekwatne do wieku i możliwości indywidualnych dziecka oczekiwania rodzica, zaburzenia wczesnych kontaktów z dzieckiem /bondingu/, negatywna atrybucja zachowań dziecka, negatywna reprezentacja emocjonalno – poznawcza dziecka;
Î cechy rodziny: cechy strukturalne (samotne rodzicielstwo, wielodzietność), cechy socjalne (niskie zasoby finansowe rodziny, złe warunki mieszkaniowe), konflikty małżeńskie, zaburzenia relacji interpersonalnych pomiędzy członkami rodziny oraz zakłócenia tzw. systemu rodzin-nego, stres głęboko przeżywany przez rodziców, izolacja społeczna rodziny – wymieniana jako jeden z głównych czynników ryzyka;
Î cechy otoczenia i społeczności lokalnej – dotyczą kontekstu społecznego, kulturowego, ekonomicznego i organizacyjnego, w którym rodzina funkcjonuje. Jako cechy sprzyjające przemocy i zaniedbywaniu dzieci wymienia się: dużą mobilność społeczną, tj. dynamiczną zmienność składu społeczności lokalnej, heterogeniczność społeczności lokalnej (jej duże zróżnicowanie społeczno – kulturowe), słabe więzi społeczne, anonimowość życia i atomi-zację społeczną, duże zagęszczenie ludności, wysoki poziom bezrobocia oraz ubóstwa, normy dotyczące relacji z dzieckiem (akceptujące przemoc i zaniedbywanie) i kulturowo niską pozycję dzieci (tj. normy dyskryminujące wartość i prawa dziecka), brak poważnych sankcji za przemoc wobec członków rodziny (zarówno formalnych lub moralnych), niską gotowość społeczną do interwencji w rodzinę (wysoki status prywatności życia rodzinnego), słabe zaplecze insty-tucjonalne (niska jakość działalności służb, placówek i organizacji pomocy i wsparcia rodziny oraz reagowania na problem krzywdzenia dzieci);
Î cechy i zjawiska ogólnospołeczne – obejmują szereg cech społeczeństwa, w którym rodzina funkcjonuje: normy kulturowe aprobujące przemoc jako sposób rozwiązywania konfliktów, normy sankcjonujące władzę, dominację jednych członków rodziny nad innymi (dziećmi, kobie-tami), normy chroniące prywatność rodziny, występowanie znaczących nierówności ze wzglę-du na płeć i status socjoekonomiczny (nierówności strukturalne), niski poziom zabezpieczenia egzystencji i funkcjonowania rodzin słabymi rozwiązaniami polityki społecznej, niewłaściwą politykę zdrowotną (niezabezpieczającą w stopniu wystarczającym kondycji zdrowotnej jed-nostek, jak i nie promującą wystarczającej opieki zdrowotnej nad rodziną i dzieckiem), słabo funkcjonujący i niezapewniający bezpieczeństwa i wystarczającego wsparcia system opiekuń-czo – socjalny państwa, brak lub niefunkcjonalne rozwiązania prawne dotyczące problemu
Pomoc i wsparcie rodzin zaniedbujących dzieci
przemocy domowej, występowanie konfliktów wojennych, konfliktów społecznych, transformacji społecznych, powiększająca się pauperyzację.
W świetle współczesnego modelu ekologicznego dotyczącego przemocy i zaniedbywania dzieci, występowanie problemu w konkretnych przypadkach wynika z kumulacji negatywnych czynni-ków na poziomach indywidualnym, rodziny, lokalnym i ogólnospołecznym. Jednocześnie zauwa-ża się, iż układ czynników indukujących negatywne postawy wobec dziecka ma zdecydowanie indywidualny dla każdej rodziny charakter, a wymienione wyżej czynniki na poszczególnych poziomach pozostają ze sobą we wzajemnych, dynamicznych związkach.
Współczesny model ekologiczny jest powszechnie uznawany za najbardziej adekwatne wyjaś-nienie uwarunkowań problemu krzywdzenia dziecka w rodzinie, w tym jego zaniedbywania. W efekcie traktowany jest on jako podstawa konceptualizacji kierunków, rodzajów i poziomów działań profilaktycznych i interwencyjnych wobec zjawiska i przypadków jego występowania199. W świetle badań różnych autorów można z obfitego obszaru uwarunkowań krzywdzenia dzieci wyspecyfikować kilka czynników ryzyka sprzyjających zwłaszcza ich zaniedbywaniu. Są to200:
Î zaburzenia wczesnych kontaktów emocjonalnych z dzieckiem – wskazuje się tu na rolę naj-wcześniejszych, dotyczących pierwszych godzin i dni życia kontaktów pomiędzy rodzicami a dzieckiem. Jeśli z różnych powodów /np. odseparowanie, niedojrzałość rodziców, nieak-ceptacja dziecka lub jego cech/ zawiązywanie się wczesnych kontaktów emocjonalnych zostanie zakłócone, wzrasta prawdopodobieństwo zaniedbywania dziecka oraz występo-wania wobec niego emocjonalnego zaniedbywystępo-wania oraz emocjonalnych nadużyć;
Î zaburzenia komunikacji pomiędzy rodzicami a dziećmi – dotyczą braku lub słabych umie-jętności tak rodziców, jak i dzieci rozwijania środków komunikujących wzajemnie uczucia i potrzeby /zwłaszcza środków pozawerbalnych/. Zaburzenia te skutkują nieumiejętnością rozpoznawania jednostkowych wymagań dziecka i w konsekwencji brak ich zaspokojenia co prowadzi do deprywacji podstawowych emocjonalnych, społecznych lub nawet fizycz-nych potrzeb rozwojowych dziecka;
Î niski poziom dojrzałości rodziców – rodzice przejawiający cechy emocjonalnej zależności, sta-wiający nadmierne wymagania lub mający, tzw. słabą osobowość mogą traktować dziecko jako rywala konkurującego o względy współmałżonka, bądź rywala jako takiego, co w kon-sekwencji może wywoływać blokowanie zaspokajania emocjonalnych potrzeb dziecka bądź też świadome lub podświadome karanie dziecka za jego istnienie. Niski poziom dojrzałości rodziców związany jest w dużej mierze ze zjawiskiem „cycle of abuse” /koła przemocy/ gdyż często jest konsekwencją doznawania przez nich osobiście nadużyć w dzieciństwie;
Î wielodzietność rodzin – w zestawieniu z socjoekonomicznym stresem bądź zaburzeniami komunikacji czy innymi wymienionymi czynnikami, cecha ta zwiększa ryzyko wystąpienia przemocy;
199 F. Earls i inni, Evaluating a community intervention to reduce the risk of child abuse „Child Abuse and Neglect”1994, (5) vol. 18; D. Daro, Interwencje zapobiegające krzywdzeniu małych dzieci, „Dziecko Krzywdzone” 2007, nr 19 (2).
200 J.A. Schakel, Emotional neglect and stimulus deprivation..,dz. cyt., s.102-104; B. Egeland, M.F. Erickson, Psychologically unavailable caregiving …., dz. cyt., s.113-115.
Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną
86
Î psychologiczne problemy rodziców – zarówno przeżywane stany depresyjne czy inne zabu-rzenia psychiczne w dużym stopniu uniemożliwiają adekwatne funkcjonowanie w relacji rodzic – dziecko. Podobnie sytuacja może wyglądać w przypadku występowania u rodziców poważnych ograniczeń fizycznych.