Rozpoznanie potrzeb dzieci i rodzin dotkniętych lub zagrożonych negatywnymi

zagranicznych

Badania dotyczące rodzinnych konsekwencji migracji przybierają dwutorowy charakter. Są to pra-ce, w których analizy skoncentrowane są głównie na negatywnych konsekwencjach migracyjne-go rodzicielstwa i partnerstwa, takich jak: rozpad rodzin, osamotnienie lub brak wystarczającej opieki nad dziećmi, itp. Zarówno w Polsce, jak i za granicą zauważa się, że rodzinna separacja spowodowana migracją może doprowadzić do rozbicia rodziny. W niektórych pracach groma-dzone są informacje, które wyłaniają przypadki negatywne. Taka koncentracja na negatywnych konsekwencjach wynika przynajmniej z dwóch powodów. Pierwszy dotyczy tych badaczy i au-torów, którzy swoją pracą pragną ustrzec rodziny przed niekorzystnymi skutkami rozłąki. Druga przyczyna wynika ze stereotypowego traktowania wszelkich odstępstw od tradycyjnego sposobu funkcjonowania rodzin, w których wspólne zamieszkiwanie było wskaźnikiem jej wspólnoto-wości. Odejście od tej cechy skazuje rodziny przestrzennie rozłączone – w opinii tych badaczy – na niepowodzenie, dysfunkcję.

W innych uwaga skupiona jest na wszystkich skutkach rodzinnej rozłąki, także pozytywnych. Dostrzega się, że skutki zarobkowych migracji rodziców są zróżnicowane, gdyż warunkują je, takie czynniki jak: wiek dzieci, nieobecny rodzic (matka, ojciec, oboje rodzice, jedyny żywiciel rodziny), poziom jakości opieki nad dziećmi, częstotliwość i jakość utrzymywanych kontaktów między dziećmi a migrantami, relacje pomiędzy rodzicami, czas rozłąki oraz charakter migracji – np. długotrwały, okresowy, wahadłowy. Jeśli nieobecni rodzice są świadomi swojej roli w życiu dzieci, jeśli pielęgnują więzi rodzinne, konsekwencje rozłąki nie muszą być – i nie są - negatywne. Jeśli jednak migracja jest przyczyną oddalania się od rodziny, jej zaniedbywania, porzucenia, rozpadu, konsekwencje mają zdecydowanie negatywny wymiar.

Negatywne skutki rozłąki migracyjnej rodzin mogą odnosić się do wszystkich obszarów życia rodzinnego, także sytuacji materialnej. Nie wszystkie migracje przynoszą zyski w tej sferze, gdyż bywa, że następuje pogorszenie sytuacji materialnej. Przyczyna może wynikać z niepowodzenia migracji, np. braku pracy, uzależnienia migranta, porzucenia rodziny, zaprzestania jej wsparcia finansowego bądź jego ograniczanie. Taka sytuacja staje się wyzwaniem dla pracy socjalnej; okazuje się, że niektóre rodziny cierpią niedostatek pomimo zarobkowego charakteru wyjazdu rodzica za granicę.

Rodzice decydują się na wyjazd za granicę w celu poprawy sytuacji materialnej rodzin. Decyzja ta zawsze okupiona jest obawami dotyczącymi rozłąki. Nie wszyscy jednak małżonkowie i rodzice potrafią zbudować takie strategie funkcjonowania rodziny w rozłące, które pozwolą na zachowa-nie wspólnoty rodzinnej przez czas migracji. Towarzyszące poczucie tęsknoty może zamienić się w osamotnienie zarówno małżonków, jak i dzieci. Ponadto obciążenie obowiązkami rodzicielskimi niektórych „pojedynczych” rodziców może spowodować ich zaniedbywanie, napięcia, konflikty.

Nowe wyzwania dla pracy socjalnej wynikające z migracji zagranicznych

Mogą też stać się przyczyną występowania trudności wychowawczych. Z prowadzonych badań wynika, że może nastąpić osłabienie więzi rodzinnych bądź rozpad rodziny. W rezultacie niektóre dzieci pochodzące z takich – rozłączonych rodzin – znajdują się w bardzo trudnej sytuacji życiowej. Pozostają pod opieką osób, które nie są w stanie jej im zapewnić. Niektóre pozostają bez opieki obojga rodziców lub tego, który np. na skutek nieudolności życiowej, uzależnień i innych przyczyn nie sprawuje swej funkcji prawidłowo. W skrajnych sytuacjach w rodzinach dochodzi do zaniedba-nia we wszystkich funkcjach rodzin, ale przede wszystkim do zaniedbań emocjonalnych, opiekuń-czych, wychowawczych potrzeb dzieci. Niektóre z tych dzieci zostają objęte pieczą zastępczą, bądź znajdują się w instytucjonalnych formach opieki. Dzieci z rodzin, w których migracja zarobkowa rodziców powoduje zaburzenie podstawowych funkcji rodziny określa się jako eurosieroty. Dlatego zdecydowanie sprzeciwiam się określaniu tym terminem wszystkich dzieci pochodzących z rodzin rozłączonych. Eurosieroctwo dotyczy tylko określonej, opisanej grupy dzieci. Oczywiście tym bar-dziej należy poszukiwać możliwości wspierania rodzin podczas migracji rodzica bądź rodziców, aby zapobiec powstawaniu trudności, dysfunkcji, a w konsekwencji właśnie eurosieroctwa. Spójrzmy na wybrany obszar życia rodziny, który może stać się przykładem dla zróżnicowanych form wsparcia społecznego. Rodziny przestrzennie rozłączone, przed wyjazdem zwykle stanowią system, na co dzień składający się z obojga rodziców i dzieci. Ten, wcześniejszy układ, na skutek rozłąki ulega zmianie. Z dotychczasowymi obowiązkami obojga rodziców pozostaje jeden rodzic. W niektórych rodzinach pojawiają się trudności wynikające z konieczności „samotnego” radzenia sobie z gospodarstwem domowym. Z badań, które były prowadzone wśród rodzin rozłączo-nych293 wynika, że w badanej grupie rodzin znajdują się takie, w których:

Î nie występują trudności w sferze domowo – organizacyjnej podczas migracji rodzica – 35% rodzin;

Î występują trudności w sferze domowo – organizacyjnej podczas migracji rodzica – 65%. Pierwsza grupa rodzin to taka, w których sfera organizacyjna nie jest zaburzona podczas nie-obecności rodzica; nie występują też trudności w jej realizacji. Egzemplifikacją takiej sytuacji jest wypowiedź kobiety, która pracując zawodowo wychowuje dwoje dzieci w wieku 12 i 14 lat podczas dwuletniego pobytu męża w Irlandii:

Oprócz tego, że brakuje nam obecności męża, to nic nie zmieniło się w naszym domu. Wszystko jest tak jak było, a nawet – lepiej, bo dzieci zaczęły bardziej pomagać mi w obowiązkach, tak z własnej inicjatywy.

Natomiast wśród rodzin, w których występują trudności domowo – organizacyjne, wyróżniam: 1. Rodziny, w których trudności prawie nie występują lub występują, ale organizacja życia

przebiega bez większych problemów.

2. Rodziny, w których trudności występują, a rodzice nie radzą sobie z nimi.

Analiza wypowiedzi małżonków pozostających z dziećmi ukazuje występowanie rozmaitych trudności w sferze domowo – organizacyjnej. Nie wszyscy mogą lub potrafią sobie radzić 293 W. Danilewicz, Rodzina ponad granicami. Transnarodowe doświadczenia wspólnoty rodzinnej, Białystok 2010.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

122

ze zróżnicowanymi obowiązkami po wyjeździe współmałżonka. Niektórzy nie potrafią sprostać występującym trudnościom. Nadmiar obowiązków powoduje – w opinii tych małżonków – po-jawianie się trudności (np. niewykonywanie określonych czynności, zaniedbania). Pojawiające się trudności organizacyjne w niektórych rodzinach wywołują niezadowolenie, zniechęcenie, złość, żal. Oto przykład takiej wypowiedzi:

Wszystko jest na mojej głowie, wykonuję wszystkie obowiązki, często z dziećmi jemy na mieście, gdyż nie mam czasu na ugotowanie obiadu, zdarza mi się czasem o czymś zapomnieć. Czasem jestem przerażona tą sytuacją, zdenerwowana, istnieje więc ryzyko, że te wszystkie emocje prze-leję na swoje dzieci.

Także wypowiedź mężczyzny obarczonego obowiązkami domowo – rodzicielskimi podczas nieobecności żony zwraca uwagę na trudności w koordynacji zajęć, czynności, obowiązków:

Muszę sam gotować dziecku obiad, sprzątać a często brakuje na to czasu, bo pracuję; mało czasu spędzam z dzieckiem.

zauważa mąż migrantki wyjeżdżającej do Belgii dwa razy w roku na cztery miesiące.

Ci rodzice, którzy nie umieją skoordynować wszystkich obowiązków, którzy skupiając się na za-spokajaniu podstawowych potrzeb dzieci i pracy zawodowej zdają sobie sprawę z zaniedbań w innych sferach, np. edukacyjnej. Są zmęczeni i sfrustrowani taką sytuacją, co wywołuje dodat-kowe napięcia w domu oraz konflikty z migrantami.

Trudności, jakich doświadczają „pojedynczy małżonkowie” są zróżnicowane. Wynikają z koniecz-ności poradzenia sobie ze wszystkimi obowiązkami przez jednego rodzica. Niektórzy małżon-kowie twierdzą, że jeśli takie trudności występują, wspierani są przez dalszą rodzinę (dziadków). Prowadzone badania wyraźnie wskazały, że osobiste powiązania rodzin pozostających w Polsce zdecydowanie poprawiły sytuację przynajmniej w sferze organizacyjnej. Jednak nie zawsze ono ma miejsce; nie zawsze rodzina w sytuacji trudności może oprzeć się na pomocy ze strony najbliższych – krewnych, znajomych. Bywa, że ta sieć społeczna jest uboga. Tym bardziej, jeśli zmniejsza się ona w naturalny sposób gdyż dotyczy osób w starszym wieku, tj. starzejących się rodziców migrantów.

Zaprezentowane przykłady odnoszą się do problemów, których można uniknąć przy udziale wsparcia ze strony, np. szkoły. Jednak inne, krzywdzące dzieci, wymagają zdecydowanych, kom-pleksowych działań pomocowych. Niezwykle ważne w takim działaniu (pracy wokół zaspokaja-nia potrzeb rodzin migracyjnych) jest uniknięcie ich negatywnego „naznaczazaspokaja-nia”. Uproszczezaspokaja-nia w interpretacji faktów wyłączają z refleksji wiele zjawisk społecznych. Przyczyniają się do po-wierzchownego sposobu ujmowania problematyki, np. właśnie rodzin niepełnych, rodzin prze-strzennie rozłączonych i innych. Na nic zdają się codzienne obserwacje oraz – nawet – osobi-ste doświadczenia niektórych autorów sądów na temat omawianego typu rodzin. Wiedzą oni, że niepełność to dysfunkcja. Tym bardziej więc w całym omawianym procesie diagnozowania sytuacji rodzin rozłączonych oraz jej wspierania niezbędny jest wysoki poziom umiejętności interpersonalnych, w tym empatia, takt, umiejętność słuchania, cierpliwość.

Nowe wyzwania dla pracy socjalnej wynikające z migracji zagranicznych

5.2. Nowe wyzwania dla pracy socjalnej wynikające z migracji