Wyróżniki atrybutywne opieki, pomocy i wsparcia społecznego

W pedagogice społecznej, opiekuńczej, teorii pracy socjalnej oraz psychologii poświęca się wiele uwagi kategoriom pojęciowym: „opieka”, „pomoc” i „wsparcie społeczne”. W tym gąszczu (a tak w rzeczy samej jest) propozycji definicyjnych, można wyodrębnić dwie zarysowujące się orientacje:

1. klasyczną, gdzie definiensem jest „działanie” odpowiednio zorientowane na usamodzielnie-nie podopiecznego/podopiecznych oraz klienta/klientów;

2. alternatywną, gdzie w roli definiensa występują określenia „interakcja” i „relacja”.

W ujęciu alternatywnym głównym atrybutem opieki, pomocy i wsparcia społecznego jest „relacja międzypodmiotowa”, zachowująca elementy strukturalne „sytuacji” o charakterze społeczno-pedagogicznym. Podejście to znajduje pełne uzasadnienie w kontekście nurtu hu-manistycznego, zakorzeniającego się w pedagogice, psychologii, teorii pracy socjalnej oraz socjologii. Spróbuję w duchu orientacji humanistycznej, przedstawić opisowo istotę tych klu-czowych kategorii pracy socjalnej: opieki, pomocy i wsparcia społecznego jako specyficznych relacji międzyludzkich.

Atrybuty relacji opiekuńczej. Jeśli chodzi o „strony”, podmioty relacji opiekuńczej, są nimi

opie-kun i podopieczny. Opieopie-kun może występować tutaj w liczbie pojedynczej lub mnogiej (kilku opiekunów lub nawet cała grupa, także instytucja opiekuńczo-wychowawcza). Opiekunowie mogą być profesjonalni (posiadają odpowiednie kwalifikacje zawodowe, praktykę w zakresie opiekuńczo-wychowawczym, oraz wykonują swój zawód – występują w tej roli, np. w placówce opiekuńczej) i nieprofesjonalni (bez odpowiednich kwalifikacji pedagogicznych, przygotowania zawodowego, ale sprawują opiekę, wykonują pewne zadania w tym zakresie, np. w rodzinie, okresowo nawet w jakiejś placówce, organizacji pozarządowej o tym profilu, środowisku zamiesz-kania; takim zapewne jest „opiekun spolegliwy”, wykreowany przez Tadeusza Kotarbińskiego). Podopieczni (jednostka, kilka osób, grupa wychowawcza, klasa szkolna jako zbiorowość, wszyscy 16 E. Kantowicz, Elementy teorii i praktyki…, dz. cyt., s. 31.

Opieka, pomoc i wsparcie społeczne jako wymiary pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i rodziną

podopieczni przebywający w danej placówce) są to osoby niesamodzielne okresowo lub przez całe życie, opieka jest im niezbędna. Przede wszystkim są to: dzieci w wieku niemowlęcym, osoby obłożnie, nieuleczalnie chore, znajdujące się w ciężkim stanie traumatycznym, stanie głębokiego upośledzenia, kalectwa, totalnie starczej niedołężności. Możliwe są różne układy podmiotowe opieki (opiekun – podopieczny, opiekun – grupa podopiecznych, grupa opiekunów – grupa podopiecznych).

Istotnym rysem relacji opiekuńczej jest odpowiedzialność opiekuna za podopiecznego/ podopiecznych. Przybierać ona może dwojaką postać, tj. odpowiedzialności kompensa-cyjnej i przedmiotowej. Pierwsza „polega na świadomym i dobrowolnym spełnianiu wszel-kich niezbywalnych wymagań życia podopiecznego, czyli ponoszeniu wszelwszel-kich skutków tego, że go się ma, że on ma mnie, chronieniu, bronieniu reprezentowaniu jego dobrostanu, decydowaniu za niego, o nim, jego sprawach, a wszystko to na tyle, na ile on sam nie jest zdolny do tego. Tak rozumiana odpowiedzialność podmiotowa opiekuna jest niezbywalną podstawą jego kwalifikacji do pełnienia tej roli”17. Odpowiedzialność przedmiotowa, czyli „przed własnym sumieniem i przed podopiecznym”, sprowadza się przede wszystkim do generowania lub pozyskiwania przedmiotów potrzeb oraz doprowadzenia ich do struktury biopsychicznej podopiecznego18.

W relacji opiekuńczej występuje wyraźna zależność między opiekunem a podopiecznym, a raczej podopiecznego od opiekuna w sensie obiektywnym i subiektywnym. Zaznacza się to w tym, że podopieczny występuje w pozycji podrzędnej i ma najczęściej tego świadomość. Ta nierów-norzędność głównie wyznaczana jest przez stopień niesamodzielności podopiecznego w zakajaniu swoich potrzeb, oraz „niedojrzałe”, często dysfunkcjonalne funkcjonowanie w zakresie spo-łeczno – kulturalnym. Zależność podopiecznego od opiekuna zazwyczaj przybiera trojaką postać, tj. zależności materialnej, psychicznej i prawnej; najczęściej występują one łącznie19. Ten układ nadrzędno – podrzędny podmiotów relacji opiekuńczej prawie całkowicie wyklucza partnerstwo w jej ramach. Uznać to należy za ewidentną słabość tej projekcji teoretyczno – metodycznej. Co szczególnie łączy/może łączyć opiekuna i podopiecznego w relacji opiekuńczej? Do czyn-ników generujących ową łączność zalicza się: stan potrzeb podopiecznego, stan deprywacji jego potrzeb, jego cechy somatyczne i psychospołeczne postrzegane przez opiekuna; możli-wości opiekuna w zakresie zaspokajania potrzeb osób oczekujących na świadczenia materialne, psychiczne, społeczne i kulturalne, potrzeby opiekuna w zakresie samorealizacji i sensu życia, spełnianie się w tej roli, altruistyczno – prospołeczne atrybuty jego osobowości, odpowiedzialne funkcjonowanie w swojej roli. Mogą tutaj także wchodzić w grę, m.in.: dziedzictwo krwi, więzi rodzinne, środowisko pochodzenia, preferencje aksjologiczne, przynależność religijna, zbliżone doświadczenia życiowe. Ważnym, a może nawet jednym z najważniejszych czynników jest su-biektywna akceptacja swoich ról zarówno przez opiekuna, jaki i podopiecznego oraz wzajemna akceptacja siebie.

17 Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza w zarysie, cz. 1, Olsztyn 2006, s. 83.

18 Tamże, s. 84.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

28

Chyba jak w żadnej innej relacji międzyludzkiej, w opiekuńczej nabiera szczególnego znaczenia bezpośrednia styczność opiekuna i podopiecznego. Chodzi tutaj o znalezienie się blisko sie-bie w sensie fizycznym i psychospołecznym. Już sama owa „bliskość” jest formą sprawowania opieki, sprzyja ona bowiem zaspokajaniu szerokiej gamy potrzeb emocjonalnych, afiliacyjnych, duchowych. Zadań w obszarze opieki – jak podkreślają liczni autorzy – nie można realizować „na odległość”, choć styczności bezpośrednie w jakiejś nieznacznej mierze mogą być dopełnione (przeplatane) stycznościami pośrednimi (listy, e-maile, sms-y, rozmowy telefoniczne, skype). Swoistą postać w relacji opiekuńczej przybiera działalność opiekuńczo-wychowawcza opiekuna i aktywność podopiecznego. Są to fundamentalne behawioralne kategorie realizacji, urzeczywist-niania wartości opieki. Działalność opiekuna ma wyraźnie charakter dystrybucyjny, sprowadza się przede wszystkim do: dostarczania dóbr materialnych, usług, więzi osobowych, wartości ducho-wych20; świadczeń materialnych, psychologicznych, społeczno – kulturalnych. Działania opiekuna mogą przybierać postać: fizyczną (zapewniające podopiecznym warunki bytu materialnego), werbalną („dawanie dobrego słowa”, przekazywanie informacji…), mimiczno – gestykulacyjną, emocjonalną („praca sercem i nerwami”) i intelektualną (analizowanie działalności, rozważanie decyzji…)21. Aktywność podopiecznego jest tutaj jak najbardziej pożądana, ale w rzeczywistości najczęściej jest regulowana, a nawet uprzedmiotowiona.

Wzajemne oddziaływania opiekuna i podopiecznych mają najczęściej charakter unormowany przez regulacje społeczne (normy społeczne na ogół respektowane w społeczeństwie), regulacje pedagogiczne (wypracowane zasady sprawowania opieki wychowawczej)22, regulacje prawne w skali krajowej (Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Ustawa o pomocy społecznej, Prawo oświatowe, uchwały i rozporządzenia resortowe..), regulatywy o charakterze międzynarodowym (Konwencja o prawach dziecka, Europejska konwencja o wykonywaniu praw dziecka, Deklaracja praw czło-wieka, Europejska konwencja praw człowieka…), regulacje wewnętrzne obowiązujące w danej placówce opiekuńczo-wychowawczej (statut placówki, regulamin wychowanków, inne ustalenia i zalecenia).

Relację opiekun – podopieczny charakteryzuje względna ciągłość i trwałość. Wynika ona z fak-tu niesamodzielności życiowej podopiecznego trwającej przez czas dłuższy, a nawet czasem przez całe życie, z charakteru potrzeb (niektóre wymagają zaspokajania ciągłego, znowu inne cyklicznego ale w ramach czasowo wydłużonych), sytuacji rodzinnej podopiecznego i jego sieci społecznej, stopnia zabezpieczenia socjalnego ze strony państwa. Owa ciągłość i trwałość bycia ludzkiego opiekuna z podopiecznym stanowi podstawowy warunek jakości i skuteczności opieki. Istotną oznaką charakteryzowanej relacji opiekuńczej jest obecność w niej czynnika emocjonal-nego. Szczególnie nasycenie emocjonalne – zdaniem Z. Dąbrowskiego – przejawia się w czyn-nościach mimicznych (np. akceptujący i przyjazny uśmiech, wyraz akceptowania), gestach wy-rażających pozytywne uczucia (np. przytulanie, głaskanie, całowanie), przekazach werbalnych (np. słowa pocieszenia, uznania, solidaryzowania się)23.

20 A. Kelm, Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 2000

21 Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza…, dz. cyt., cz. 1, s. 246 – 247.

22 Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza…, dz. cyt., cz. 2, s. 163 – 194.

Opieka, pomoc i wsparcie społeczne jako wymiary pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i rodziną

Relacje opiekuńcze, jak wszystkie inne, realizują się w określonym miejscu, kontekście społeczno--kulturowym, przyrodniczym. Najczęściej jest to miejsce życia, przebywania i funkcjonowania podmiotów interakcji. W naszym przypadku przede wszystkim jest to środowisko rodzinne wraz ze wszystkimi parametrami strukturalnymi, społeczno – kulturowymi i ekonomicznymi oraz placówka edukacyjna, opiekuńczo -wychowawcza, opieki społecznej, opieki środowiskowej, zdrowotnej, itp., środowisko zamieszkania i inne miejsca (np. ulica, park miejski, trasa wycieczki, miejsce biwakowania, środki komunikacji publicznej).

Wyróżnikiem tej relacji międzypodmiotowej jest jej ukierunkowanie aksjologiczne, tj. na wartości opieki i wychowania. Uwzględniając swoistość zjawiska opieki (eksponowaną przez H. Radlińską, A. Kelma i Z. Dąbrowskiego) oraz jej związek (warunkowania) z wychowaniem (zob. H. Radlińska, A. Kelm, J. Maciaszkowa), a także typologie wartości przyjmujące jako kryterium ich różnico-wania – potrzeby24, można uznać za wartości kierunkowe: a) utylitarne – ekonomiczne (dobra materialne, przedmioty, środki niezbędne do zaspokajania potrzeb bytowych, organicznych); b) instrumentalne – przydatne ze względu na realizację określonego celu w zakresie opieki, wią-żące się z działaniem opiekuńczo -wychowawczym. Są to narzędzia, urządzenia, sprzęt ale nade wszystko prakseologiczne strategie postępowania, metody, techniki, gwarantujące optymalne rezultaty, wysoką jakość działania, postępowania opiekuna wobec podopiecznego, towarzyszenia mu na jego drodze życiowej. Wartości te stają się też istotnym warunkiem obiektywizacji innych wyższej rangi wartości, nazywanych w aksjologii podstawowymi, autotelicznymi. W naszym przy-padku są to, takie wartości jak: życie ludzkie, zdrowie, wielostronny rozwój jednostki, korzystny przebieg procesu wychowania, satysfakcjonujące funkcjonowanie, samorealizacja.

Wartości wychowania, które w znacznym stopniu waloryzują cele opieki, wprost wynikają z istoty procesu wychowania, rozumianego jako swoistą interakcję międzyosobową. Widać to szcze-gólnie w poniższej konstatacji: „Wychowanie w optyce osobowej jest spotkaniem osób, mistrza i ucznia, poprzez które otwiera się horyzont wartości, dzięki którym człowiek staje się człowie-kiem, bez względu na ideologię czy system społeczny”25. Wartościami – drogowskazami w tej opcji jest prawda, dobro i piękno, a szczegółowiej rzecz ujmując, wartości naczelne, uniwersalne, autoteliczne: prawo do życia, poszanowanie godności ludzkiej (tolerancja), wolność ludzka, spra-wiedliwość26; altruizm, tolerancja, odpowiedzialność, wolność, sprawiedliwość27; godność osoby, wolność, odpowiedzialność28. Wartości te najczęściej przedkładane są w pedagogice praktyki (pedagogii) na język kategorii operacyjnych, tj.: cele realizacyjne, atrybuty osobowości, postę-powania i zachowania wychowanka, podopiecznego.

Relacja pomocowa. Sumaryczny zestaw elementów i atrybutów tej relacji przedstawia się

następująco:

1. Źródła, wyznaczniki tej relacji międzypodmiotowej to różnego rodzaju trudności, bariery, które pojawiają się na drodze życiowej człowieka/ludzi, mające różnorakie uwarunkowa-nia endogeniczne i egzogeniczne. Gdyby takie trudności nie pojawiły się, człowiek nie

24 L. Hostyński, Wartości utylitarne, Lublin 1998.

25 T. Gadacz, Wychowanie jako spotkanie osób, w: Człowiek – wychowanie – kultura. Wybór tekstów, F. Adamski, Kraków 1993, s. 111.

26 Z. Skorny, Wartości a wychowanie, „Edukacja”1990, nr 2.

27 M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2003

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

30

potrzebowałby pomocy i normalnie funkcjonowałby bez niej. Podmiot sytuacji trudnej – po pewnym zasileniu pomocowym – zazwyczaj jest w stanie sam rozwiązać swój problem, przezwyciężyć owe trudności.

2. Podmiot pomocy, strona świadcząca nie bierze odpowiedzialności za odbiorcę, korzystają-cego z pomocy, nie zawłaszcza konstytutywnej właściwości jego podmiotowości; pozostaje on w pełni odpowiedzialny za siebie, za swoje postępowanie, zachowuje pełną autonomię i inicjatywę.

3. W relacji pomocy jako interakcji dwupodmiotowej zależność nie przybiera charakteru wy-raźnie asymetrycznego, choć wiadomo iż większe korzyści zyskuje podmiot sytuacji trudnej, ale akceptuje to pomagający. Ta względna symetryczność wynika z faktu, że korzystający z pomocy pozostaje za siebie odpowiedzialny i po pewnym zasileniu jest w stanie samo-dzielnie funkcjonować.

4. W interakcji pomocy może występować wzajemność świadczeń stron (podmiotów) wzglę-dem siebie (choć przeważnie nie w jednakowym zakresie i stopniu) w tym samym czasie lub nieco późniejszym; wówczas dochodzi do wymiany ról dawcy i biorcy świadczeń po-mocowych. Nie jest to możliwe w przypadku opieki międzyludzkiej, która wyklucza taką przemienność ról ze względu na ograniczone predyspozycje i kwalifikacje podopiecznego. 5. Niezbędnym warunkiem skuteczności relacji pomocowej jest wyraźne zaangażowanie

i własna aktywność podmiotu sytuacji trudnej. Sentencja powszechnie uświadamiana mówi: „Pomagać skutecznie można tym, którzy sami sobie chcą pomóc w wyjściu ze sta-nu niepomyślności”; mocno to akcentuje A. Kamiński29. Inaczej rzecz wygląda w przypadku opieki, jest tutaj też pożądana postawa aktywna podopiecznego, ale nie stanowi ona wa-runku koniecznego, z racji jego ograniczonej zdolności do zaspokajania swoich potrzeb. 6. W sytuacji pełnej świadomości i akceptacji celu działania pomocowego przez oba podmioty

relacji pomocowej i zaangażowanej aktywności strony wspomaganej działanie to może przybrać (co potwierdzają liczne obserwacje) postać współpracy. Dawno temu dostrzegła to już H. Radlińska30.

7. Kontakty pomiędzy podmiotem pomocy, a podmiotem sytuacji trudnej mogą przybierać dwojaką postać, tj. bezpośredniej styczności fizycznej i styczności pośredniej. Przeważnie współwystępują te rodzaje styczności w sytuacji pomocowej, w proporcji zależnej od jej charakteru, rodzaju, możliwych i akceptowanych form świadczeń oraz odległości przestrzen-nej między pomagającym a wspomaganym. Pomoc może być też realizowana na odległość, czyli bezpośrednia styczność podmiotów (stron) nie jest w tym przypadku warunkiem koniecznym.

8. Wyróżnikiem relacji pomocy jest szeroki zestaw podmiotów pomocy i podmiotów sytuacji trudnej. Mianowicie mogą to być podmioty osobowe (jednostki, grupy społeczne, różne społeczności i wspólnoty, całe społeczeństwo danego kraju lub też kontynentu) oraz in-stytucjonalne (np. określona instytucja, placówka, organizacja i stowarzyszenie społeczne, zakład pracy, dane państwo), a także quasi – instytucjonalne (np. grupy samopomocowe, 29 A. Kamiński, Funkcje pedagogiki…, dz. cyt., s. 77.

Opieka, pomoc i wsparcie społeczne jako wymiary pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i rodziną

grupy zadaniowe, rodziny, grupy wsparcia społecznego). Wyszczególnione kategorie pod-miotów mogą występować zarówno w roli pomagającego, jak i wspomaganego.

9. Ramy czasowe relacji pomocy różnią się od innych relacji o charakterze intencjonalnym. Pomoc zazwyczaj jest działaniem krótkotrwałym, sytuacyjnym. Wynika to z przypisanej jej roli jako czynnika zasilającego podmiot sytuacji trudnej, którą on sam przezwycięża, roz-wiązuje. Utrudnienie, które pojawiło się na jego drodze życiowej ma przeważnie charakter przejściowy, rzadko wymagane jest działanie długofalowe.

10. Specyficzność relacji pomocy widoczna jest także w zestawie i charakterze realizowanych celów oraz wachlarzu świadczeń. Głównie zorientowana ona jest na krótkotrwałe zasilenie podmiotu sytuacji trudnej, co wystarcza mu do wyjścia z tej sytuacji i zminimalizowanie jej niekorzystnych skutków lub zapobieganie powstawaniu sytuacji z różnego rodzaju czynnika-mi utrudniającyczynnika-mi, zaburzającyczynnika-mi normalne funkcjonowanie. Słowem, chodzi tutaj o zacho-wanie, podtrzymanie stanu samodzielności, samowystarczalności podmiotu sytuacji trudnej lub przywrócenie mu jej poprzez świadczenia o charakterze informacyjnym, emocjonalnym, instrumentalnym, rzeczowym, finansowym, innym. Realizacja tego celu najczęściej nie wy-maga stosowania tego pełnego zestawu form świadczeń, często wystarcza tylko jeden rodzaj świadczenia, np. pożyczka pieniędzy, czy też udostępnienie narzędzi, sprzętu.

11. Kontekst społeczno – kulturowy, środowiskowy, w którym obiektywizuje się relacja, a do-kładniej, w którym „osadzony” jest i funkcjonuje podmiot sytuacji trudnej i podmiot świad-czący pomoc, może przybierać różnoraką postać ze względu na charakter środowiska (np. rodzinne, sąsiedzkie, lokalne), stopień sformalizowania (instytucje pomocy, organizacje pozarządowe, spontaniczne grupy samopomocy, sąsiedzi, znajomi), ramy przestrzenne (rejon zamieszkania, miejscowość, gmina, powiat, województwo, kraj).

Wymienione elementy strukturalne konstytuujące relację pomocy są wzajemnie powiązane, wzajemnie warunkują się, tworzą swoisty sprzężony układ społeczny. Struktura tego układu nieco różnicuje się w zależności od rodzaju i charakteru pomocy, czyli od tego czy to jest pomoc instytucjonalna (sformalizowana), czy też nieinstytucjonalna (nieustrukturalizowana), czy też – quasi formalna. Dotyczy to w znacznym stopniu podmiotu pomocy (pomagającego) i pod-miotu sytuacji trudnej (wspomaganego), charakteru utrudnień oraz strategii i form działania pomocowego. Pewne różnice w zakresie struktury relacji pomocy dostrzeżemy, gdy porównamy ze sobą ujęcia pomocy: pedagogiczne, socjologiczne i psychologiczne. Na przykład w podejściu socjologicznym nadaje się szczególną rangę czynnikowi aktywności społecznej (socjalizującej) wspomaganego i jego układowi społecznemu (układowi życia i funkcjonowania), zaś w ujęciu psychologicznym aspektowi subiektywnemu interakcji wspomagający – wspomagany oraz jej klimatowi psychospołecznemu. W pomocy pedagogicznej przypisuje się wysoką rangę pod-miotowi pomocy i jego działalności pomocowej.

Relacja wsparcia. Przybiera ona wyraźnie inny koloryt niż relacja opiekuńcza, a także w

pew-nym zakresie i pomocowa. Dostrzec to można w rysach definicyjnych wsparcia społecznego, czyli jego konstruktu teoretycznego oraz opisach i analizach jego wymiarów realnych w różnych kontekstach społeczno-kulturowych.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

32

Î W relacji wsparcia występują podmioty wspierane (osobowe i instytucjonalne) oraz wspie-rające (jako sieć wsparcia). Sieć wsparcia człowieka zazwyczaj tworzą takie podmioty jak: rodzina (jej członkowie), krewni, koleżanki, koledzy, przyjaciele, znajomi, sąsiedzi, grono współpracowników i przełożeni, wyznawcy określonej religii, ideologii, grupy samopomoco-we, organizacje i stowarzyszenia, kościół parafialny, inne różnego rodzaju instytucje. Relacje, w których lokalizuje się i realizuje wsparcie mogą przybierać różny układ podmiotowy, tj.: człowiek – człowiek, człowiek – grupa społeczna, człowiek – instytucje, placówki (o różno-rakim charakterze), człowiek – organizacje, stowarzyszenia społeczne, człowiek – szersze układy (np. środowisko okoliczne, osiedle mieszkaniowe, region, społeczeństwo danego kraju)31 lub grupa społeczna (np. rodzina) – grupa społeczna; grupa – instytucje, placówki; grupa – organizacje i stowarzyszenia; grupa – szersze układy; a także instytucja, placówka – inna instytucja, placówka; instytucja, placówka – organizacja, stowarzyszenie; instytucja, placówka – szersze układy, etc. Nie można zgodzić się z niektórymi autorami, którzy zawę-żają interakcje wsparcia do układu: zawsze osoba – podmiot osobowy lub instytucjonalny. Mamy tutaj do czynienia z psychologicznym ujmowaniem wsparcia i z narzucaniem tego podejścia innym dyscyplinom nauki. Rzeczywistość dostarcza jednak dość dużo faktów na potwierdzenie tezy, że wsparcie występuje także w innych interakcjach, tj.: grupa – miot instytucjonalny (ustrukturalizowany), szerszy układ; podmiot instytucjonalny – pod-miot instytucjonalny, szerszy układ.

Î Relacja wsparcia obiektywizuje się poprzez określone działanie (kompleks czynności), po-stępowanie, zachowanie jednych ludzi (jednostek, grup społecznych), instytucji wobec innych. Postępowanie owo może mieć charakter świadomy lub nieświadomy, zamierzony lub niezamierzony, sformalizowany lub niesformalizowany, profesjonalny (zawodowe grupy wsparcia) lub nieprofesjonalny (tzw. społecznikostwo). Jest ono ukierunkowane, zoriento-wane na osoby (jednostki), grupy społeczne (nawet instytucje), które znalazły się w sytu-acji problemowej, trudnej, stresogennej (uwarunkowanej czynnikami immanentnymi lub zewnętrznymi).

Î Relacja wsparcia charakteryzuje się tym, że świadczenia jednostronne lub dwustronne przejawiają się najczęściej w przekazywaniu informacji, uczuć, usług, instrumentów działa-nia, dóbr materialnych, także więzi społecznej, wspólnym działaniu (współpracy). Cechuje je dobrowolność jednej strony na rzecz drugiej i korzystania z tych świadczeń ze strony odbiorcy.

Î Relacja ta może mieć charakter stały (występować przez dłuższy okres, nawet całe życie) lub też okresowy, cykliczny.

Î Znamiennym jest to, że osoba (grupa społeczna) wspierająca nie bierze odpowiedzialności za osobę (osoby) wspieraną – przez cały czas pozostaje ona podmiotem autonomicznym. Nie występuje w tej relacji także znacząca, wyraźna asymetryczność między wspierają-cym i wspieranym. W tym altruistycznym, interaktywnym postępowaniu, działaniu od-grywa szczególną rolę aspekt psychologiczny, subiektywny, znajdujący wyraz zarówno

Opieka, pomoc i wsparcie społeczne jako wymiary pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i rodziną

w odczytaniu zapotrzebowania na tego rodzaju działanie, jak też, w samym charakterze oddziaływania oraz jego „obudowie” emocjonalnej.

Î Charakterystycznym rysem tej relacji jest atrybut wzajemności, który przejawia się w dwu-kierunkowości oddziaływań, różnych świadczeń oraz zamienności i nakładaniu się ról „daw-cy” i „bior„daw-cy”; prowadzi to do większego zbliżenia się społeczno-emocjonalnego podmiotów relacji, niż w przypadku innych relacji międzyludzkich.

Î Relacje te są przesycone dość często swoistą naturalnością, spontanicznością uwarunko-waną faktem, że ich źródłem (zasobami społecznymi) i moderatorem są najczęściej sieci społeczne – rodzinna, przyjacielska, koleżeńska, sąsiedzka, a więc sieci osadzone w natu-ralnych środowiskach życia i aktywności człowieka.

Î Znaczącym rysem tej relacji są uwarunkowania kontekstowe podmiotów wsparcia oraz ich sieci społecznych. Oznacza to, że osoby, grupy, instytucje wspierane i wspierające są za-korzenione w kontekście środowiskowym o węższych ramach społeczno-przestrzennych (lokalnych, okolicznych) i znacznie szerszych (regionalnych, krajowych, międzynarodo-wych, globalnych). Słowem podmioty wsparcia i sieci wsparcia znajdują się w orbicie wpływów tych kręgów środowiskowych, a szczególnie czynników społeczno – kulturo-wych, gospodarczych, politycznych, geograficzno-przyrodniczych.

Î Cele autoteliczne relacji wsparcia społecznego mogą mieć charakter profilaktyczny (wzmoc-nienie podmiotu wsparcia, budowanie tzw. buforu), kompensacyjny (eliminowanie ele-mentów sytuacji trudnej) oraz rozwojowy (ulepszanie sytuacji życiowej jednostki, grupy, społeczności). Uwzględniając więc charakter wymiaru aksjologicznego procesu wsparcia