Rozdział II Prywatnoprawne elementy ścigania przestępstw w kontekście
6. Model procesu karnego w jurysdykcjach kontynentalnych Europy Zachodniej – Corpus
6.1 Współczesny proces francuski
We Francji obowiązuje obecnie kodeks postępowania karnego z 1957 r. (Code de
pro-cedure penale), który zastąpił wielokrotnie nowelizowany Code d’instruction criminelle z
1808 r. Kodeks z 1957 r. był raczej tylko korekturą dotychczasowego ustawodawstwa. Mode-lu procesu nie zmienił, choć niewątpliwie wprowadził sporo odmienności w stosunku do dawnego kodeksu.
W 1988 r. rozpoczęto pracę nad reformą, która w zamierzeniach jej projektodawców miała istotnie zmodernizować procedurę, a przede wszystkim uczynić ją bardziej sprawną, co umożliwiłoby przyspieszenie procesu. Równocześnie niezbędne było zagwarantowanie oskarżonemu tych praw, które od dawna już przysługiwały mu w wielu innych państwach, m.in. w Polsce od 1989 r.120
W dalszym ciągu obowiązuje we Francji system trójinstancyjny. Sądami pierwszej instancji w sprawach o wykroczenia są trybunały policji (tribunaux de police), w sprawach o występki – trybunały poprawcze (tribunaux correctionnels), a w przypadku zbrodni pierwszą instancją są sądy przysięgłych (cours d’assises). Sądami drugiej instancji są sądy apelacyjne (cours
d’appel), a sądem trzeciej instancji jest Sąd Kasacyjny (Cour de cassation).
Sąd przysięgłych został „uławniczony”. Stało się to już w 1941 r. w czasach reżimu Vichy, a po wyzwoleniu w 1945 r. usankcjonowano tę zmianę. Przysięgli stali się bowiem de
facto ławnikami. Zasiadają przy wspólnym stole z sędziami w sali rozpraw i wspólnie
obradu-ją na temat winy i kary. Różni ich jednak od naszych ławników to, że nadal, przed udaniem
117
Jakubik M. op. cit., s. 37-38.
118 Cieślak M., op. cit., s. 44, Olszewski R., Kumulacja procesowych ról uczestników polskiego postępowania karnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2013, s. 140.
119 Kalinowski S., op. cit., s. 85.
120
48 się na wspólną naradę, ustala się pytania, na które sąd będzie szukać wspólnie z przysięgłymi odpowiedzi. Różne są też sposoby ich powoływania. Wyboru przysięgłych w dalszym ciągu dokonuje się w departamentach. Do każdej sesji sądowej wybiera się z listy departamentalnej 27 przysięgłych i 6 dodatkowych. Z tego zespołu, po wyłączeniach przysługujących stronom, losuje się dziewięciu przysięgłych, którzy wraz z trzema sędziami zawodowymi (przewodni-czący i dwóch asesorów) tworzą sąd przysięgłych (cour d’assises).121
Nadal istnieje podział postępowania przygotowawczego na śledztwo prowadzone przez sędziego śledczego (juge d’instruction) i dochodzenie prowadzone przez policję i żandarmerię pod kontrolą prokuratora, który jest charakterystyczną postacią we francuskim wymiarze sprawiedliwości. Występuje on zasadniczo przed wszystkimi sądami, razem z sędziami należy do korpusu wymiaru sprawiedliwości (les gens de justice), podporządko-wanego Ministrowi Sprawiedliwości, który w odniesieniu do prokuratorów używa tradycyj-nego tytułu Strażnik Pieczęci.
Śledztwo może prowadzić obecnie również zespół kilku sędziów śledczych, choć nadal obficie korzysta się z możliwości zlecania policji sądowej przeprowadzenia czynności śledczych.122
Postępowanie przygotowawcze jest tajne, choć zdecydowanie zostały zwiększone uprawnienia obrońcy i strony cywilnej. Należy im udostępnić akta śledztwa na 4 dni przed pierwszym przesłuchaniem przez sędziego śledczego, mogą też wziąć udział w przesłuchiwaniu świadków i oględzinach. Wprawdzie wszystkie przestępstwa ścigane są z oskarżenia publicznego, natomiast pokrzywdzony może w zamian w szerokim zakresie wy-stąpić w procesie ze skargą cywilną (l’action civile) już w toku postępowania przygoto-wawczego.123
Współczesny francuski proces karny wydaje się być mocno specyficzny w relacji do innych europejskich procedur karnych. Jest wyrazem przyjęcia rozwiązan kompromisowych z punktu widzenia udziału czynnika prywatnego w wymiarze sprawiedliwości. Nasuwa się na opisanie jego istoty nieco dziwne określenie „ławnicza ława przysięgłych”. Polrzywdzony ma niemałe uprawnienia w procesie określone jednak nie wprost, a poprzez zastosowane mecha-nizmy prawne.
6.2 Współczesny proces niemiecki
Proces ten toczy się na podstawie ustawy o postępowaniu karnym
(Strafprozessord-nung, zwanej w skrócie StPO) z 1871 r., która jest odpowiednikiem naszego kodeksu
postę-powania karnego. W naczelnych zasadach i strukturze niemieckiego procesu karnego widocz-ny jest tak silwidocz-ny wpływ modelu procedury francuskiej, że bez żadnej przesady można go zali-czyć do grupy procedur wzorowanych na napoleońskim code d’instruction criminelle. Zmia-ny, jakim StPO została poddana z biegiem lat sprawiły, że ustawa ta stopniowo oddalała się coraz bardziej od swojego pierwowzoru, zarówno w rozwiązaniach szczegółowych, jak i modelowych. Wśród tych zmian szczególne znaczenie miała głośna reforma Emmingera w 1924 r., która uprościła radykalnie procedurę, likwidując de facto sądy przysięgłych,
121 Ibidem, s. 112-113.
122 Ibidem, s. 113.
123
49 jak również nowele z okresu hitleryzmu (lata 1933-1945), które pozbawiły do 1964 r. oskar-żonych w tym okresie podstawowych uprawnień do obrony. Dużą wagę i szeroki zakres mia-ły też m.in. nowele StPO w 1964 r. (tzw. „mała reforma procesu”) oraz w latach 1975, 1992 i 1994.124
W Niemczech istnieją następujące sądy: Trybunał Federalny (Bundesgerichtshof) od-powiadający polskiemu Sądowi Najwyższemu, wyższe sądy krajowe (Oberlandesgerichte), sądy krajowe (Landsgerichte) i sądy powiatowe (Amtsgerichte). Orzekają zarówno sędziowie zawodowi, jak i sędziowie laicy125. Sąd powiatowy może orzekać jednoosobowo bez udziału ławników (sędzia zawodowy), ale nie może wymierzyć kary pozbawienia wolności powyżej 2 lat. Może też orzekać w składzie jednego lub dwóch sędziów zawodowych i dwóch ławni-ków (najwyższa kara, jaką może wówczas orzec, wynosi 4 lata pozbawienia wolności). Sądy krajowe orzekają albo jako tzw. Mała izba karna [w identycznym składzie kolegialnym jak sądy powiatowe] oraz Wielka izba karna, w skład której wchodzi dwóch, a nawet trzech sę-dziów i dwóch ławników). Gdy sąd krajowy orzeka w sprawach o przestępstwa, których na-stępstwem była śmierć człowieka, jest on wówczas określany mianem sądu przysięgłych126
. Jak można łatwo zauważyć udział czynnika prywatnego w niemieckim wymiarze sprawiedli-wości jest istotny. Powyższe twierdzenie jest uprawnione, gdy uznamy za zasadne twierdze-nie, że społeczne z innej perspektywy jest również prywatnym. Należy je uznać za zasadne przyjmując za słuszne, że podział na państwowe i prywatne jest dychotomicznym.
Postępowanie przygotowawcze posiada tylko jedną formę, czyli dochodzenie. Kieruje nim prokurator, który powinien osobiście przesłuchiwać podejrzanego, świadków i biegłych oraz dokonywać wszelkich innych czynności. Instytucję sędziego śledczego zlikwidowała nowela StPO z 9 grudnia 1974 r., znosząc zarazem śledztwo jako formę postępowania przy-gotowawczego. Ciężar czynności dowodowych spada na policję i inne organy uprawnione do prowadzenia dochodzeń. Po zebraniu dowodów policja powinna niezwłocznie je przedstawić prokuratorowi celem dalszej decyzji.
Istotną rolę w dochodzeniu odgrywa tzw. sędzia dochodzenia (Ermittlungsrichter). Jest nim sędzia sądu powiatowego lub innego wyższego sądu. Tylko do niego należy stoso-wanie tymczasowego aresztowania i w zasadzie innych środków zapobiegawczych. Jedynie protokoły spisane podczas przesłuchania podejrzanego i świadków oraz innych czynności dowodowych wykonanych przez niego można odczytać na rozprawie.
Podejrzany może korzystać z pomocy obrońcy, który ma prawo do wglądu w akta to-czącego się dochodzenia, jednak tylko za zgodą prokuratora. Podejrzany pozbawiony wolno-ści ma nieskrępowane prawo kontaktu z obrońcą, chyba że pozostaje pod zarzutem organizo-wania związku terrorystycznego. Innym śladem reakcji ustawodawczej na współudział nie-których obrońców w działalności terrorystycznej ich klientów127
są przepisy zezwalające na usunięcie z procesu obrońcy, jeśli zachodzi podejrzenie, że np. sam konspirował z
oskarżo-124 Ibidem, s. 115-116, Prusak F., Niemiecki proces karny, {w:] Problemy Prawnicze4, 2006, s. 40. Zob. też: Girdwoyn P., Zarys niemieckiego procesu karnego, [w:] Państwo i Prawo 7, 2007, s. 124-125.
125
Prusak F,, op. cit, s. 38.
126 Ibidem, s. 117-118.
127 Terrorystów z ugrupowania Rote Armee Fraktion bronili m.in. adwokaci, którzy sami byli jego członkami. Za ich pośrednictwem oskarżeni aresztowani w dalszym ciągu kontaktowali się z pozostałymi członkami tego związku terrorrystycznego.
50 nymi lub odwiedzał oskarżonego celem kontynuowania działalności przestępczej.128
Podczas rozprawy przewodniczący składu sądzącego jako pierwszy zadaje pytania oskarżonemu, świadkom i biegłym oraz przeprowadza wszystkie inne dowody129
. Jednak na zgodny wniosek prokuratora i oskarżonego sąd jest zobowiązany pozostawić im przesłucha-nie ściśle określonych przez nich świadków lub biegłych. Przewodniczący ma wówczas pra-wo zadawania dodatkowych pytań dopiero po przesłuchaniu przez strony. Postulat, aby przy-znać we wszystkich sprawach stronom procesowym pierwszeństwo przed członkami sądu w zadawaniu pytań oskarżonemu, świadkom i biegłym, zrealizowany w polskim k.p.k. z 1997 r., za którym opowiada się większość procesualistów, w Niemczech stale czeka więc na reali-zację130
.
Współczesny niemiecki proces karny wydaje się być na etapie postępowania przygo-towawczego ciążącym w stronę zdecydowane państwowego i zawodowego. Rola czynnika prywatnego jest w nim, na tym etapie ograniczona i nie ma ów czynnik istotnego wpływu na jego przebieg, charakter i rezultaty. Inaczej na etapie postępowania sądowego, choć rola czynnika prywatnego nie jest wielka to jednak jest wyraźnie zaakcentowana oraz istotna.
6.3 Współczesny proces włoski
Włochy dysponują nowym kodeksem postępowania karnego, uchwalonym na mocy ustawy nr 81 z 24 października 1988 r. (wszedł w życie 24 października 1989 r.). Zerwał on całkowicie z tradycją faszyzującego kodeksu z 1930 r., zastępując tworzony przez niego mo-del procesu inkwizycyjnego momo-delem procesu kontradyktoryjnego. (…) Regulacje zawarte w kodeksie postępowania karnego były przedmiotem licznych orzeczeń Trybunału Konstytu-cyjnego i są nadal terenem frontalnego starcia koncepcji procesu kontradyktoryjnego z mode-lem procesu inkwizycyjnego.131
Ważną cecha ustawodawstwa procesowego włoskiego tej epoki były (…) energiczne próby „desklerotyzacji” systemu, który był wręcz przysłowiowo niewydolny. Próby te spro-wadzały się głównie do tworzenia procedur alternatywnych do procedury „klasycznej”, takich jak np. postępowanie skrócone (giudizio abbreviato), procedury zbliżonej do anglosaskiego
plea bargaining, czyli „targowania się” o zakres oskarżenia i wyrok (patteggiamento), nakaz
karny (decreto penale di condanna) oraz kilku dalszych, których celem było poprzez uprosz-czenie procedury (m.in. proces przed jednoosobowym sądem zawodowym) w celu skrócenia postępowania. Wszelkie te rozwiązania procesowe (przy pewnym ryzyku dla pełnego respek-towania praw oskarżonego) uczyniły bez wątpienia procedurę włoską jedną z najnowocze-śniejszych we współczesnej Europie.132
128 Waltoś S., op. cit., s.119.
129 W Niemczech określa się to uregulowanie jako „władztwo przewodniczącego nad rozprawą”, co jest pozosta-łością procesu inkwizycyjnego.
130 Ibidem, s. 122.
131 Adamski A., Bojarski J., Chrzczonowicz P., Filar M., Girdwoyń P., Prawo karne i wymiar sprawiedliwości państw Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2007., s.172.
132
51 (…) zasadą procesu włoskiego jest zasada skargowości. Oznacza ona, iż postępowanie przed sądem może być wszczęte jedynie w wyniku skargi uprawnionego oskarżyciela (któ-rym z reguły jest prokurator). Sąd nie może więc wszczynać postępowania „z urzędu”.133 Szczególną rolę w tej fazie postępowania przygotowawczego odgrywa (…) tzw. sędzia śled-czy – giudice per le indagini preliminari (powszechnie używany jest tu skrót GIP). Głównym zadaniem tego powszechnie występującego w procedurach karnych państw zachodnich pod-miotu (nieznanego niestety prawu polskiemu) jest kontrolowanie pracy oskarżyciela publicz-nego (prokuratora) i czuwanie nad przestrzeganiem praw podejrzapublicz-nego w przesądowej fazie postępowania karnego. Sędzia śledczy ma uprawnienia do stosowania środków ograniczają-cych wolność osobista podejrzanego, jeśli jest to uzasadnione w trakcie trwania śledztwa.”134 Od decyzji o umorzeniu sprawy i niekierowaniu jej do sądu może się (…) odwołać pokrzyw-dzony.135
Przesłuchanie wstępne musi się odbyć nie później niż na trzeci dzień po dostarczeniu sędziemu GIP wszystkich materiałów sprawy. Biorą w nim udział oskarżyciel publiczny, obrońca, oskarżony, w niektórych przypadkach także pokrzywdzony. W wyniku przesłucha-nia wstępnego, gdzie GIP ma szerokie kompetencje, podejmuje on ostateczną decyzję o umo-rzeniu postępowania lub skierowaniu sprawy do sądu.”136
Dana osoba może zostać aresztowana przez policję, a także przez osobę pokrzywdzo-ną lub inpokrzywdzo-ną osobę (co odpowiada polskiemu zatrzymaniu obywatelskiemu) na czas nieprze-kraczający 48 godzin, jeśli została złapana in flagranti lub bezpośrednio po czynie (np. ze skradzionym przedmiotem). Aresztu tego nie stosuje się jednak do sprawców przestępstw nieumyślnych, wykroczeń lub czynów zagrożonych niewielką sankcją.137
W postępowaniu sądowym we włoskim procesie karnym można obserwować funkcjo-nowanie szeregu instytucji o charakterze niezawodowym, społecznym, a nawet prywatnym. W procesie obok sędziów zawodowych występują ławnicy tzw. Corte di Assise (2 sędziów zawodowych i 6 ławników)138. Sytuacja jednak zmienia się i ulega zwiększeniu rola sędziów zawodowych - (…) – dominującą rolę zaczyna zdobywać jednoosobowy sąd zawodowy, po-stępowanie przed którym odznacza się licznymi uproszczeniami […]”139. Specyficzną dla włoskiego postępowania sądowego jest możliwość negocjowania w sprawie wyroku
(patteg-giamento: Applicazione di pena sul richiesa). Gdyby wymierzona kara nie przekraczała 2 lat,
sprawca lub oskarżyciel publiczny mogą wnosić o wymierzenie kary poprzednio między nimi wynegocjowanej. Sprawcy można zredukować karę o 1/3, nie płaci on kosztów sądowych i nie może być poddany środkom zabezpieczającym. Jest to ciekawa adaptacja na grunt euro-pejski amerykańskiej instytucji plea bargaining (która odgrywa w praktyce amerykańskiej ogromną rolę). Po nowelizacji k.p.k. rozszerzono zakres stosowania tej instytucji do prze-stępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 7 lat i 6 miesięcy.”140
133 Ibidem, s. 200-201. 134 Ibidem, s. 202. 135 Ibidem, s. 202. 136 Ibidem, s. 202. 137 Ibidem, s. 203-204. 138 Ibidem, s. 204 i 210. 139 Ibidem, s. 204. 140 Ibidem, s. 204-205.
52 Z punktu widzenia tematyki tej dysertacji należy kilka uwag poświęcić pozycji ofiary w systemie włoskiego wymiaru sprawiedliwości. Ofiara, definiowana jako posiadacz dóbr prawnych chronionych prawem, które zostały uszczuplone lub unicestwione zamachem prze-stępczym, zajmuje ważną pozycję w systemie prawa włoskiego. Ma ona m.in. prawo ustana-wiania pełnomocnika, zgłaszania roszczeń cywilnych, współpracy z oskarżycielem publicz-nym w czasie postępowania przygotowawczego. Może składać memoranda i formułować wnioski procesowe. Niektóre przestępstwa mogą być ścigane jedynie na wniosek ofiary
(qu-erela). Na mocy ustawy 108 z 1996 r. ofiara przestępstwa może w określonych przypadkach
otrzymać od państwa odszkodowanie za szkody nim wyrządzone.”141
Po reformie wprowadzonej ustawą nr 374 z 1991 r. powstała instytucja sędziego poko-ju (giudice di pace), orzekająca w składzie nie zawodowego sędziego. Orzekają oni jednak głównie w sprawach cywilnych, choć po reformie z sierpnia 2000 r. zyskali pewne kompeten-cje w dziedzinie prawa karnego.”
Odwoławczym sądem II instancji jest corte di apello. Działa on na terenie jednego dystryktu. Występuje w dwóch wariantach: jako sąd apelacyjny w odniesieniu do wyroków I instancji wydanych przez trybunały (wtedy orzeka w składzie trzech sędziów zawodowych) oraz tzw. corte di assise di apello, który rozpatruje odwołania od wyroków, tzw. corte di
assi-se (i wtedy orzeka w składzie dwóch sędziów zawodowych i pięciu ławników). Jak więc
wi-dzimy, sędziowie nieprofesjonalni (ławnicy) we włoskim systemie wymiaru sprawiedliwości występują zarówno w corte di assise, jak i corte di assise di apello.”142
6.4 Projekt zunifikowanego prawa karnego (Corpus Iuris)
Corpus Iuris jest najdalej dotąd idącą propozycją europeizacji prawa karnego, która
ma na celu skuteczną ochronę interesów finansowych Wspólnot Europejskich przed różnego rodzaju nadużyciami, przede wszystkim korupcją i oszustwami popełnianymi na szkodę bu-dżetu WE.
Szczegółowe założenia Corpus Iuris zostały opracowane w latach 1995-1997 pod auspicjami Komisji Europejskiej przez grupę ośmiu profesorów prawa karnego reprezentujących kraje UE. Opublikowany w 1997 r. raport na ten temat zawierał projekt kompleksowej regulacji materialnej i procesowej z zakresu prawa karnego. Projekt spotkał się z poparciem Parlamen-tu Europejskiego, który w podjętej w 1999 r. rezolucji w sprawie procedur karnych w Unii Europejskiej wezwał Komisję Europejską i parlamenty państw członkowskich do wypraco-wania na podstawie Corpus Iuris zrębów europejskiego systemu prawa karnego (Resolution
on criminal procedures in the European Union [Corpus Iuris]).143
Część materialna Corpus Iuris przewiduje osiem typów przestępstw podlegających jednolitym zasadom odpowiedzialności karnej na terytorium wszystkich państw członkow-skich. Ściganie przestępstw powierzono Europejskiemu Prokuratorowi Publicznemu - nowe-mu, specjalnie w tym celu powołanemu organowi, który swoje uprawnienia miał realizować przez zastępców krajowych, mianowanych przez państwa członkowskie. Osoby oskarżone o
141 Ibidem, s. 206.
142 Ibidem, s. 210.
143 Resolution on criminal procedures in the European Union (Corpus Juris), źródło: World Wide Web: http://users.onvol.net/98560/site/legal/corpus%20juris.pdf [dostęp: 24.04.2013].
53 popełnienie czynów spenalizowanych w Corpus Iuris miały podlegać jurysdykcji sądów kra-jowych właściwych miejscowo ze względu na jedno z trzech kryteriów (położenia dowodów, obywatelstwa lub zamieszkania sprawcy albo wyrządzenia szkody). W celu pogodzenia ze sobą zasad procesu inkwizycyjnego (system kontynentalny) i kontradyktoryjnego (system
common law) postępowanie przygotowawcze poddano kontroli sądowej, którą miał
sprawo-wać mianowany przez każde państwo członkowskie i uzależniony od Wspólnot „sędzia wol-ności” (judge of freedoms). Zakres jego kompetencji miał obejmować m.in. wydawanie euro-pejskiego nakazu aresztowania.144
Dla krytyków Corpus Iuris był to projekt niemożliwy do zaakceptowania ze względu na przywiązanie do własnej tradycji prawnej, zbyt odmiennej od proponowanych w nim roz-wiązań, zwłaszcza procesowych. „Przepisy proceduralne Corpus Iuris – stwierdza (…) raport Izby Lordów 1999 r. - są próbą kompromisu pomiędzy inkwizycyjnym i kontradyktoryjnym modelem postępowania w sprawach karnych, pisemną i ustną tradycją państw członkowskich w tym zakresie, jednak przyjęte tam rozwiązania wydają się bliższe Europie kontynentalnej niż systemowi anglosaskiemu.145
W rezultacie pomimo poparcia Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej, pro-jekt Corpus Iuris nie uzyskał aprobaty wszystkich państw członkowskich i nie stał się źró-dłem europejskiego prawa karnego.146
Jako gorący zwolennik teorii konwergencji, wszak pożytecznym i rozwijającym jest czerpanie z rozwiązań i doświadczeń innych po to, by nie powielać ich błędów, zbliżania się i przenikania różnych systemów prawa i charakterystycznych dla nich rozwiązań oraz instytu-cji ubolewam, że Corpus Iuris nie stał się prawem obowiązującym, a przez to mocnym impul-sem do przyspieszenia i wzmocnienia tendencji konwergencyjnych, szczególnie w obszarze pogranicza systemów prawa stanowionego i common law.
144
A., Bojarski J., Chrzczonowicz P., Filar M., Girdwoyń P., op. cit., s. 435.
145 Prosecuting Fraud on the Communities’ Finances - the Corpus Iuris, Report of the House of Lords Select Committee on the European Communit, HL Paper 62 (1999).
146 Adamski A., Bojarski J., Chrzczonowicz P., Filar M., Girdwoyń P., Prawo karne i wymiar sprawiedliwości państw Unii Europejskiej, Toruń 2007, s. 435.
54