Podmioty prywatne uczestniczące w postępowaniu karnym

Kodeks postępowania karnego z 1997 r. wyraźnie stwierdza, iż podejrzany i pokrzyw-dzony są stronami postępowania przygotowawczego (art. 299 § 1 k.p.k.). W porównaniu z kodeksem z 1969 r. nowy kodeks poszerza też gwarancje udziału stron w czynnościach wodowych postępowania przygotowawczego. Stronie, która złożyła określony wniosek do-wodowy oraz jej obrońcy bądź pełnomocnikowi nie można w ogóle odmówić dopuszczenia do udziału w czynności (art. 315 § 2 k.p.k.). Kodeks stwarza jedynie możliwość nie sprowa-dzania podejrzanego pozbawionego wolności, jeżeli spowodowałoby to znaczne trudności.

Zgodnie z art. 316 § 1 k.p.k., jeżeli czynności śledztwa lub dochodzenia nie będzie można powtórzyć na rozprawie, należy strony, ich pełnomocników, przedstawicieli ustawo-wych i obrońców (o ile są w sprawie ustanowieni) dopuścić do czynności, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu.

Kodeks postępowania karnego z 1997 r. przewiduje również obowiązkowe dopusz-czenie stron, ich obrońców i pełnomocników procesowych do dowodu z opinii biegłego oraz czynności przesłuchania biegłego (art. 318 k.p.k.). Natomiast w kwestii udziału stron, ich przedstawicieli, pełnomocników i obrońców w innych czynnościach procesowych, któ-re będzie można powtórzyć na rozprawie, k.p.k. z 1997 r. przewiduje uprawnienie prokuratora do odmowy dopuszczenia do udziału w czynności w oparciu o kryterium „szczególnie uza-sadnionych przypadków” i ze względu „na ważny interes” śledztwa lub dochodzenia (art. 317 § 2 k.p.k.).

Zgodnie z ustawą karnoprocesową z 1997 r. strony mogą składać na zasadach ogól-nych zażalenia na postanowienia i zarządzenia wydane w postępowaniu przygotowawczym. Kodeks z 1997 r. rozszerza krąg postanowień, na które przysługuje stronom zażalenie, wpro-wadzając m.in. zażalenie na odmowę udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym (art. 159 k.p.k.) oraz na wszelkie czynności naruszające ich prawa (art. 302 § 2 k.p.k.).

9.1 Pokrzywdzeni i ich uprawnienia

Zgodnie z art. 49 § 1 k.p.k. z 1997 r. pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Na tle po-wyższej definicji pokrzywdzonego zasadniczo zachowują aktualność poglądy doktryny i orzecznictwa wypracowane w czasie obowiązywania k.p.k. z 1969 r. Pokrzywdzony może występować jako oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny lub powód cywilny.

Zgodnie z treścią art. 53 k.p.k. oskarżycielem posiłkowym jest pokrzywdzony, który występuje w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego jako strona obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego. Definicja ta zawiera w sobie dwa rodzaje oskar-życieli posiłkowych: ubocznego, który może występować w procesie karnym jedynie obok oskarżyciela publicznego (w tym przypadku uzyskanie przez pokrzywdzonego statusu strony jest uzależnione od uprzedniego wniesienia aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego), oraz „samoistnego”, który sam wnosi akt oskarżenia do sądu, w przypadku bierności

oskarży-127 ciela publicznego. W polskim procesie karnym procedurę wnoszenia samoistnego aktu oskar-żenia przez pokrzywdzonego cechuje wysoki formalizm i rygoryzm, które mają służyć nie-wątpliwie ograniczeniu liczby bezzasadnych oskarżeń wnoszonych do sądu, o czym szerzej w punkcie „Oskarżyciele subsydiarni - instytucja skargi subsydiarnej”. Wypada także podkre-ślić, iż takie uregulowanie stanowi istotne novum w porównaniu z dawnym kodeksem z 1969 r., zgodnie z którym pokrzywdzony mógł występować jedynie jako oskarżyciel posiłkowy uboczny.

Na gruncie k.p.k. z 1997 r. można bez wątpienia stwierdzić, iż samo oświadczenie oskarżyciela posiłkowego o chęci udziału w procesie (w przypadku oskarżyciela ubocznego), bądź złożenie aktu oskarżenia (oskarżyciel samoistny) konstytuuje go jako pełnoprawną stro-nę procesową w postępowaniu sądowym.

Kodeks postępowania karnego z 1997 r. zlikwidował większość ograniczeń uprawnień oskarżyciela posiłkowego w postępowaniu odwoławczym i dlatego może on zaskarżyć wyrok sądu I instancji w całości (a nie jak pod rządami dawnego k.p.k. z 1969 r. jedynie w zakresie winy). Jednakże nadal nie może on zaskarżyć wyroku na korzyść oskarżonego. Oskarżyciel posiłkowy nie musi reprezentować takiego samego stanowiska jak oskarżyciel publiczny, a ich oświadczenia mogą być rozbieżne.

Oskarżyciel posiłkowy może korzystać z pełnomocnika, którym może być adwokat, i radca prawny (art. 88 k.p.k.)³¹⁶.

W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego pokrzywdzony może wnosić i popierać oskarżenie jako oskarżyciel prywatny (art. 59 § 1 k.p.k.). Samoistną legi-tymację procesową do występowania w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego ma również prokurator. Zgodnie z art. 60 § 1 k.p.k. może on w takich sprawach wszcząć postę-powanie albo wstąpić do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny. Kryterium interesu społecznego nie jest sprecyzowane przez ustawę, ani też nie podlega we-ryfikacji sądu. Przyjmuje się, iż interes społeczny istnieje wtedy, gdy przestępstwo podlegają-ce zasadniczo ściganiu prywatnoskargowemu narusza także (bezpośrednio lub pośrednio) interesy ogółu.

Oskarżyciel prywatny dysponuje szerszym zakresem praw niż oskarżyciel posiłkowy (może np. skutecznie odstąpić od oskarżenia) i nie jest poddany takim ograniczeniom jak oskarżyciel posiłkowy. Ma on szersze prawa do dysponowania skargą, gdyż w przypadku pojednania z oskarżonym w wyniku posiedzenia pojednawczego bądź mediacji, sąd umarza postępowanie (art. 492 § 1 k.p.k.). Oskarżyciel prywatny może też odstąpić od oskarżenia. Podobnie jak oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny może korzystać z ustanowionego pełnomocnika (może nim być adwokat i radca prawny).317

Powód cywilny to pokrzywdzony, który może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć przeciwko oskarżonemu powództwo cywilne w celu docho-dzenia w procesie karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa (art. 62 k.p.k.). Niekiedy rozpoznanie takiego powództwa jest nazywane proce-sem adhezyjnym, co można tłumaczyć jako proces „połączony” lub „mieszany”.

Powód cywilny w procesie karnym jest samodzielną stroną procesową i może

korzy-316 Kulesza C. [w:] Wykład prawa karnego procesowego pod red. P. Kruszyńskiego, wyd. Temida 2, Białystok 2012, s. 159-160.

317

128 stać z pomocy pełnomocnika, który może być adwokat, a także radca prawny. Ma on więc podobne uprawnienia jak oskarżyciel posiłkowy, jednakże doznaje pewnych ograniczeń w sferze postępowania dowodowego. Może bowiem dowodzić istnienia tylko tych okoliczności, na których opiera swoje roszczenie (art. 66 k.p.k.). Tak jak inne strony procesowe ma on peł-ne prawo do wnoszenia środków odwoławczych i w przeciwieństwie do poprzedniego stanu prawnego, może złożyć samodzielnie apelację od wyroku, nawet jeśli inne strony tego wyro-ku nie zaskarżą.

9.2 Podejrzani, oskarżeni i ich uprawnienia

Podejrzanym jest osoba, której w postępowaniu przygotowawczym uprawniony do tego organ ścigania przestępstw przedstawił zarzut popełnienia przestępstwa uznając w ten sposób, że zgromadzony w tym postępowaniu materiał dowodowy uprawdopodobnił w wysokim stopniu, wystarczającym do przedstawienia tego zarzutu, popełnienia go przez tę osobę (art. 71 § 1 k.p.k.). Gdy w toku dalszego postępowania prawdopodobieństwo to osiąga kolejny, jeszcze wyższy stopień oskarżyciel formułuje akt oskarżenia przeciwko tej osobie, wnosi go do sądu i popiera następnie przed sądem lub sądami. Jeżeli tego wyższego stopnia owo prawdopodobieństwa nie osiąga, prowadzący to postępowanie organ umarza je, czym kończy sprawę. Jeżeli po prawomocnym umorzeniu sprawy, która toczyła się przeciwko osobie (w postępowaniu przygotowawczym zostały jej przedstawione zarzuty popełnienia przestępstwa) ujawnią się nowe, wcześniej nieznane organowi prowadzącemu postępowanie istotne fakty lub dowody, w każdym czasie postępowanie takie może zostać podjęte na nowo na mocy postanowienia prokuratora nadrzędnego, nad tym który wydał lub zatwierdził postanowienie o umorzeniu (art. 327 k.p.k.). Prokurator Generalny może uchylić prawomocne postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego w stosunku do osoby, która występowała w charakterze podejrzanego, jeżeli stwierdzi, że umorzenie postępowania było niezasadne. Nie dotyczy to wypadku, w którym sąd utrzymał w mocy postanowienie o umorzeniu (art. 328 § 1 k.p.k.). Po upływie roku od daty uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu Prokurator Generalny może uchylić lub zmienić postanowienie albo jego uzasadnienie jedynie na korzyść podejrzanego (art. 328 § 2 k.p.k.).

Oskarżonym w postępowaniu karnym jest osoba, wobec której skierowany został do sądu akt oskarżenia, albowiem uprawniony oskarżyciel uznał, że zgromadzony w postępowaniu przygotowawczym, lub jeśli oskarżycielem jest osoba prywatna w inny sposób, materiał dowodowy tak dalece uprawdopodobnił popełnienie przez tę osobę przestępstwa, iż sprawa nadaje się do przeprowadzenia postępowania sądowego i rozstrzygnięcia jej przez sąd (art. 71 § 2 k.p.k.). Innymi słowy, jest nim osoba, którą wskazuje oskarżyciel jako sprawcę przestępstwa, a sąd ma za zadanie rozstrzygnąć, po przeprowadzeniu postępowania sądowego, czy wskazanie to było słuszne - czy osobie tej można przypisać popełnienie czynu przestępnego oraz uznać ją winną jego popełnienia.

Podejrzany na etapie postępowania przygotowawczego i oskarżony na etapie postępowania sądowego w postępowaniu karnym jest stroną tego postępowania karnego i przysługuje mu z tego tytułu szereg uprawnień i ciąży na nim szereg obowiązków. W związku z przedstawieniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów podejrzanemu,

129 stawiający ów zarzut organ przekazuje mu pisemne informacje o jego uprawnieniach i obowiązkach w toku postępowania (art. 300 k.p.k.). Przekazując akt oskarżenia do sądu informacje te uzupełnione są przez oskarżyciela publicznego o kolejne pisemne informacje dotyczące uprawnień i obowiązków specyficznych dla oskarżonego, co następuję w konsekwencji zmiany statusu owej niezmiennej podmiotowo strony postępowania karnego z podejrzanego na oskarżonego, w związku z przejściem od etapu postępowania przygotowawczego do etapu postępowania sądowego, poprzez skierowanie przez oskarżyciela do sądu aktu oskarżenia. W związku z wniesieniem do sądu prywatnego aktu oskarżenia, co nie jest poprzedzone postępowaniem przygotowawczym, sąd informuje oskarżonego o jego uprawnieniach przesyłając mu prywatny akt oskarżenia (art. 485 k.p.k. w z zw. z art. 386 k.p.k.).

Naczelnymi zasadami postępowania karnego są zasada domniemania niewinności i prawo oskarżonego (podejrzanego) do obrony. Zasada domniemania niewinności stanowi, że oskarżonego (podejrzanego) uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem (art. 5 § 1 k.p.k., również w zw. z art. 71 § 3 k.p.k.). Prawo do obrony polega zaś na tym, że oskarżonemu (podejrzanemu) przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć (art. 6 k.p.k., również w zw. z art. 71 § 3 k.p.k.). Oskarżony (podejrzany) może pozostawać biernym w toku postępowania, bo to jemu w toku postępowania karnego ma zostać udowodniona wina przez organy ścigania na etapie postępowania przygotowawczego i przez oskarżyciela w postępowaniu sądowym, a w konsekwencji jej uznania przez sąd, skazanie go prawomocnym wyrokiem. Ów oskarżony (podejrzany) może podjąć obronę przed stawianymi mu zarzutami wszelkimi dostępnymi dopuszczonymi przez prawo środkami. Przede wszystkim może zgłaszać wnioski dowodowe (art. 167 k.p.k.) mające na celu wykazanie jego niewinności - tego, że nie popełnił zarzucanego mu czynu lub zarzucanych mu czynów, ewentualnie, że zgromadzony w sprawie materiał dowodowy jest niewystarczający do przypisania mu jego lub ich sprawstwa, albo że zachodzą okoliczności wykluczające lub ograniczające jego odpowiedzialność za jego bądź ich popełnienie (immunitet – art. 578 - 579 k.p.k., wyłączona lub ograniczona poczytalność - art. 31 k.k., do-bra opinia środowiskowa, skrucha, żal, naprawienie szkody wyrządzonej czynem zabronionym lub czynami zabronionymi – art. 343 k.p.k., pozytywne zachowanie po jego lub ich popełnieniu, współpraca z organami ścigania i sądem w toku postępowania karnego). Może uczestniczyć w czynnościach procesowych w toku całego postępowania karnego, wpływając na ich przebieg (art. 390 k.p.k.). Może wyrazić zgodę na przeprowadzenie z jego udziałem badań, które nie są obowiązkowe, na przykład z użyciem wariografu (art. 192a § 2 k.p.k.) i aktywnie uczestniczyć w eksperymentach z jego udziałem. Takie jego postawy, działania i zachowania jak wskazane powyżej są emanacją przede wszystkim prawa do obrony, ale również domniemania niewinności, ze względu na programową otwartość organów ścigania i sądów na poszukiwanie dowodów i prowadzenie ich w sposób bezstronny i otwarty na ich końcowy rezultat - prawdę materialną (art. 2 k.p.k., w tym w szczególności zasady prawdy materialnej z jego § 2). Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia, co do każdego przeprowadzanego dowodu (art. 175 § 2 k.p.k.).

130 - prawo do składania wyjaśnień oraz odmowy wyjaśnień lub odpowiedzi na pytania (art. 386 ust.1 k.p.k.),

- prawo do zadawania pytań, osobom przesłuchiwanym na rozprawie (art. 387 k.p.k.),

- prawo do składania wniosku o sprostowanie protokołu rozprawy i posiedzenia wskazując na nieścisłości i opuszczenia (art. 152 k.p.k.),

- prawo do przeglądania akt sprawy i sporządzania odpisów (art.156 k.p.k.),

- prawo domagania się wyłączenia jawności rozprawy jeśli nie występuje obligatoryjne wyłączenie jawności a jawność rozprawy narusza ważny interes prywatny. Dodatkowo sąd może wyłączyć jawność całości albo części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat (art. 360 k.p.k.)

- prawo do uzyskania odpłatnie kserokopii dokumentów z akt sprawy (art. 156 ust. 2 k.p.k.), - prawo wydania na żądnie bezpłatnie uwierzytelnionego odpisu, każdego orzeczenia wraz z jego uzasadnieniem, jeżeli je sporządzono (art. 157 ust. 1 k.p.k.),

- prawo zaznajomienia się z materiałami postępowania przygotowawczego (art. 321 k.p.k.). Wykonując prawo do obrony przy zastosowaniu zasad domniemania niewinności i prawdy materialnej oskarżony (podejrzany) może także wspierać się wiedzą umiejętnościami i doświadczeniem ekspertów z różnych dziedzin prawnych i pozaprawnych, w tym czynić własne ustalenia faktyczne i dokonywać własnych ocen prawnych, a następnie dzielić się nimi z prowadzącymi postępowanie sądami karnymi i organami ścigania przestępstw. Szczególna rola w tych działaniach przypada obrońcy (obrońcom) oskarżonego (podejrzanego).