• Nie Znaleziono Wyników

Rozdział III Czynnik prywatny w ściganiu przestępstw w państwach kręgu common

3. Prywatne ściganie przestępstw w amerykańskim wymiarze sprawiedliwości

3.2 Udział czynnika prywatnego w postępowaniu

W Stanach Zjednoczonych obowiązuje model karnego procesu kontradyktoryjnego. Spór toczy się między dwiema stronami procesowymi przed bezstronnym sędzią, którego zadaniem jest wyłącznie ocena przedstawionego przez strony materiału dowodowego, w któ-rego gromadzeniu on sam nie bierze udziału. Prowadzi to do sytuacji, gdzie kompetencje strony prywatnej w procesie są znacznie większe niż w systemie hołdującym inkwizycyjnym tradycjom. Nie ma ona wprawdzie kompetencji do wszczęcia postępowania, jednak kiedy już postępowanie się rozpocznie, cieszy się znacznie szerszymi prawami niż strona w postępowaniu karnym w państwach, które stosują zasady procesu inkwizycyjnego. To strona jest odpowiedzialna za powoływanie dowodów i przedstawianie ich na sali sądo-wej. Dzięki tej konstrukcji ma ona realny wpływ na kształt i przebieg postępowania. Jedną z najważniejszych gwarancji procesowych w modelu amerykańskim jest pozostawienie stronie w postępowaniu karnym kompetencji kształtowania swojej sytuacji procesowej. Tak długo, jak czynności strony są zgodne z prawem, może ona prowadzić je na własną rękę. Uzyskany w wyniku takich czynności materiał dowodowy jest często bardziej kompletny niż zdobyty w wyniku działalności organów państwowych. Strona może również zatrudnić do jego zdoby-wania profesjonalistów, zawodowo zajmujących się badaniem kwestii związanych z postępowaniem karnym.

Ponieważ prywatne ściganie nie jest obecnie możliwe, prokurator stał się jedynym podmiotem uprawnionym do wniesienia oskarżenia przeciwko podejrzanemu do sądu177. Ści-ganie jako forma prywatnej zemsty zostało zakazane i obecnie wszystkie przestępstwa trak-towane są jako czyny skierowane przeciwko państwu. Poszkodowani są uprawnieni wyłącz-nie do występowania jako świadkowie w danej sprawie lub jako osoby składające zawiado-mienie o popełnieniu czynu zabronionego. Nie posiadają prawa wszczynania postępowania karnego ani popierania go przed sądem. Nie oznacza to jednak, że osoby prywatne są całko-wicie pozbawione prawa do wpływania na kształt i przebieg postępowania karnego. Istnieją trzy sfery, gdzie, mimo tradycyjnego monopolu prokuratora publicznego, podmiot prywatny może wspomagać wymiar sprawiedliwości. Pierwszą z nich wyznacza rola, jaką w każdym postępowaniu karnym odgrywa poszkodowany, drugą – zadania związane z gromadzeniem materiału dowodowego przez profesjonalnie w tym celu wyszkolonych fachowców, a trzecią – istnienie szczególnej kategorii „prokuratorów specjalnych”.

3.2.1 Rola pokrzywdzonego

W większości przypadków to pokrzywdzony decyduje, czy postępowanie karne w ogóle zostanie rozpoczęte. Jego skarga jest impulsem decydującym o rozpoczęciu czynności dochodzeniowych przez organy państwowe. Nawet jeśli czyn karalny doszedł do wiadomości państwa, ofiara może wpłynąć na proces jego ścigania na wiele sposobów, takich jak złożenie zawiadomienia o popełnieniu tego czynu, czy składanie zeznań na jego temat. Dyskrecjonalna władza pokrzywdzonego nad tokiem procesu karnego określona jest przepisami prawa i ma

177 W pewnych tylko przypadkach postępowanie może być zapoczątkowane przez prezydenta lub prokuratora generalnego (attorney general) lub przez rząd stanowy – gubernatora.

66 miejsce głównie w przypadku specyficznych przestępstw, w których ściganie organy pań-stwowe nie czują się uprawnione zbyt głęboko angażować, takich jak przemoc domowa, czy gwałt. Ostatnio zauważalny jest w Stanach Zjednoczonych odwrót od generalnej koncepcji państwa jako jedynego podmiotu uprawnionego do ścigania przestępstw178. Coraz częściej zwraca się uwagę na konieczność zapewnienia szerszych praw pokrzywdzonego w procesie karnym. Postuluje się rozbudowanie listy czynności, które może on w ramach postępowania przygotowawczego i sądowego przedsięwziąć179. Tendencja ta oznacza odwrót od monopolu państwa na wykonywanie i kontrolowanie wymiaru sprawiedliwości, charakterystycznego dla systemu prawnego Stanów Zjednoczonych i poszczególnych stanów. Wedle założeń reforma-torów w rozszerzaniu możliwości udziału pokrzywdzonego w procesie karnym, głównym punktem oparcia byłyby systemy europejskiego prawa kontynentalnego, gdzie ich zdaniem pokrzywdzony posiada silną pozycję180.

3.2.2 Pomoc profesjonalnych podmiotów wspierających stronę postępowania

Model procesu kontradyktoryjnego warunkuje charakterystyczne dla państw kręgu

common law ukształtowanie postępowania przed sądem181. Strona jest odpowiedzialna za przygotowanie materiału dowodowego i zaprezentowanie go przed bezstronnym sądem182

, w różnych stanach odmiennie [dop. K.R.]. W rezultacie często od umiejętnego badania spra-wy i gromadzenia dowodów przez stronę zależy powodzenie wspieranego przez nią oskarże-nia lub prowadzonej obrony W rezultacie przyjęcia takich rozwiązań modelowych procedury dowodowe dostosowane są do wykonywania ich nie tylko przez organy państwowe, ale i przez osoby prywatne. Nie ulega wątpliwości, że osoby prywatne - pokrzywdzeni, ich pełno-mocnicy oraz oskarżeni i ich obrońcy muszą przezwyciężyć wiele trudności w celu uzyskania wiarygodnego materiału dowodowego. Dlatego też, gdy osoba prywatna ma prowadzić do-chodzenie, zwykle wynajmuje prywatnego „inwestygatora” (private investigator). W fazie dochodzeniowej pełni on funkcje prywatnego detektywa, może też później występować przed sądem jako świadek. Przedstawia on sądowi fakty i dowody na ich potwierdzenie, w których posiadanie wszedł prowadząc dochodzenie własnymi, ale dozwolonymi prawem metodami. Prywatny inwestygator powadzi dochodzenie w danej sprawie w imieniu strony – swojego zleceniodawcy183. Najczęściej dzieje się to przy pomocy adwokata, który zwykle ma duże doświadczenie w prowadzeniu dochodzenia i potrafi wskazać zakres poszukiwanych informa-cji o istotnej doniosłości prawnej dla danej sprawy. „Inwestygator” działa jednak niezależnie od adwokata, prowadząc czynności operacyjne w terenie. Wydaje się, że z logicznego punktu widzenia działania tych dwóch osób w procesie powinny iść w parze, zwłaszcza w przypadku

178 Humphreys T., How Attorneys Can Use Private Investigators: The Witness List, Pursuit Magazine, 8.03.2013 r. [w:] World Wide Web: http://pursuitmag.com/attorneys-why-you-should-hire-a-p-i-and-how-best-to-use-him-or-her/ [dostęp: 30.05.2013 r.].

179 Tokarczyk R., op. cit., s. 225.

180 Adamski A., Bojarski J., Chrzszczonowicz P., Filar M., Girdwoyń P., op. cit., s. 35-36, 206,.

181 Ibidem, s. 220.

182

Ibidem, s. 223.

183 Forum informacyjne organizacji Private Investigators udziela wyczerpujących informacji na temat tej profesji, między innymi w artykule: What You Should Consider When Hiring A P.I., James M. Larson, President of Beacon Investigative Associates, Inc. [w:] World Wide Web: http://infoguys.com/directory/what-you-should-consider-when-hiring-a-pi--part-of--listing-938.aspx [dostęp: 17.05.2013 r.].

67 skomplikowanych postępowań w sprawach przestępstw gospodarczych184. Istnieją również stanowe organizacje zrzeszające prywatnych detektywów, regulujące wykonywanie tego za-wodu. Fachowcy należący do takiej organizacji muszą posiadać licencję. Wywodzą się oni zwykle z szeregów policji, muszą mieć jednak ponad 10 lat doświadczenia. Powszechnie uważa się, że prywatni dochodzeniowcy lepiej zajmą się sprawą właśnie z powodu owego minimalnego pułapu doświadczenia oraz dlatego, że robią to dla prywatnego klienta, i są na-leżycie opłacani.

3.2.3 Prokuratorzy specjalni

Szczególną kategorię stanowią tzw. „prokuratorzy specjalni”, którzy są powoływani na szczeblu federalnym w celu zbadania konkretnej sprawy lub jej okoliczności lub osoby z nią związanej185. Są oni uprawnieni do prowadzenia dochodzenia co do określonego zagad-nienia faktycznego. Następuje to jednak wyłącznie w przypadku zaistzagad-nienia specyficznej sy-tuacji, wymagającej zaangażowania wyjątkowych środków. Takie postępowanie stosuje się w sprawach skomplikowanych – gospodarczych, dotyczących korupcji wśród urzędników pań-stwowych, lub o dużym znaczeniu politycznym. Sztandarowym przykładem stosowania tej instytucji jest obecnie prowadzone śledztwo w sprawie wpływu Rosji na kampanię wyborczą Donalda Trumpa w wyborach prezydenckich w 2016 roku w Stanach Zjednoczonych Amery-ki przez byłego, wieloletniego, szefa FBI – Roberta Muellera.186

Zasadniczo nie ma konstytucyjnego zakazu prowadzenia sprawy przez specjalnego prokuratora187. Można jednak uznać, że konstytucja jest łamana, jeśli nad jego czynnościami kontroli nie sprawuje prokurator publiczny lub gdy prokurator prywatny nie przestrzega gwa-rancji rzetelnego procesu. Powinien on zadbać o takie same gwarancje rzetelnego procesu jak prokurator publiczny. Prokurator prywatny nie reprezentuje bowiem interesu strony, lecz interes państwa i nie powinien dążyć do wygrania sprawy za wszelką cenę, lecz do obiektywnego rozstrzygnięcia kwestii winy oskarżonego. W takim samym stopniu jak proku-rator publiczny powinien on cechować się niezależnością. W pewnych kręgach eksperckich uznaje się, że z uwagi na fakt, iż specjalny prokurator nie jest w stanie zapewnić sobie podob-nej niezależności, która konieczna jest w przypadku spraw karnych, prywatne osoby powinny zostać wyłączone od ścigania przestępstw188. Zasadniczo, decydując czy udział prywatnego oskarżyciela w publicznym ściganiu narusza gwarancje procesowe, bierze się pod uwagę ro-dzaj kontroli nad wykonywaniem tego ścigania. Tak długo, jak okręgowy prokurator (District

Attorney) zachowuje kontrolę nad oskarżeniem, nie uważa się tego za pogwałcenie zasad

pro-184 Humphreys T., op. cit. [ dostęp: 30.05.2013 r.].

185 Garner B., Black’s Law Dictionary. Seventg Edition, St. Paul, Minn., 1999, s. 1237.

186 Źródło: World Wide Web: https://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/byly-szef-fbi-robert-mueller-zatwierdzony-jako-specjalny-prokurator,742480.html [dostęp: 05.12.2017 r.]., http://www.tvp.info/30810577/byly-szef-fbi-robert-mueller-bedzie-szukal-powiazan-trumpa-z-rosja [dostęp: 05.12.2017 r.].

187 Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki, źródło: World Wide Web: http://www.law.cornell.edu/constitution/ [dostęp: 08.05.2013 r.].

188 Udashen G.A., Udashen R., Private Attorney Or Public Prosecutor: When Private Attorneys Take Over The Prosecution Of A Criminal Case, źródło: World Wide Web [pobrany dokument w zbiorach autora].

68 cesowych189. Obowiązuje pogląd, iż prawnicy prowadzący postępowanie karne w danej spra-wie, nie mogą być zaangażowani w równoległą sprawę cywilną toczącą się w tym samym okręgu. Sądy nie powinny dopuszczać do takich procesów karnych prawników mających związek z równoległą sprawą cywilną, zgodnie z ogólną zasadą niezależności wymiaru spra-wiedliwości. Wątpliwości (powszechne i doktryny prawa - dopisek K.R.) może też budzić udział prywatnego prokuratora w sprawie dotyczącej kary śmierci z punktu widzenia ko-nieczności zachowania należnych gwarancji procesowych.190