Udział czynnika prywatnego w postępowaniu

W Stanach Zjednoczonych obowiązuje model karnego procesu kontradyktoryjnego. Spór toczy się między dwiema stronami procesowymi przed bezstronnym sędzią, którego zadaniem jest wyłącznie ocena przedstawionego przez strony materiału dowodowego, w któ-rego gromadzeniu on sam nie bierze udziału. Prowadzi to do sytuacji, gdzie kompetencje strony prywatnej w procesie są znacznie większe niż w systemie hołdującym inkwizycyjnym tradycjom. Nie ma ona wprawdzie kompetencji do wszczęcia postępowania, jednak kiedy już postępowanie się rozpocznie, cieszy się znacznie szerszymi prawami niż strona w postępowaniu karnym w państwach, które stosują zasady procesu inkwizycyjnego. To strona jest odpowiedzialna za powoływanie dowodów i przedstawianie ich na sali sądo-wej. Dzięki tej konstrukcji ma ona realny wpływ na kształt i przebieg postępowania. Jedną z najważniejszych gwarancji procesowych w modelu amerykańskim jest pozostawienie stronie w postępowaniu karnym kompetencji kształtowania swojej sytuacji procesowej. Tak długo, jak czynności strony są zgodne z prawem, może ona prowadzić je na własną rękę. Uzyskany w wyniku takich czynności materiał dowodowy jest często bardziej kompletny niż zdobyty w wyniku działalności organów państwowych. Strona może również zatrudnić do jego zdoby-wania profesjonalistów, zawodowo zajmujących się badaniem kwestii związanych z postępowaniem karnym.

Ponieważ prywatne ściganie nie jest obecnie możliwe, prokurator stał się jedynym podmiotem uprawnionym do wniesienia oskarżenia przeciwko podejrzanemu do sądu177. Ści-ganie jako forma prywatnej zemsty zostało zakazane i obecnie wszystkie przestępstwa trak-towane są jako czyny skierowane przeciwko państwu. Poszkodowani są uprawnieni wyłącz-nie do występowania jako świadkowie w danej sprawie lub jako osoby składające zawiado-mienie o popełnieniu czynu zabronionego. Nie posiadają prawa wszczynania postępowania karnego ani popierania go przed sądem. Nie oznacza to jednak, że osoby prywatne są całko-wicie pozbawione prawa do wpływania na kształt i przebieg postępowania karnego. Istnieją trzy sfery, gdzie, mimo tradycyjnego monopolu prokuratora publicznego, podmiot prywatny może wspomagać wymiar sprawiedliwości. Pierwszą z nich wyznacza rola, jaką w każdym postępowaniu karnym odgrywa poszkodowany, drugą – zadania związane z gromadzeniem materiału dowodowego przez profesjonalnie w tym celu wyszkolonych fachowców, a trzecią – istnienie szczególnej kategorii „prokuratorów specjalnych”.

3.2.1 Rola pokrzywdzonego

W większości przypadków to pokrzywdzony decyduje, czy postępowanie karne w ogóle zostanie rozpoczęte. Jego skarga jest impulsem decydującym o rozpoczęciu czynności dochodzeniowych przez organy państwowe. Nawet jeśli czyn karalny doszedł do wiadomości państwa, ofiara może wpłynąć na proces jego ścigania na wiele sposobów, takich jak złożenie zawiadomienia o popełnieniu tego czynu, czy składanie zeznań na jego temat. Dyskrecjonalna władza pokrzywdzonego nad tokiem procesu karnego określona jest przepisami prawa i ma

177 W pewnych tylko przypadkach postępowanie może być zapoczątkowane przez prezydenta lub prokuratora generalnego (attorney general) lub przez rząd stanowy – gubernatora.

66 miejsce głównie w przypadku specyficznych przestępstw, w których ściganie organy pań-stwowe nie czują się uprawnione zbyt głęboko angażować, takich jak przemoc domowa, czy gwałt. Ostatnio zauważalny jest w Stanach Zjednoczonych odwrót od generalnej koncepcji państwa jako jedynego podmiotu uprawnionego do ścigania przestępstw178. Coraz częściej zwraca się uwagę na konieczność zapewnienia szerszych praw pokrzywdzonego w procesie karnym. Postuluje się rozbudowanie listy czynności, które może on w ramach postępowania przygotowawczego i sądowego przedsięwziąć179. Tendencja ta oznacza odwrót od monopolu państwa na wykonywanie i kontrolowanie wymiaru sprawiedliwości, charakterystycznego dla systemu prawnego Stanów Zjednoczonych i poszczególnych stanów. Wedle założeń reforma-torów w rozszerzaniu możliwości udziału pokrzywdzonego w procesie karnym, głównym punktem oparcia byłyby systemy europejskiego prawa kontynentalnego, gdzie ich zdaniem pokrzywdzony posiada silną pozycję¹⁸⁰.

3.2.2 Pomoc profesjonalnych podmiotów wspierających stronę postępowania

Model procesu kontradyktoryjnego warunkuje charakterystyczne dla państw kręgu

common law ukształtowanie postępowania przed sądem¹⁸¹. Strona jest odpowiedzialna za przygotowanie materiału dowodowego i zaprezentowanie go przed bezstronnym sądem182

, w różnych stanach odmiennie [dop. K.R.]. W rezultacie często od umiejętnego badania spra-wy i gromadzenia dowodów przez stronę zależy powodzenie wspieranego przez nią oskarże-nia lub prowadzonej obrony W rezultacie przyjęcia takich rozwiązań modelowych procedury dowodowe dostosowane są do wykonywania ich nie tylko przez organy państwowe, ale i przez osoby prywatne. Nie ulega wątpliwości, że osoby prywatne - pokrzywdzeni, ich pełno-mocnicy oraz oskarżeni i ich obrońcy muszą przezwyciężyć wiele trudności w celu uzyskania wiarygodnego materiału dowodowego. Dlatego też, gdy osoba prywatna ma prowadzić do-chodzenie, zwykle wynajmuje prywatnego „inwestygatora” (private investigator). W fazie dochodzeniowej pełni on funkcje prywatnego detektywa, może też później występować przed sądem jako świadek. Przedstawia on sądowi fakty i dowody na ich potwierdzenie, w których posiadanie wszedł prowadząc dochodzenie własnymi, ale dozwolonymi prawem metodami. Prywatny inwestygator powadzi dochodzenie w danej sprawie w imieniu strony – swojego zleceniodawcy¹⁸³. Najczęściej dzieje się to przy pomocy adwokata, który zwykle ma duże doświadczenie w prowadzeniu dochodzenia i potrafi wskazać zakres poszukiwanych informa-cji o istotnej doniosłości prawnej dla danej sprawy. „Inwestygator” działa jednak niezależnie od adwokata, prowadząc czynności operacyjne w terenie. Wydaje się, że z logicznego punktu widzenia działania tych dwóch osób w procesie powinny iść w parze, zwłaszcza w przypadku

178 Humphreys T., How Attorneys Can Use Private Investigators: The Witness List, Pursuit Magazine, 8.03.2013 r. [w:] World Wide Web: http://pursuitmag.com/attorneys-why-you-should-hire-a-p-i-and-how-best-to-use-him-or-her/ [dostęp: 30.05.2013 r.].

179 Tokarczyk R., op. cit., s. 225.

180 Adamski A., Bojarski J., Chrzszczonowicz P., Filar M., Girdwoyń P., op. cit., s. 35-36, 206,.

181 Ibidem, s. 220.

182

Ibidem, s. 223.

183 Forum informacyjne organizacji Private Investigators udziela wyczerpujących informacji na temat tej profesji, między innymi w artykule: What You Should Consider When Hiring A P.I., James M. Larson, President of Beacon Investigative Associates, Inc. [w:] World Wide Web: http://infoguys.com/directory/what-you-should-consider-when-hiring-a-pi--part-of--listing-938.aspx [dostęp: 17.05.2013 r.].

67 skomplikowanych postępowań w sprawach przestępstw gospodarczych184. Istnieją również stanowe organizacje zrzeszające prywatnych detektywów, regulujące wykonywanie tego za-wodu. Fachowcy należący do takiej organizacji muszą posiadać licencję. Wywodzą się oni zwykle z szeregów policji, muszą mieć jednak ponad 10 lat doświadczenia. Powszechnie uważa się, że prywatni dochodzeniowcy lepiej zajmą się sprawą właśnie z powodu owego minimalnego pułapu doświadczenia oraz dlatego, że robią to dla prywatnego klienta, i są na-leżycie opłacani.

3.2.3 Prokuratorzy specjalni

Szczególną kategorię stanowią tzw. „prokuratorzy specjalni”, którzy są powoływani na szczeblu federalnym w celu zbadania konkretnej sprawy lub jej okoliczności lub osoby z nią związanej185. Są oni uprawnieni do prowadzenia dochodzenia co do określonego zagad-nienia faktycznego. Następuje to jednak wyłącznie w przypadku zaistzagad-nienia specyficznej sy-tuacji, wymagającej zaangażowania wyjątkowych środków. Takie postępowanie stosuje się w sprawach skomplikowanych – gospodarczych, dotyczących korupcji wśród urzędników pań-stwowych, lub o dużym znaczeniu politycznym. Sztandarowym przykładem stosowania tej instytucji jest obecnie prowadzone śledztwo w sprawie wpływu Rosji na kampanię wyborczą Donalda Trumpa w wyborach prezydenckich w 2016 roku w Stanach Zjednoczonych Amery-ki przez byłego, wieloletniego, szefa FBI – Roberta Muellera.186

Zasadniczo nie ma konstytucyjnego zakazu prowadzenia sprawy przez specjalnego prokuratora¹⁸⁷. Można jednak uznać, że konstytucja jest łamana, jeśli nad jego czynnościami kontroli nie sprawuje prokurator publiczny lub gdy prokurator prywatny nie przestrzega gwa-rancji rzetelnego procesu. Powinien on zadbać o takie same gwarancje rzetelnego procesu jak prokurator publiczny. Prokurator prywatny nie reprezentuje bowiem interesu strony, lecz interes państwa i nie powinien dążyć do wygrania sprawy za wszelką cenę, lecz do obiektywnego rozstrzygnięcia kwestii winy oskarżonego. W takim samym stopniu jak proku-rator publiczny powinien on cechować się niezależnością. W pewnych kręgach eksperckich uznaje się, że z uwagi na fakt, iż specjalny prokurator nie jest w stanie zapewnić sobie podob-nej niezależności, która konieczna jest w przypadku spraw karnych, prywatne osoby powinny zostać wyłączone od ścigania przestępstw188. Zasadniczo, decydując czy udział prywatnego oskarżyciela w publicznym ściganiu narusza gwarancje procesowe, bierze się pod uwagę ro-dzaj kontroli nad wykonywaniem tego ścigania. Tak długo, jak okręgowy prokurator (District

Attorney) zachowuje kontrolę nad oskarżeniem, nie uważa się tego za pogwałcenie zasad

pro-184 Humphreys T., op. cit. [ dostęp: 30.05.2013 r.].

185 Garner B., Black’s Law Dictionary. Seventg Edition, St. Paul, Minn., 1999, s. 1237.

186 Źródło: World Wide Web: https://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/byly-szef-fbi-robert-mueller-zatwierdzony-jako-specjalny-prokurator,742480.html [dostęp: 05.12.2017 r.]., http://www.tvp.info/30810577/byly-szef-fbi-robert-mueller-bedzie-szukal-powiazan-trumpa-z-rosja [dostęp: 05.12.2017 r.].

187 Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki, źródło: World Wide Web: http://www.law.cornell.edu/constitution/ [dostęp: 08.05.2013 r.].

188 Udashen G.A., Udashen R., Private Attorney Or Public Prosecutor: When Private Attorneys Take Over The Prosecution Of A Criminal Case, źródło: World Wide Web [pobrany dokument w zbiorach autora].

68 cesowych¹⁸⁹. Obowiązuje pogląd, iż prawnicy prowadzący postępowanie karne w danej spra-wie, nie mogą być zaangażowani w równoległą sprawę cywilną toczącą się w tym samym okręgu. Sądy nie powinny dopuszczać do takich procesów karnych prawników mających związek z równoległą sprawą cywilną, zgodnie z ogólną zasadą niezależności wymiaru spra-wiedliwości. Wątpliwości (powszechne i doktryny prawa - dopisek K.R.) może też budzić udział prywatnego prokuratora w sprawie dotyczącej kary śmierci z punktu widzenia ko-nieczności zachowania należnych gwarancji procesowych.190