Oddziaływanie czynnika prywatnego na funkcjonowanie ścigania przestępstw i

Udział czynnika prywatnego w ściganiu przestępstw i wymiarze sprawiedliwości jawi się niedostatecznym. W pierwszym rzędzie należy zauważyć wady i ograniczenia płynące z udziału tego czynnika w funkcjonowaniu obszarów wyżej zakreślonych. Generalnie profe-sjonalizacja sprzyja wysokiemu poziomowi merytorycznemu prowadzonej działalności. Jej brak a contrario poziom ten obniża.

Czy udział czynnika prywatnego w zakreślonych obszarach wywołuje efekt podniesienia lub obniżenia poziomu merytorycznego prowadzonej działalności?

Podmiotami prywatnymi są też, o czym wyżej, profesjonaliści uczestniczący w obro-cie prawnym, przedstawiobro-ciele zawodów zaufania publicznego, nie zdefiniowanych wszakże normatywnie - adwokaci, radcy prawni, doradcy podatkowi, rzecznicy patentowi oraz przed-stawiciele innych zawodów - windykatorzy, detektywi i pracownicy wywiadowni gospodar-czych, pracownicy komórek kontroli wewnętrznej, doradcy legal compliance różnych pod-miotów, komornicy, biegli sądowi i inni biegli – specjaliści różnych dziedzin pozaprawnych (chociaż w stosunku do biegłych można mieć wątpliwości co do ich prywatnego charakteru – patrz: uwagi powyżej). Twierdzę tak w oparciu o zastosowanie wobec nich kryteriów wska-zanych w zaproponowanych przeze mnie we wstepie do tej rozprawy definicji czynnika pry-watnego w procesie karnym. Podmioty te spełniają kryteria obu tych definicji z pewnym za-strzeżeniem co do biegłych, o czym mowa powyżej.

Wszyscy wyżej wymienieni są, w całym tego słowa znaczeniu, pełnoprawnymi uczestnikami funkcjonowania w zależności od przypadku, wymiaru sprawiedliwości lub ścigania przestępstw, ewentualnie obu tych obszarów. Pełnoprawnymi w tym tego słowa znaczeniu, że mają wskazane przez prawo uprawnienia i obowiązki, a ich funkcjonowanie jest głęboko zakorzenione w praktyce stosowania prawa w Polsce. Można rzec, że poziom mery-toryczny funkcjonowania tychże, wspomnianych wyżej obszarów obniżają z powodu braku profesjonalizmu pokrzywdzeni - osoby fizyczne, będący jednak, co oczywiste, koniecznymi uczestnikami postępowania karnego, nie z własnego zresztą wyboru. Nie zawsze tak jest, po-krzywdzeni np. instytucje finasowe, spółki giełdowe, posiadające rozbudowane działy praw-ne, kontroli wewnętrznej, compliance, jak wynika z mojego doświadczenia zawodowego, objetego tajemnicą adwokacką, co nie pozwala mi na przytaczanie konkretnych przykładów, dysponują rozległą wiedzą i umiejętnościami niezbędnymi do ścigania przestępstw gospodar-czych.

Przedstawiciele organizacji społecznych, które zgłosiły swój udział w postępowaniu, jak wynika z mojego bez mała trzydziestoletniego doświadczenia zawodowego w dziedzinie procesu karnego, często są zaprzeczeniem tezy „tylko profesjonalizm gwarantuje wysoki po-ziom merytoryczny”. Bywają świetnie przygotowani, zaangażowani i bardzo racjonalni.Do postawienia tekiej tezy skłania mnie wieloletnia, owocna współpraca w szeregu różnych spraw karnych, gospodarczych Helsińską Fundacją Praw Człowieka, Fundacją im. Stefana Batorego i Polskiego Stowarzyszenia Edukacji Prawnej. Częstymi, spotykanymi przeze mnie, są natomiast opinie o niskim poziomie wiedzy i niesłusznej motywacji ławników.

specja-135 listów innych dziedzin spotyka się osoby o różnym poziomie przygotowania zawodowego i to, jaki poziom reprezentuje konkretna osoba – uczestnik funkcjonowania wymiaru sprawie-dliwości lub ścigania przestępstw decyduje o jej wpływie na losy procesu, w którym uczestni-czy.

Generalnie tezę o wyższości czynnika państwowego nad prywatnym w ściganiu prze-stępstw i wymiarze sprawiedliwości ze względu na wyższy poziom profesjonalizmu należy uznać za niesłuszną, czego dowodzę w dalszej części tej rozprawy.

Kolejną wadą lub ograniczeniem czynnika prywatnego w zakreślonych obszarach mo-że być jego dezorganizujące wkraczanie w sferę dominium państwa – bezpieczeństwo we-wnętrzne. Patrząc jednakowoż na tę kwestię nieortodoksyjnie należy dojść do wniosku, że w istocie owo wkraczanie nie jest ani wadą, ani ograniczeniem. Jeśli tylko przysłuży się ono efektywniejszemu funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości i ścigania przestępstw należy oceniać je ze wszech miar pozytywnie.

Istnieje wiele przykładów z innych jurysdykcji pozytywnego wpływu znaczącej roli czynnika prywatnego w wymiarze sprawiedliwości i ściganiu przestępstw na ich funkcjono-wanie, a tym samym wzmocnienie dominium państwa w sferze bezpieczeństwa wewnętrzne-go. Świetnym tego przykładem jest sytuacja Kanady w tej sferze życia społecznewewnętrzne-go. Jest to kraj o znaczącym udziale czynnika prywatnego w ściganiu przestępstw i wymiarze sprawie-dliwości oraz niskim poziomie przestępczości322. Państwo zawsze przecież może i powinno zawarować sobie decydujący, przemożny wpływ na tę sferę życia. Realnie patrząc na rozwój sfery bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, trzeba uznać, że nie jest możliwe zastąpienie w niej jego roli. Możliwe jest i pożądane jego zastąpienie tam, gdzie jest to możliwe - w obsza-rze konfliktu między ludźmi i wspomożenie wszelkimi dostępnymi efektywnymi metodami, właściwymi również podmiotom prywatnym, w innych obszarach składających się na bezpie-czeństwo wewnętrzne.

W angielskim systemie prawa, na którym wzorują się przecież w dużym stopniu inne jurysdykcje kręgu common law, gdzie dopiero w 1986 roku, na mocy Prosecution of Offences

Act z 23 maja 1985 roku, powstała Królewska Służba Oskarżycielska (Crown Prosecution Service), czynnik prywatny odgrywał i nadal odgrywa w postępowaniu karnym istotną rolę.

Choć od pewnego czasu coraz częściej podejmowany jest temat konieczności scentralizowa-nia systemu ścigascentralizowa-nia przestępstw, nikt nie neguje pozytywnej roli, którą spełscentralizowa-niają w procesie karnym podmioty prywatne. Zdaniem niektórych są one gwarantem, że w razie bezczynności organów państwa, wykonanie sprawiedliwości będzie mogło przejść w ręce prywatne. Jed-nakże uważa się, że skuteczność i użyteczność tego środka tkwi w jego dostępności, a nie w rozpowszechnionym stosowaniu. Choć w Anglii postępuje proces wzmacniania pozycji czynnika inkwizycyjnego, podmioty prywatne, takie jak oskarżyciel prywatny czy ława przy-sięgłych (jury) w dalszym ciągu stanowią ważną część ścigania przestępstw i wymiaru spra-wiedliwości.

W tym miejscu należy wspomnieć po raz kolejny aprobująco o teorii konwergencji, czyli zbliżania się i przenikania systemów prawa stanowionego i systemu common law.

322 Statystyki Nation Master dotyczące poziomu przestępczości w poszczególnych państwach świata, World Wide Web: źródło: http://www.nationmaster.com/graph/cri_tot_cri-crime-total-crimes [dostęp: 30.04.2013 r.]. Ponadto: Canada's crime rate in 2011 lowest since 1972, artykuł CBC News, 12.06.2012 r., World Wide Web: źródło: http://www.cbc.ca/news/canada/story/2012/07/24/crime-stats-canada.html [dostęp: 30.04.2013 r.].

136 Co ciekawe tendencje na kontynencie i na Wyspach Brytyjskich są odmienne: w Anglii wi-doczna jest tendencja do zwiększania roli czynnika publicznego, inkwizycyjnego. Scentrali-zowanie struktury Królewskiej Służby Oskarżycielskiej wzorem państw Europy kontynental-nej i skodyfikowanie przepisów postępowania karnego uważa się w Anglii za czynnik, któ-ry istotnie może usprawnić system ścigania przestępstw. Natomiast w krajach europejskich, w których dominuje prawo stanowione dostrzega się zalety szerokiego udziału czynnika pry-watnego w postępowaniu karnym jako sposobu na wsparcie państwowych organów ścigania karnego.

Należy mieć na uwadze, że korzystanie z instytucji i koncepcji ukształtowanych i sprawdzonych w innych systemach prawnych, a co za tym idzie, stosowanie efektywnych, skutecznych rozwiązań może stanowić nieoceniony środek pozwalający na usprawnienie wymiaru sprawiedliwości w naszym systemie prawnym.

Wadą i ograniczeniem mogą być wysokie koszty funkcjonowania podmiotów prywat-nych w procesie karnym. Należy w związku z tym odpowiedzieć sobie na pytanie, kto miałby takie koszty ponosić. Jeśli było by to państwo, a więc de facto podatnicy, kwestia miałaby kluczowe znaczenie i mogłaby stanowić poważna przeszkodę w rozwijaniu idei zwiększenia roli czynnika prywatnego w ściganiu przestępstw i wymiarze sprawiedliwości. Tak jednak nie jest. Szczególnie w obszarze ścigania przestępczości gospodarczej koszty te powinny ponosić i ponoszą podmioty gospodarcze zagrożone lub dotknięte tym zjawiskiem, o czym szerzej w toku dalszej części tej dysertacji.

Należy zauważyć, że wadą i ograniczeniem udziału czynnika prywatnego w polskim procesie karnym jest brak osób o najwyższym stopniu przygotowania zawodowego, predesty-nującego do wzięcia udziału w nim. Z mojego doświadczenia zawodowego adwokata wynika, że uwaga ta dotyczy w największym stopniu prywatnych detektywów.

Trudno się doszukać innych możliwych wad i ograniczeń czynnika prywatnego w ści-ganiu przestępstw i wymiarze sprawiedliwości, a te wskazane wyżej okazują się być możli-wymi do przezwyciężenia w średniej perspektywie czasu lub li tylko potencjalnymi, w istocie zaś nimi nie będącymi..

W tym miejscu jedynie sygnalnie i ogólnie należy zauważyć, iż zasadniczą zaletą udziału czynnika prywatnego w funkcjonowaniu tych obszarów jest wykorzystanie do ściga-nia przestępstw (szczególnie gospodarczych) prawa popytu i podaży, prawa konkurencji oraz innych praw rynku.

Kolejną jego zaletą jest pogłębiona specjalizacja, niemożliwa do osiągnięcia przez podmioty państwowe funkcjonujące w procesie karnym. Ze względu na ograniczenia budże-towe, długotrwałość procesów decyzyjnych dotyczących rozwoju specjalizacji w łonie pod-miotów państwowych działających w obszarze jak wyżej, bariery natury mentalnej, nieko-rzystne zaszłości historyczne, niezbędna przecież, wspomniana specjalizacja postępuje bardzo powoli.

Niewątpliwie zaletą udziału czynnika prywatnego w procesie karnym jest możliwość wykorzystania wiedzy, umiejętności i doświadczenia osób funkcjonujących poza strukturami państwa. Szczególnie jeśli chodzi o ściganie przestępczości gospodarczej należy zauważyć, iż wymaga ono specyficznej kombinacji wiedzy, umiejętności i doświadczenia od osoby, któ-ra w procesie tym uczestniczy. Chodzi przede wszystkim o kombinację doświadczenia w prowadzeniu śledztwa we wszystkich jego aspektach, ze szczególnym uwzględnieniem

prze-137 słuchiwania, z doświadczeniem w dziedzinie szeroko rozumianego prawa karnego, finanso-wego, bankofinanso-wego, papierów wartościowych, rynków kapitałowych, rachunkowości i podatków. Oczywiście w konkretnych sprawach przydatnym może być doświadczenie w wielu innych dziedzinach prawnych i pozaprawnych, ale wyżej wskazana kombinacja do-świadczenia wydaje się być bazową dla osoby, która zasługuje na miano specjalisty do spraw ścigania przestępstw gospodarczych.

Bardzo niewiele osób ze sfery państwowej legitymuje się taką kombinacją doświad-czenia. Na pewno więcej takich osób jest w sferze prywatnej. O ich zaangażowanie w ściga-nie przestępstw (szczególściga-nie gospodarczych) i wymiar sprawiedliwości w istocie chodzi. Cała idea zwiększenia roli czynnika prywatnego w procesie karnym zasadza się na możliwości wykorzystania wiedzy, umiejętności i doświadczenia tychże osób.

14. Czynnik prywatny w ściganiu przestępstw i w wymiarze sprawiedliwości