Przebudowa modelu postępowania karnego w pierwszych latach Polski Ludowej

Kodeks postępowania karnego z 1928 r. stał się przedmiotem ostrej krytyki. Narasta-nie tendencji antyliberalnych Narasta-nie mogło pozostać bez wpływu na wymiar sprawiedliwości. Pojawiały się żądania uproszczenia i przyspieszenia procesu, czego dokonano przede kim kosztem praw oskarżonego i pokrzywdzonego. W tym też kierunku przebiegały wszyst-kie przedwojenne nowelizacje k.p.k. (miały one miejsce w 1932 r. i dwukrotnie w 1938 r.). W ich wyniku zlikwidowana została instytucja oskarżyciela posiłkowego w postępowaniu przed sądem okręgowym, rozszerzono postępowanie przed jednym sędzią oraz zlikwidowano sądy przysięgłych. Tym samym udział czynnika ludowego, pochodzącego z wyborów i stąd nieza-leżnego i niewygodnego dla rządów sanacyjnych, został z procesu karnego zupełnie wyrugo-wany.⁸⁴

5.3 Przebudowa modelu postępowania karnego w pierwszych latach Polski Ludowej 5.3.1 Korzenie modelu postępowania karnego

Tak jak prawo Rosji carskiej wpłynęło na prawo II Rzeczypospolitej, będąc do niego w części inkorporowanym, w części recypowanym, tak prawo Rosji sowieckiej i Związku Sowieckiego miało przemożny wpływ na tworzenie modelu prawa PRL-u. Położyło się na nim cieniem i zaciążyło na kierunku jego rozwoju. Przywoływanie rozwiązań systemu so-wieckiego i powoływanie się na sowieckie autorytety stało się normą polskiej nauki prawa. Regulacje okresu rewolucji komunistycznej w Rosji dotyczące procesu karnego były luźno powiązane z systemem prawa Rosji carskiej. Charakterystycznym dla prawa przedrewolucyj-nego było „(…) Prawo każdej osoby do skarżenia każdego urzędnika przed sądem przysię-głych w zwykłym trybie” oraz „(…) Wybieranie sędziów przez lud (wybornost’ sudziej naro-dom).”85

Wiele z projektowanych uregulowań programu (partii bolszewickiej - dop. K.R.) nawiązywało do specyficznej rosyjskiej tradycji ustrojowej. Dotyczyło to choćby oryginalnej koncepcji wybieralności sędziów, mającej swój pierwowzór w instytucji sędziów pokoju wy-bieranych przez wprowadzone reformą z 1864 r. ziemstwa będące liberalnymi i reformator-skimi instytucjami samorządowymi w przedrewolucyjnej Rosji.”86

Ważnym jest by dostrzec, iż „(…) w żadnym z dokumentów pierwszego okresu istnienia władzy bolszewickiej nie pro-ponowano stworzenia całkowicie nowego porządku prawnego, lecz jedynie pewnych instytu-cji nadzwyczajnych, istniejących obok dotychczasowych – choć zmodyfikowanych – orga-nów wymiaru sprawiedliwości. Zapowiedź odmiennych uregulowań systemu wymiaru spra-wiedliwości zapowiadał, co prawda, również (…) program SDPRR (partii bolszewickiej - dop. K.R); postulowano w nim, na przykład, wybory sędziów przez lud. Postulat taki mógł być tylko rozwinięciem instytucji sędziego pokoju, istniejącej od reformy sądownictwa w

83

Cieślak M., op. cit., s. 119.

84 Cieślak M., op. cit., s. 119-120.

85 Bosiacki A., Utopia Władza Prawo. Doktryna i koncepcje prawne „bolszewickiej” Rosji 1917-1921, Warsza-wa, Wydawnictwo Liber 1999, s. 46.

86

39 1864 r.”87

„Wydaje się, że wobec zastanej sytuacji w pierwszych dniach po przejęciu władzy, bolszewicy zamierzali wykorzystać w jakiś sposób instytucje przedrewolucyjnego wymiaru sprawiedliwości. W nowym systemie wymiaru sprawiedliwości zamierzano, w pewnym stop-niu, oprzeć się na instytucji sędziów pokoju. Wiadomo, że w początkach listopada 1917 r. Ludowy Komisariat Sprawiedliwości w Moskwie i Piotrogrodzie skierował apel do sędziów pokoju o włączenie się do nowego systemu sądownictwa. W tym samym czasie P.I. Stuczka na łamach najważniejszego bolszewickiego dziennika Prawda, formułując postulat sądu o

charakterze klasowym sugerował wykorzystanie do tego celu sędziów pokoju, jako lokalnych

(choć tymczasowych i swobodnie odwoływanych) przedstawicieli społeczności robotników i chłopów. Faworyzując niejako wskazaną grupę sędziów, Stuczka stwierdzał, że właśnie ona zna lokalne warunki i problemy, w dodatku zaś, wywodząc się z kręgów opozycji antycesar-skiej oraz stojąc najniżej w hierarchii wymiaru sprawiedliwości, nie może zostać uznana za zwolenników starego porządku (burżuazji)”88. „Skutek tego typu działań był jednak krańcowo odmienny od oczekiwań. Na apel NKJu nie odpowiedział ani jeden z sędziów pokoju.”89

„Absolutnie wszyscy badacze uznają Dekret o sądzie nr 1 za najważniejszą regulację dotyczącą koncepcji prawa w państwie bolszewickim. Wielu autorów zwraca uwagę na ogromne znaczenie dekretu, który zapoczątkował okres tworzenia radzieckiej nauki i filozofii prawa.(…) Na mocy dekretu zniesiono wszystkie dotychczasowe ogólne organy sądowe

(ob-szczije sudiebnyje ustanowlienija), jak: sądy okręgowe, izby sądowe [oraz ostatecznie – przyp.

A.B.] senat rządzący [napisany w dekrecie małymi literami – przyp. A.B.] ze wszystkimi

de-partamentami, wojskowe sądy morskie wszystkich szczebli, jak również sądy handlowe, zmie-niające wszystkie te organy sądami, wyłonionymi na podstawie demokratycznych wyborów.

Zlikwidowano również działające do tej pory instytucje śledczych sądowych, nadzoru

proku-ratorskiego jak również instytucję adwokatów przysięgłych i prywatnych. Podobnie

postąpio-no z sędziami pokoju, powołując na ich miejsce sądy lokalne (miestnyje sudy) w składzie

jed-nego stałego sędziego i dwóch kolejnych ławników (oczriediednych zaisedatieliej),

wzywa-nych na sesje sądu według listy, sporządzonej przez lokalne rady delegatów. Dekret stanowił, że sądy lokalne wyłaniane są na podstawie bezpośrednich demokratycznych wyborów, zaś do ich przeprowadzenia powoływane są przez lokalne rady delegatów robotniczych, żołnierskich

i chłopskich. Po raz kolejny powtórzono postulat włączenia się sędziów pokoju do nowego

wymiaru sprawiedliwości: na mocy dekretu mogli oni nadal tymczasowo pełnić swe funkcje, będąc na nie powołani na podstawie decyzji lokalnych rad, zaś ostatecznie objąć stanowiska

na podstawie demokratycznych wyborów⁹⁰.

„W okresie przed reformą sądową (przed wydaniem ustaw sądowych 1864 r.) i w okresie przedrewolucyjnym (przed październikiem 1917 r.) prokuratura realizowała całkowi-cie funkcje organu oskarżycałkowi-cielskiego, wobec czego ciężar dowodzenia (onus probandi) pra-widłowości wniesionego oskarżenia spoczywał na niej w całości, jeśli pominiemy niewielki zakres spraw z tzw. oskarżenia prywatnego. W tym ostatnim wypadku obowiązek

uzasadnie-87

Ibidem, s. 95.

88 Ibidem, s. 97.

89 Ibidem, s. 98.

90 Wyszyński A., Teoria dowodów sądowych w prawie radzieckim, Warszawa, wydawnictwo Książka i Wiedza 1949, s. 102-103.

40 nia oskarżenia ciążył na oskarżycielu prywatnym.91

W porównaniu z sądami lokalnymi, trybunały rewolucyjne od początku swego istnienia posiadały zatem o wiele większe znaczenie. Widać to chociażby z zakresu kompetencji przy-znanych tym organom. Wiele uprawnień trybunałów wynikało z dekretu pośrednio, było jed-nak z pewnością świadomym zabiegiem ustawodawcy. Na zasadzie wykładni negatywnej

trybunałom rewolucyjnym przyznano, na przykład, prawo do orzekania we wszystkich

spra-wach cywilnych i karnych nie należących do kompetencji sądów lokalnych.(…) Kompetencje przyznane sądom lokalnym, pomimo poświęceniu tym instytucjom w dekrecie najwięcej miejsca, były faktycznie znikome. Jest to jeszcze bardziej widoczne, gdy weźmie się pod uwagę zamierzenia ustawodawcy z tego okresu. Według jednego ze świadectw, Lenin już w czasie obrad II Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad przyznał, że najskuteczniejszym środkiem represji podczas rewolucji jest kara śmierci, na więzienia zaś nie zwraca uwagi podczas wojny

domowej, którą każda ze stron ma nadzieję wygrać.92

„Nowością w Instrukcji (instrukcja o Trybunałach Rewolucyjnych z dn. 19 grudnia 1917 r.- dop. K.R.) było zachowanie w postępowaniu przed trybunałem niektórych przedre-wolucyjnych instytucji wymiaru sprawiedliwości. Dotyczyło to szczególności zachowania organów oskarżenia i obrony. Pomimo zniesienia na mocy Dekretu o sądzie nr 1 prokuratury i adwokatury, oprócz wskazanej w poprzednim zdaniu zasady, Instrukcja przewidywała

utwo-rzenie przy Trybunale Rewolucyjnym kolegium osób, pragnących – jak to określano – poświę-cić się zastępstwu prawnemu (prawozastupnicziestwu), zarówno w formie społecznego oskar-żenia (oszcziestwiennoj zaszczity jak i obrony). Zgodnie z zasadą wprowadzoną w Dekrecie o sądzie nr 1 obrońcami oraz oskarżycielami mogły być wszystkie osoby, bez różnicy płci,

po-siadające prawa polityczne oraz pragnące pomóc rewolucyjnemu wymiarowi

sprawiedliwo-ści, po przedstawieniu rekomendacji lokalnych rad. Od czasu przyjęcia pierwszej konstytucji

RFSRR w lipcu 1918 r. praw takich nie posiadały jednak szerokie kręgi społeczeństwa (m. in.

osoby korzystające z cudzej pracy). Każdemu oskarżonemu przysługiwała możliwość wyboru

obrońcy, trybunał natomiast miał prawo wyznaczenia oskarżyciela (nawet spoza członków lokalnej społeczności). W każdej rozprawie miało prawo uczestniczyć nie więcej niż dwóch obrońców i oskarżycieli.”93

Nakreślona powyżej droga, od postępowania karnego Rosji carskiej, poprzez okres rewolucji bolszewickiej i budowy zrębów władzy sowieckiej w Rosji, a potem w Związku Sowieckim, do całkowitej dominacji Prokuratury ZSRR w postępowaniu karnym Związku Sowieckiego, obrazuje dobitnie, jak daleko rozmijały się rewolucyjne hasła wypisywane na sztandarach bolszewików z kuluarowymi decyzjami wąskich gremiów lub samowładnych jednostek. Podążając tą drogą można obserwować, jak stosunkowo łatwo od utopijnej idei szerokiej demokratyzacji wymiaru sprawiedliwości oraz ścigania przestępstw można dojść do skrajnie scentralizowanego, opresyjnego w najwyższym stopniu systemu prawnego, gdzie sądy i prokuratura są fasadą, zza której wyzierają program partyjny, komisje specjalne i rewolucyjne trybunały.

91 Ibidem, s. 284.

92 Bosiacki A., op. cit., s. 105-106.

93

41

5.3.2 Tworzenie nowego modelu postępowania karnego

W okresie okupacji hitlerowskiej i sowieckiej funkcjonowały na terenach okupowanej Polski przedwojenne sądy polskie (choć w kadłubowej postaci, zdominowane w każdej for-mie przez okupantów), które stosowały wobec Polaków prawo polskie. Powstaniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej towarzyszyła więc nieprzerwana ciągłość porządku prawnego po-wstałego przed 1939 r. Obowiązywał również Kodeks postępowania karnego z 1928 r. (w brzmieniu z 1939 r.).

Przebudowę modelu postępowania karnego zapoczątkował dekret PKWN z 15 sierp-nia 1944 r. uchylający ustawę z 19 kwietsierp-nia 1938 r. o zniesieniu sądów przysięgłych i sę-dziów pokoju. Żadna z tych instytucji nie została jednakże wprowadzona w życie. Ustano-wienie sędziów pokoju uzależnione było bowiem od specjalnego rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości, jednak rozporządzenie takie nie zostało nigdy wydane. Co się zaś tyczy sądów przysięgłych, to ukazał się wprawdzie dekret PKWN z 23 października 1944 r. normu-jący na nowo zasady powoływania przysięgłych i konstytuowania ławy, jednakże termin roz-poczęcia działalności sądów przysięgłych w poszczególnych okręgach sądowych miał być podany w specjalnym zarządzeniu kierowników resortów Sprawiedliwości i Administracji Publicznej. Zarządzenia takiego również nigdy nie wydano. W ten sposób sędziowie pokoju i sądy przysięgłych pozostały instytucjami martwymi, aż do ich prawnego zniesienia ustawą z dnia 27 kwietnia 1949 r. Powodem tego było przede wszystkim przejęcie modelu sądownic-twa ławniczego (tzn. sądu z udziałem ławników ludowych) oraz koncepcja tzw. sądów oby-watelskich.⁹⁴

Pierwszym aktem prawnym, który wprowadził do naszego systemu procesowego sądy ławnicze, był dekret PKWN z 12 września 1944 r. o specjalnych sądach karnych do spraw zbrodniarzy faszystowsko-hitlerowskich. Utworzone mocą tego dekretu specjalne sądy karne orzekały w składzie jednego sędziego i dwóch ławników. Istotną innowacją było również to, iż areszt tymczasowy stosował prokurator, a nie sędzia śledczy. Niemal równocześnie wpro-wadzono sądy ławnicze w postępowaniu przed sądami wojskowymi. Na mocy kodeksu woj-skowego postępowania karnego z 23 czerwca 1945 r., będącego pod niewątpliwym wpływem wzorów radzieckich, gospodarzem całego postępowania przygotowawczego został prokura-tor. Kodeks ten likwidował ponadto instytucję sędziów śledczych.95

Pod pretekstem konieczności zaostrzenia walki z powojenną falą przestępstw godzą-cych w podstawy życia gospodarczego wydano w dniu 16 listopada 1945 r. dekret o utworze-niu i zakresie działania Komisji Specjalnej do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodar-czym⁹⁶. Powstało postępowanie, w toku którego Komisja Specjalna mogła, po przeprowadzeniu dochodzenia, nie kierując sprawy na drogę postępowania sądowego, na-kazać umieszczenie sprawcy dowolnego przestępstwa godzącego w interesy gospodarcze lub

94 Cieślak M., op. cit., s. 29.

95 Waltoś S., op cit. s. 130, 2009.

96

Fiedorczyk P., Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945-1954: stu-dium historycznoprawne, wydawnictwo Temida 2, Białystok 2002, s. 35-36; Kalinowski S., Z działaności Ko-misji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (1946-1947), w: Kwartalnik Ruchu Zawodowego 1976 nr 2, s. 47. Por. Archiwum Ruchu Robotniczego, t. 7, red. Tych F. i in., Warszawa 1982, s. 139.

42 społeczne państwa w obozie pracy na okres do dwóch lat. Przez osiem lat, aż do końca 1954 r., na porządku dziennym było więc pozbawianie wolności bez rozprawy i bez wyroku sądo-wego oraz bez jakiejkolwiek kontroli sądowej.97

Dekret z 16 listopada 1945 r. (o postępowaniu doraźnym) przewidywał rozpoznanie określonych w nim przestępstw, nie poddanych orzecznictwu sądów wojskowych, przez sądy ławnicze, tworząc do orzekania w tych sprawach specjalne wydziały, przy wszystkich sądach okręgowych. Dekret ten oddawał prowadzenie postępowania przygotowawczego, w sprawach o przestępstwa w nim wymienione, organom bezpieczeństwa publicznego, zastrzegając nad-zór prokuratorowi oraz oddając w tych sprawach w ręce prokuratora pełnię dotychczasowych uprawnień należących według k.p.k. do prokuratora i sędziego śledczego. W szczególności stosowanie środków zapobiegawczych oraz przedłużanie aresztu tymczasowego w toku do-chodzenia należało, w myśl tego dekretu, wyłącznie do prokuratora⁹⁸.

Drugim, obok sądu ławniczego, typem sądu ludowego były wprowadzone dekretem z 22 lutego 1946 r. sądy obywatelskie, powołane do rozstrzygania spraw o pewne wykrocze-nia i drobne występki. Składały się one wyłącznie z czynnika obywatelskiego, niefachowego. Sądy obywatelskie wprowadzone zostały w życie w bardzo wąskim zakresie i powoli obumie-rały, pomimo braku formalnego uchylenia wspomnianego dekretu.99

Postępująca od początku lat 50-tych stalinizacja Polski ogarnęła również system pro-cesu karnego. Postanowiono maksymalnie upodobnić polski proces karny do radzieckiego, likwidując przy okazji wszystkie te prawa człowieka w procesie, które utrudniały swobodne i bezwzględne rozprawianie się z wrogami ustroju komunistycznego. Jednym ze skutków reform z lat 1949-1950 było pozostawienie bezpieczeństwa publicznego praktycznie poza wszelką kontrolą Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego oraz terenowych urzędów. Nad-zór prokuratora nad działalnością tych organów był iluzoryczny. Prokurator wydawał posta-nowienia o tymczasowym aresztowaniu osób zatrzymywanych przez UB niejednokrotnie po upływie kilkunastu dni, a nawet kilku miesięcy, bez przesłuchania, bez próby wzięcia jakie-gokolwiek udziału w śledztwie. Nie było żadnych przepisów o obowiązku zawiadamiania osób najbliższych o tymczasowym aresztowaniu. Praktykowane było także stosowanie tortur wobec podejrzanych w sprawach politycznych, a brutalność przesłuchań nawet w zwykłych sprawach kryminalnych w jednostkach milicyjnych, była w tamtych latach zjawiskiem co-dziennym. Udział obrońcy w postępowaniu przygotowawczym zależał tylko od zgody pro-wadzącego śledztwo, w praktyce więc obrońcy w śledztwie nie było. W 1950 r. zlikwidowano ostatecznie pozostałości oskarżyciela posiłkowego.100