Postępowanie karne we współczesnej Anglii

2.1 Zasada decentralizacji i oportunizmu ścigania w postępowaniu karnym

Model ścigania obowiązujący w państwach kręgu common law bazuje na prawie każ-dego obywatela do wniesienia sprawy karnej do sądu w ramach ścigania prywatnego160

. Głównym powodem takiej sytuacji jest brak scentralizowanej struktury prokuratury pań-stwowej, aż do roku 1986, kiedy to została powołana do życia Królewska Służba

Oskarży-157 Ibidem, s. 44.

158 Baran K., op. cit., s. 126.

159 Waltoś S., op. cit., s. 90-91.

160

60 cielska¹⁶¹. Wiele historycznych instytucji obecnych w angielskim postępowaniu karnym nie zostało jeszcze do dziś zmodyfikowanych i stanowią one pozostałości po systemie ścigania zdominowanym przez podmioty prywatne.

W rezultacie tak szerokiego udziału podmiotów prywatnych w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości wykształciła się charakterystyczna metoda rozstrzygania sporów sądowych w postaci plea of guilty – rozstrzyganie sprawy na podstawie umowy między stronami w drodze porozumienia. Umowa jest rezultatem plea of guilty. Plea of guilty może jednak nie doprowadzić do umowy i proces może być kontynuowany. Podczas gdy postępowanie karne prowadzone przed organami sądowymi jest długie, a jego rezultat nieprzewidywalny, zawar-cie ugody gwarantuje szybkie i przewidywalne rozstrzygnięzawar-cie sprawy. Ugoda pozostawia losy sprawy pod kontrolą zarówno prokuratora, jak i oskarżonego. Dzięki tym cechom, pra-wie 90% spraw karnych w państwach common law rozpatrywanych jest w drodze plea of

gu-ilty, z czego 40% kończy się sukcesem po pierwszym posiedzeniu¹⁶².

W przebiegu postępowania karnego (jeśli już do niego dojdzie) zauważalna jest duża dowolność, której przejawem jest między innymi stosowanie zasady oportunizmu ścigania. Zgodnie z tą zasadą oskarżenie nie jest wnoszone w przypadku, gdy organy ścigania nie po-siadają wystarczających dowodów na popełnienie przestępstwa, lub gdy ściganie nie leży w interesie publicznym. Zasada oportunizmu procesowego sprawia, że jedynie 60% wszyst-kich spraw trafia do sądu, podczas gdy 40% jest dyskontynuowane163. Nikły udział organów rządowych w ściganiu przestępstw jest niejednokrotnie postrzegany jako jedna z podstawowych wad systemu postępowania karnego w państwach common law. Jak zostanie wykazane dalej, sytuacja ta ulega w ostatnich latach zmianie. Można zauważyć tendencje dopuszczania większego udziału państwa w postępowaniu karnym. Podnoszą się nawet głosy o konieczności wprowadzenia monopolu państwa na ściganie przestępstw.

W państwach Europy kontynentalnej w przypadku podejrzenia popełnienia przestęp-stwa, sprawa od razu trafia w ręce publicznych organów ścigania164. Przestępstwo co do zasa-dy jest represją skierowaną przeciwko całemu społeczeństwu i bezpieczeństwu gwarantowa-nemu przez prawo. W Anglii ściganie i oskarżanie w sprawach o niewielkim znaczeniu dla społeczeństwa jeszcze do niedawna były prowadzone przez stronę pokrzywdzoną i na jej ra-chunek. Postępowanie karne podejmowane było przez jednostki, które ucierpiały w wyniku popełnienia przestępstwa. W Wielkiej Brytanii brak było do reformy w 1986 r. centralnie za-rządzanej organizacji koordynującej sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w zakresie ści-gania przestępstw, jak to ma miejsce w krajach kontynentu. W rezultacie ściganie w sprawach karnych o niewielkim znaczeniu pozostawione jest nadal osobom prywatnym lub prowadzone przez jednostki policji albo miejscowych urzędników wymiaru sprawiedliwości.165

161 Ibidem.

162 Sandefur T., In defense of Plea Bargaining, Pacific Legal Foundation [w:] World Wide Web: źródło: http://www.cato.org/sites/cato.org/files/serials/files/regulation/2003/7/v26n3-8.pdf [dostęp: 21.05.2013 r.].

163

Dokument pobrany z World Wide Web: www.justice.gov.uk [dostęp: 15.05.2013 r.] – w zbiorach autora.

164 Waltoś S., op. cit., s. 113 i 118.

165 W przeciwieństwie do systemu angielskiego, model szkocki przewiduje formułowanie i przeprowadzanie oskarżenia przez prokuratora publicznego. Sytuacje, w których jednostka prowadzi oskarżenie należą do rzadko-ści, i mają miejsce tylko wtedy, gdy publiczna prokuratura odmówi wystąpienia ze sprawą do sądu.

61

2.2 Rola prokuratury i policji

Scentralizowanie procesu ścigania jest niedawnym „wynalazkiem” w państwach

common law. Dopiero w 1986 roku powstała w Wielkiej Brytanii Królewska Służba

Oskarży-cielska powołana do życia przez Prosecution of Offences Act (Ustawę o Procedurze Ścigania) z 23 maja 1985 roku¹⁶⁶, przejmując zadania oskarżyciela publicznego. Dzięki temu oddzielo-no postępowanie przygotowawcze od wypełniania funkcji oskarżyciela w procesie. Uprzednio tradycyjnie przypisywano oba te zadania policji, która w pierwszym rzędzie decydowała, czy daną sprawę wnieść do sądu, czy też umorzyć z braku dowodów. Od 1986 r. policja utra-ciła uprawnienia oskarżycielskie, a przejęła je Królewska Służba Oskarżycielska (jakby od-powiednik prokuratury kontynentalnej), która może przejąć do własnej kompetencji każde oskarżenie, także osoby prywatnej167

. Prokuratura zajmuje się przygotowaniem sprawy do wniesienia do sądu, we współpracy z policją. Następnie popiera sprawę przed sądem. Scentra-lizowanie kompetencji nadzorowania postępowania karnego zmierza do ujednolicenia i har-monizacji reguł i procedur rządzących jego przebiegiem168

.

Najwyższym zwierzchnikiem Królewskiej Służby Oskarżycielskiej (The Crown

Pro-secution Service) jest Attorney General, który na kontynencie bywa określany jako Prokurator

Generalny. Tradycyjnie pełni on funkcję oskarżyciela w najpoważniejszych procesach kar-nych, a zarazem jest najwyższym rangą wśród barristerów. Ponieważ w Wielkiej Brytanii brak jest prokuratury w znaczeniu kontynentalnym, toteż barristerzy (adwokaci) zmieniają często rolę zawodową i działają nie tylko jako obrońcy, ale również jako oskarżyciele (w 1989 r. Królewska Służba Oskarżycielska zatrudniała 1399 prawników z kwalifikacjami solicitorów lub barristerów, z kolei w 2008 r. już 2700 prawników z kwalifikacjami solicito-rów lub barristesolicito-rów169). We wszystkich sprawach rozpatrywanych przez Sądy Koronne w imieniu Królewskiej Służby Oskarżycielskiej jako oskarżyciele występują wynajęci przez nią barristerzy. Oskarżają oni również w pewnej liczbie spraw przed sądem pokoju (choć co do zasady przed sądami pokoju występują Oskarżyciele Królewscy). Oblicza się, że w około 40% spraw nadal oskarżają adwokaci wybrani przez pokrzywdzonych.170

Postępowanie karne jest zwykle wszczynane przez policję, do której obecnie należą główne siły dochodzeniowe. Ich zadania i kompetencje określone są w wielu ustawach, takich jak Misuse of Drugs Act 1971, Firearms Act 1980. Najważniejsza spośród nich to Police and

Criminal Evidence Act (PACE), stanowiąca główne źródło procedur jednostkowych

stosowa-nych w ramach postępowania przygotowawczego. W momencie, gdy policja posiada, w jej mniemaniu, wystarczające dowody dla udowodnienia winy danej osoby, rozpoczyna się po-stępowanie karne w znaczeniu formalnym. Nie kończy się jednak wówczas proces zbierania dowodów – trwa on podczas całego postępowania karnego. Policja przesyła całą dokumenta-cję zgromadzoną w trakcie dochodzenia, na której winno opierać się oskarżenie, do Królew-skiej Służby OskarżycielKrólew-skiej. Tam poddawana jest ona kontroli mającej na celu ustalenie, czy zgromadzone dowody usprawiedliwiają wniesienie oskarżenia do sądu.

166

Źródło: World Wide Web: http://www.cps.gov.uk/about/history.html [dostęp: 24.04.2013 r.].

167 Waltoś S., op. cit., s. 100.

168 Hannibal M., Mountfield L., The Law of Criminal and Civil Evidence, Longman 2002, s. 33.

169 Waltoś S., op. cit., s. 101.

170

62 Stworzenie Królewskiej Służby Oskarżycielskiej nie wyeliminowało jednak wszyst-kich problemów, w postępowaniu karnym, choć należy zaznaczyć, że upaństwowienie ściga-nia przestępstw część problemów z nim związanych rozwiązało. Obecnie w angielskiej dok-trynie prawa toczą się dyskusje na temat wykorzystania modelu państw kontynentalnych i zmodyfikowania modelu postępowania karnego common law, poprzez przyznanie prokurato-rowi kontroli nad całością dochodzenia, prowadzonego dotychczas samodzielnie przez poli-cję171. Zdaniem ekspertów powinien on od początku kontrolować sprawę, wpływając na za-kres i rodzaj materiału dowodowego, formułując zarzuty i popierając je przed sądem. Tym-czasem postępowanie karne prowadzone jest przez policję, nie przez prokuraturę. Policja formułuje zarzuty, które zatwierdzane są przez Królewską Służbę Oskarżycielską Policjanci pracują pod nadzorem swoich przełożonych, nie korzystając ze wsparcia lub rady Służby we wczesnym stadium postępowania. Królewska Służba Oskarżycielska nie ma więc wpływu ani na przebieg prowadzonego przez policję dochodzenia, ani na formułowanie zarzutów. Na podstawie badań modelu postępowania karnego common law juryści zalecają powiązanie obu struktur i ujednolicenie zasad ich działania w tym postępowaniu. Mimo wprowadzenia podziału zadań między policję i prokuraturę ich koegzystencja jest nadal zagadnieniem nie do końca rozwiązanym. Zasadniczo jednak to Prokuratura przejęła kontrolę nad wszystkimi po-stępowaniami toczonymi w Anglii. Obecnie przy każdej jednostce policji działa przedstawi-ciel centralnego urzędu prokuratury, wykonując jej zadania w terenie. Wprowadzenie urzęd-ników Prokuratury do struktur policyjnych wywarło pewien wpływ na ulepszenie prowadzo-nego postępowania przygotowawczego.172

Prokuratura i policja współpracują na zasadzie wzajemnej kontroli i równowagi, zmie-rzając do tych samych celów – wykrycia przestępstwa i ukarania sprawców. Jedność celów wyznaczana jest przez fakt, że obydwie struktury działają w imieniu Korony. Jednak nie ma jednolitego modelu ścigania. Policja i Prokuratura są strukturalnie, finansowo i kulturowo odseparowane od siebie i niezależne. Postulowane połączenie ich działań jest znacznie utrud-nione, gdyż nie tylko działają one na odrębnych podstawach prawnych, ale też zgodnie z innymi zasadami prawnomaterialnymi i proceduralnymi. Przykładem różnic jest standard wymagany do podjęcia ścigania.173

171 Uglow S., Criminal Justice,London 2002, s 225-229.

172 Urząd Królewskiej Służby Oskarżycielskiej, mimo iż tworzy on biuro prokuratorskie na krajową skalę, składa się z wielu mniejszych jednostek, zajmujących się specyficznymi zadaniami. Są to krajowi prokuratorzy tworzą-cy m.in. Biuro do spraw poważnej przestępczości (Serious Fraud Office), do którego kompetencji należy prowa-dzenie oskarżenia w sprawach poważnych przestępstw gospodarczych. W ramach jej struktury istnieje również Departament Handlu i Przemysłu, a także państwowe agencje – Urząd wydawania pozwoleń na prowadzenie pojazdów, Urząd Zdrowia i Bezpieczeństwa, a także lokalne władze odpowiedzialne za wprowadzanie w życie przepisów dotyczących ochrony środowiska i ochrony konsumentów.

173 Regulujący postępowanie struktur policyjnych Police Criminal Evidence Act z 1984 roku nakazuje funkcjo-nariuszowi rozpoczęcie postępowania, kiedy tylko przekonany jest on, że istnieją wystarczające dowody uzasad-niające popełnienie przestępstwa. Tymczasem Królewska Służba Oskarżycielska zgodnie z Kodeksem Prokura-torów Koronnych, działać ma zgodnie z innym testem. Może ona podjąć ściganie tylko wtedy, gdy spełnione zostaną dwie przesłanki - kiedy istnieją wystarczające dowody uzasadniające realistyczne szanse skazania podej-rzanego, oraz stoi za tym interes publiczny. Wynika z tego, że policja działa zgodnie z niższym wymaganiem prawdopodobieństwa. Nie tylko nie wymaga się od niej żeby przewidywała szanse skazania podejrzanego, ale nie powinna ona odwoływać się do istnienia interesu publicznego jako warunku podjęcia ścigania.

63

2.3 Prywatne ściganie

Mimo wprowadzenia organów państwowych, zarządzających centralnie przebiegiem postępowania karnego wyraźnie zaznaczona jest w nim obecność czynnika prywatnego. Z powodu wprowadzonych restrykcji w wykonywaniu praw osób prywatnych w tym postę-powaniu, są one coraz rzadziej wykorzystywane w praktyce. Ustawa o Procedurze Ścigania z 1985 roku, tworząca Królewską Służbę Oskarżycielską zachowała prawo osób prywatnych do wszczynania postępowania w sprawach nie objętych kompetencją policji i organów rządo-wych, ale równocześnie nadała Prokuraturze prawo do przejęcia jakiegokolwiek postępowa-nia wszczętego i prowadzonego przez osobę prywatną. Rola podmiotu prywatnego jest ogra-niczona, gdyż prokurator ma możliwość podjęcia decyzji o dyskontynuowaniu śledztwa, gdy stwierdzi, iż brak jest przesłanek świadczących o popełnieniu przestępstwa. Ponadto, istnieje szereg przestępstw, których ściganie wymaga uzyskania zgody Prokuratora Generalnego

(At-torney General). Jak widać uprawnienia osób prywatnych przegrywają z rosnącym

monopo-lem państwa w dziedzinie ścigania przestępczości.

Można zaobserwować tendencję usuwania ostatnich pozostałości prywatnego ścigania. Instytucja prokuratora prywatnego, która kiedyś stanowiła gwarancję bezpieczeństwa obywa-teli, została obecnie zastąpiona przez mechanizm ścigania państwowego. Ściganie w każdej sytuacji podejmuje się, gdy stoi za tym interes społeczny i istnieją uzasadnione podstawy, by przypuszczać, że zostało popełnione przestępstwo. Uważa się ponadto, że istnienie instytucji ścigania prywatnego nie jest uzasadnione, gdyż organy państwowe rzadko decydują niepra-widłowo i bezpodstawnie o nieściganiu przestępstwa w ramach dozwolonego oportunizmu ścigania. Osoba prywatna decyduje się na podjęcie oskarżenia prywatnego, w sytuacji bez-czynności organów państwa, jednakże oskarżenie jest zwykle nieskuteczne i upada w toku postępowania sądowego z braku dowodów.

Prywatne oskarżenie nie jest jednak wyłącznie reliktem dawnych czasów. Funkcjonuje ono jako gwarancja, że w razie bezczynności organów państwa, wykonanie sprawiedliwości będzie mogło przejść w ręce prywatne. Istniejący obecnie model prywatnego postępowania, w którym każdy ma prawo wnieść do sądu oskarżenie o jakiekolwiek przestępstwo, nie jest w żaden sposób kontrolowany przez państwowe organy i funkcjonuje niezależnie od nich. Co prawda Królewska Służba Oskarżycielska może każde oskarżenie przejąć do własnej kompetencji¹⁷⁴, ale gdy osoba prywatna wniesie oskarżenie nie jest ono objęte żadnymi for-mami kontroli lub dozoru ze strony Królewskiej Służby Oskarżycielskiej. Nie ma obowiązku powiadomienia organów państwowych o wszczęciu ścigania ani przez oskarżyciela prywat-nego, ani przez sąd, przed który wniósł on sprawę. Dowodzi się obecnie, że powinien zostać wprowadzony mechanizm zabezpieczający przed bezpodstawnym rozpoczęciem prywatnego postępowania karnego oraz obowiązek sądu powiadomienia Prokuratury o jego wszczęciu.

2.4 Plany reformatorskie

Obecnie w dyskusjach reformatorskich toczących się w państwach common law, w

174

64 tym w Anglii, proponuje się całkowite przekazanie kompetencji ścigania przestępstw w ręce prokuratury publicznej. Niedoszły prokurator prywatny miałby zgłaszać sprawę do Królewskiej Służby Oskarżycielskiej która – w razie spełnienia warunków koniecznych do wszczęcia postępowania przez prokuratora publicznego – przejmie postępowanie. Nie musiałby jednak udowadniać istnienia interesu publicznego w danej sprawie, co jest zwykle wymaganiem odnoszącym się do prokuratora publicznego. W razie odmowy wszczę-cia postępowania osoba prywatna mogłaby odwołać się do magistratu i ubiegać o pozwolenie na wniesienie oskarżenia samodzielnie. Po wysłuchaniu opinii prokuratora i oskarżyciela prywatnego na przesłuchaniu, sąd wydawałby decyzję o wszczęciu postępowania lub odrzu-ceniu skargi na odmowę jego wszczęcia. Stanowiłoby to zdaniem znacznej części doktryny rozwiązanie umożliwiające kontrolę wstępną oskarżenia i zapobiegłoby nieuzasadnionym skargom. Sam udział prywatnego prokuratora po stronie ofiary przestępstwa w procesie kar-nym jest więc nadal uznawany za uzasadniony, jednak model jego działania i zakres upraw-nień, zdaniem reformatorów poddany powinien zostać ścisłej kontroli państwowej ze strony Królewskiej Służby Oskarżycielskiej, która zachowałaby kompetencję do osądzenia zasadno-ści skargi i ewentualnie odrzucenia jej. Ponadto, wedle opinii reformatorów, powinien zostać wprowadzony obowiązek sądów do informowania prokuratury o wszczynaniu postępowań przez oskarżycieli prywatnych. Generalnie, proponowane reformy systemu common law sta-nowią wyraźny krok w stronę systemu inkwizycyjnego, gdzie funkcja śledcza państwa po-przedza jego funkcję sądzenia.

3. Prywatne ściganie przestępstw w amerykańskim wymiarze sprawiedliwości