Modlitwy oparte na pobożności ludowej

Jak już wspomniano wcześniej, dla Josepha Ratzingera/Benedykta XVI w rozwoju życia modlitewnego, w tak zwanej szkole modlitwy istotne jest korzystanie w wszelkich pomocy zawierających sprawdzone formuły modlitewne. Modlitwa nieustanna potrzebuje oparcia na modlitwach posiadających wyraźną strukturę. Na przykład na tradycyjnych, pochodzących z czasów średniowiecza formach modlitwy chrześcijańskiej, jakimi są różaniec i droga krzyżowa.

Odpowiadając na pytanie Petera Seewalda: „Czym jest tajemnica różańca?”, kardynał wskazał na skuteczny sposób poruszenia serca w medytacyjny sposób⁷³⁷. Z jednej strony powtarzanie modlitw uspokaja serce. Jest to według Ratzingera wyrazem „tej pierwotnej wiedzy, że powtarzanie stanowi ważny element modlitwy, medytacji, że wprowadza w uspokajający rytm”⁷³⁸. Z drugiej strony kontemplacyjne rozważanie tajemnic różańcowych staje się Maryjną szkołą kontemplacji⁷³⁹. Modlitwa osobista może znajdować oparcie w modlitwie różańcowej z tego powodu, że postawa charakterystyczna dla Maryi jest przedstawiana zwłaszcza przez Łukasza jako postawa wzorcowa dla każdego wierzącego⁷⁴⁰. Duchowość maryjna jest przykładem duchowości kontemplacyjnej i jest według papieża „zaraźliwa”⁷⁴¹. Pierwszym, kto doświadczył tego kształtowania w szkole Maryi, był św. Józef, który zaczął „w nowy sposób odnosić się do Boga, przyjmować Go w swoim życiu, włączać się w Jego plan zbawienia, wypełniając Jego wolę”⁷⁴². W takiej perspektywie możemy przyjąć, że różaniec dla bawarskiego teologa jest szkołą kontemplacji na wzór Maryi, prowadzącą do przełożenia życia modlitewnego na konkret codziennych decyzji.

Należy jednak zaznaczyć, że bawarski teolog w żaden sposób nie absolutyzuje modlitwy różańcowej. Wyraźnie zaznacza, że dla niektórych „bramą do wiary jest Maryja”, a „dla innych właściwym początkiem jest Chrystus, rozważanie Ewangelii”⁷⁴³. Również co do liczby odmawianych tajemnic kardynał nie daje konkretnych sugestii.

Należy dostosować się do swego konkretnego temperamentu i warunków życia. Sam,

737 Bóg i świat..., s. 653-654.

738 Tamże, s. 654.

739 Dom w Nazarecie szkołą modlitwy [Audiencja generalna, 28.12.2011], PNNM, s. 132-134.

740 Tamże, s. 133.

741 Tamże.

742 Tamże.

743 Bóg i świat..., s. 654.

Rozdział 3. TEOLOGICZNE FORMY MODLITWY CHRZEŚCIJAŃSKIEJ

jak zaznaczył w 2000 roku, jest „zbyt niespokojnym duchem”⁷⁴⁴, by odmówić cały różaniec. Można podejmować tę formę modlitwy w zależności od potrzeb wewnętrznych – pomijając wszelkie motywacje religijne, a więc służące pogłębieniu relacji z Bogiem, ważny jest również wpływ modlitwy maryjnej na psychikę: wpływ kojący, dający odpoczynek⁷⁴⁵.

Jak kardynał podaje w wywiadzie z 2000 roku, „drugą wielką modlitwą, jaka w czasach średniowiecza pojawiła się w kręgu zachodniej pobożności ludowej”⁷⁴⁶, jest droga krzyżowa. Bawarski teolog nazywa drogę krzyżową „wzorem drogi ludzkiego cierpienia”⁷⁴⁷. Niektóre elementy tego nabożeństwa powstały jako owoc medytacji i teolog nazywa je „wyobrażeniami serca”⁷⁴⁸. Do nich należą zarówno trzykrotny upadek Chrystusa, jak też postać Weroniki. Właśnie medytacji nabożeństwo drogi krzyżowej zawdzięcza fakt, że jest ono nie tylko „dokumentem wewnętrznego dojrzewania i lepszego poznania”⁷⁴⁹, lecz także uczy życia wewnętrznego, rachunku sumienia, nawrócenia i współcierpienia rozumianego nie jako sentymentalizm, lecz jako efekt wewnętrznego przynaglenia do poznania samego siebie i zmiany na lepsze⁷⁵⁰.

Benedykt XVI podkreślał znaczenie tego nabożeństwa na drodze do wewnętrznej komunii z Jezusem. To ukierunkowanie staje się szczególnie widoczne w nabożeństwie drogi krzyżowej odprawionym w Rzymskim Koloseum w 2005 roku⁷⁵¹. Myślą przewodnią tego nabożeństwa jest fragment Ewangelii św. Jana, wskazujący na konieczność obumierania na wzór pszenicznego ziarna (por. J 12,24). To obumieranie staje się według kardynała wyjaśnieniem całej ziemskiej drogi Zbawiciela.

On, który całe swoje ziemskie życie, śmierć i zmartwychwstanie objaśnia w odniesieniu do Eucharystii, zaprasza modlących się do większego zjednoczenia ze swoim Zbawicielem⁷⁵². Komunia duchowa jest warunkiem owocności komunii sakramentalnej, która bez swego wymiaru duchowego pozostaje próżna⁷⁵³. Według kardynała droga

744 Tamże, s. 655.

745 Tamże, s. 434 i 654.

746 Tamże, s. 664.

747 Tamże.

748 Tamże.

749 Tamże.

750 Tamże.

751 Droga krzyżowa naszego Pana, JROO IV, s. 775-795.

752 Tamże, s. 775.

753 Tamże.

Rozdział 3. TEOLOGICZNE FORMY MODLITWY CHRZEŚCIJAŃSKIEJ

krzyżowa jest drogą wprowadzającą wiernych w tajemnicę Eucharystii. Pobożność ludowa i sakramentalna pobożność Kościoła zbiegają się w tym nabożeństwie, będącym prawdziwą „drogą mistagogiczną”⁷⁵⁴. Aby rzeczywiście nabożeństwo drogi krzyżowej stawało się drogą mistagogiczną, konieczne jest wyjście poza sentymentalne jej pojmowanie. Jak wskazuje bawarski teolog, „same uczucia nie wystarczą”⁷⁵⁵. Nie sugeruje uczestnikom tego nabożeństwa wykluczania elementu emocjonalnego, ale zachęca do wejścia na drogę zjednoczenia z Panem poprzez tracenie siebie jako drogę prawdziwej miłości⁷⁵⁶.

Z kolei wagę zaangażowania emocjonalnego Ratzinger podkreślał w związku z nabożeństwami związanymi z kultem Serca Jezusowego. Nabożeństwo to według bawarskiego teologa w okresie swojej świetności pośród „politycznego chrześcijaństwa” było „czymś w rodzaju ruchu Jezusa wewnątrz Kościoła”⁷⁵⁷. Stało się ono odkryciem na nowo człowieczeństwa Jezusa wraz z całym ładunkiem emocjonalnym z tego wynikającym i pozwoliło na prowadzenie dialogu z Jezusem osamotnionym i na uczestnictwo w Jego cierpieniu⁷⁵⁸.

W komentarzu do encykliki Haurietis aquas Piusa XII kardynał podkreślał, że zarówno pobożność maryjna, jak chrystocentryczne nabożeństwa drogi krzyżowej lub Serca Jezusowego w okresie rozwoju ruchu biblijnego i liturgicznego przeżywały kryzys⁷⁵⁹. Spowodowane było to według bawarskiego teologa skupieniem się na samym misterium. W związku z tym powstało zasadne pytanie: „Czy nie jest zatem zbyteczne emocjonalne kontemplowanie tajemnicy wielkanocnej w jakimś dewocyjnym obrazie, zamiast tego realnie dokonać tam, gdzie ono rzeczywiście jest in mystero, czyli w sakramentach, a więc w liturgii Kościoła?”⁷⁶⁰. Uzasadnieniem kultu Serca Jezusowego, ale też innych form pobożności ludowej jest dla omawianego autora teologia Wcielenia⁷⁶¹. Według niego „to, co konstytuuje życie biologiczne, jest w człowieku konstytutywne również dla jego osoby”⁷⁶². Dzieje się tak dlatego, że osoba

754 Tamże.

755 Tamże, s. 775-776.

756 Tamże, s. 776.

757 Nadzieja ziarnka gorczycy..., s. 803.

758 Tamże, s. 802-803.

759 Tajemnica wielkanocna – najgłębsza treść..., s. 615.

760 Tamże, s. 617.

761 Tamże, s. 618-620.

762 Tamże, s. 618.

Rozdział 3. TEOLOGICZNE FORMY MODLITWY CHRZEŚCIJAŃSKIEJ

realizuje się w ciele i właśnie w ciele można zobaczyć przejaw ducha. Wcielenie oznacza, że Bóg ciało „czyni obszarem życia dla siebie samego”⁷⁶³. A więc kontemplacja aspektu cielesności Jezusa jest drogą do uwielbienia Jego boskości.

Każdy człowiek potrzebuje pewnego zapatrzenia przechodzącego w kontemplację, aby mógł wnikać w tajemnicę Boga. Potrzebne jest także cała sfera zaangażowania uczuciowego, jak podaje w swoim tekście: „tak zwana obiektywna pobożność odświętnego udziału w liturgii nie wystarczy”⁷⁶⁴. Aby dobrze, we właściwy sposób przeżywać liturgię, niezbędne jest rozważanie jej treści, w które włącza się serce z jego sferą uczuciowości. W liście do generała jezuitów, który Benedykt XVI napisał z okazji 50. rocznicy ukazania się encykliki Haurietis aquas, podkreślił, że odpowiednie wewnętrzne nastawienie sprawia, że spoglądanie na przebity włócznią bok „zamienia się w milczącą adorację” ⁷⁶⁵. W tym sformułowaniu można dostrzec prawdę o ukierunkowaniu wszelkich form pobożności ludowej na liturgię, do której mają one podprowadzać i z której mają czerpać.

Szczególną przestrzenią i formą modlitwy jest pielgrzymka. Benedykt XVI nazwał pielgrzymkę wyrazem religijności i zaznaczył, że ona „wyrasta z modlitwy i jednocześnie do niej pobudza”⁷⁶⁶. Wzorem pielgrzymowania dla chrześcijan może być sam Mistrz z Nazaretu, który, jak podaje św. Łukasz w swojej Ewangelii, już w wieku dwunastu lat wziął udział w pielgrzymce. Do historii przedstawionej przez ewangelistę bawarski teolog nieraz nawiązywał. Zarówno w swojej medytacji nad postacią Zbawiciela, jak i w katechezach o modlitwie, wychodząc od biblijnego tekstu, wskazywał głęboki sens pielgrzymowania⁷⁶⁷. Doświadczenie pielgrzymowania będące udziałem Narodu Wybranego oraz kontynuowane w pobożności Kościoła przypomina uczestnikowi tej formy pobożności, że jest on ciągle w drodze do swojego Boga. Dla Izraelitów było to przypomnienie, że „swoją tożsamość oraz jedność osiąga ciągle na nowo dzięki spotkaniu z Bogiem w jednej Świątyni”⁷⁶⁸. Pielgrzymowanie nie było jednakże wytworem pobożności Izraela. W przedmowie do książki Rosela Termolena

763 Tamże, s. 619.

764 Tamże, s. 620.

765 Poznawać miłość Serca Jezusa i świadczyć o niej wobec ludzi. List Benedykta XVI do przełożonego generalnego Towarzystwa Jezusowego z okazji 50. rocznicy ogłoszenia Encykliki „Haurietis aquas”, OsRomPol 9-10 (2006), s. 5.

766 Dom w Nazarecie..., s. 134.

767 Jezus z Nazaretu. Prolog..., s. 112-113; Dom w Nazarecie..., s. 134.

768 Jezus z Nazaretu. Prolog..., s. 113.

Rozdział 3. TEOLOGICZNE FORMY MODLITWY CHRZEŚCIJAŃSKIEJ

kardynał zaznaczył, że „jak dalece możemy w ogóle sięgnąć wstecz w historię ludzkości, tak widzimy, że pielgrzymka jest jednym z jej najbardziej pierwotnych fenomenów”⁷⁶⁹. Izrael podjął na nowo ten fenomen, ale to pragnienie pielgrzymowania

„nie jest przedawnione także w chrześcijaństwie”⁷⁷⁰.

Ta pierwotna tęsknota za pozostawieniem zwyczajnej codzienności i doświadczeniem wolności wędrowania znalazła odzwierciedlenie w „świeckiej siostrze pielgrzymki”⁷⁷¹, w turystyce. Aby jednak nie ograniczać się wyłącznie do wymiaru rekreacji, kardynał zachęca do zwrócenia uwagi na prawdziwy cel pielgrzymowania. W pielgrzymce nie chodzi ostatecznie o zwiedzanie zabytków i wywoływanie w związku z tym jakichś przeżyć, które według Bawarczyka „wcale nas nie prowadzą do tego, co rzeczywiście nowe”⁷⁷².Według Ratzingera celem pielgrzymki jest ostatecznie spotkanie z żywym Bogiem.

Odpowiadając na pytanie Helmuta Degenharta, które korespondent zadał w czasie wizyty kardynała w Altötting, aby się dowiedzieć, jaki stosunek do pobożności ludowej widocznej w czasie pielgrzymek, ma prefekt i wybitny teolog, podkreślił, że do wiary należy również doświadczenie i „zmysłowe elementy pogłębiające, dzięki którym widać, że wiara rozprzestrzenia się w świecie”⁷⁷³. Stąd też ważne są zarówno pielgrzymki, jak i miejsca będące ich ziemskim celem, w których widać wiarę wielu pokoleń poprzedzających nas na drodze wiary⁷⁷⁴.