- rozmowa z dr. Tomaszem Sękowskim (UMCS)
Tomasz Sękowski - adiunkt w Instytucie Psychologii na Wydziale Pedagogiki i Psychologii UMCS.
Główne kierunki badań: psychoterapia (trening interpersonalny, psychoterapia indywidualna i grupowa) oraz rehabilitacja niewidomych. Najważniejsze publikacje: Zofia Sękowska i Tomasz Sękowski, Rehabilitacja zawodowa inwalidów wzroku w Polsce, Lublin 1991; Adaptacja psychiczna osób w podeszłym wieku do warunków życia, Lublin 1993; Pomoc psychologiczna i możliwości adaptacyjne człowieka, Lublin 1994.
Sławomir J. Żurek: Czy mógłby Pan zdefinio-wać pojęcie „człowiek niepełnosprawny"?
Dr Tomasz Sękowski: Inwalida to taka osoba, która ma zaburzoną sprawność i funkcję w ta-kim stopniu, że ma utrudniony udział w nauce, w pracy zawodowej, w życiu społecznym i w reaiizowaniu potrzeb osobistych (np. wypełnia-nie czasu wolnego).
Bartłomiej Bałaban: Jakimi typami niepełno-sprawności zajmuje się nauka?
Dr Tomasz Sękowski: Wydaje mi się, że to py-tanie już sugeruje podział. Niepełnosprawni to osoby dorosłe i dzieci, a także osoby stare, które mają bardzo specyficzne problemy, wynikające z ich ról społecznych, z ich możliwości fizycz-.nych, związanych z wiekiem. Również ta defini-cja sugeruje konieczność spojrzenia na sprawę inwalidów w aspekcie integracji wewnętrznej tych ludzi. Ponieważ inwalida to jest normalny czło-wiek, który na przykład nie widzi, nie słyszy czy ma kłopoty z poruszaniem się, z wykonywaniem jakiejś czynności rękami, które są niesprawne.
Specjalną grupą inwalidów są osoby upośle-dzone umysłowo i chore psychicznie - o tych
osobach trzeba by mówić osobno, ale gdy mówi-my o tych pozostałych grupach inwalidów, to są to ludzie, którzy mają jakąś upośledzoną funk-cję i z tym muszą sobie radzić, muszą z t y m jakoś żyć. Ale to utrudnienie, z którym albo przy-szli na świat, albo pojawiło się na skutek cho-roby czy wypadku, pociąga za sobą bardzo waż-kie i szeroważ-kie konsekwencje. Mianowicie: jak godzić i rozwijać życie intelektualne, życie emocjonalne, życie społeczne, zaspokajanie potrzeb osobistych, kiedy ktoś nie widzi, czy jest słabo słyszący, czy też nie może się poruszać. Ta sytuacja wymaga specjalnego przestawienia się i nastawienia na inny sposób kontaktowania się ze światem, prze-twarzania tego świata, kształtowania go. Zaczy-na się to już w momencie pozZaczy-nawania świata.
Na przykład osoba niewidoma musi zastąpić przy pomocy rodziców, wychowawców czy nauczycieli zmysł wzroku, którego nie ma, innymi zmysła-mi. Tutaj musi pojawić się zjawisko kompensa-cji, czyli posługiwanie się innymi zmysłami po to, aby móc poznać, wyobrazić sobie, ustruk-turalizować w świadomości świat, którego nie widzę. Osoba niewidoma nigdy nie będzie
mia-28 rozmowa z dr. Tomaszem Sękowskim
ła identycznego wyobrażenia obrazu rzeczywi-stości, jak osoba widząca. Ona musi stosować tzw. surogaty, czyli wyobrażenia na podstawie innych zmysłów. Przy pomocy innych zmysłów poznaje świat i składa go sobie tak, aby móc mieć w świadomości reprezentację, na przykład człowieka, z którym rozmawia. Ale obraz ten w przypadku niewidomego jest obrazem akustycz-nym, ten człowiek jest głosem, jest tonem, ale nie jest obrazem wizualnym. To wymaga takiej integracji wewnętrznej, w której równowaga mię-dzy różnymi sposobami kontaktu ze światem, różnymi procesami psychicznymi, jest inna niż u człowieka zdrowego. Nad tą równowagą, in-tegracją w ramach tych procesów pracujemy w szkole specjalnej lub rehabilitując niewidomych w odpowiednich ośrodkach (w Polsce taki głów-ny ośrodek dla niewidomych mamy w Bydgoszczy) czy w okręgach Polskiego Związku Niewidomych czy Polskiego Związku Głuchych. Odpowiedni spe-cjaliści starają się pomóc w rozwoju osobowości, w odnalezieniu innych dróg rozwoju tych ludzi.
S. J. Ż.: Odnoszę wrażenie, że do tej pory, jeśli chodzi o sposób traktowania niepełnosprawnych, to mieliśmy do czynienia z taką sytuacją, że to oni byli zmuszeni integrować się ze społeczeństwem ludzi, którzy posiadają wszystkie sprawności w pełni rozwinięte i są aktywni. Czy dzisiaj nie na-leżałoby spojrzeć na problem integracji odwrotnie, że to właśnie ci sprawni powinni integrować się z korzyścią dla siebie z tym środowiskiem lu-dzi, którzy są jakoś tam „ograniczeni"?
Dr Tomasz Sękowski: Na pewno bilans między próbą integrowania się osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem zdrowych i vice versa bę-dzie zależał od ogólnej kultury społeczeństwa.
Wiadomo, że taka tendencja, aby przystosowali się ci, którzy są w mniejszości do tych, którzy są w większości, jest powszechna. Ale człowiek jest taką wyjątkowa istotą, która może uświa-domić sobie, że ktoś, kto jest w jakiś sposób upośledzony, słabszy, nie jest mniej ważny.
S. J. Ż.: Ale w Polsce niepełnosprawni są wciąż spychani na margines życia społecznego!
Dr Tomasz Sękowski: To wynika z tendencji przy-stosowania się mniejszości do większości,
słab-szych do silniejsłab-szych. I tak jest! Myślę, że ta tendencja będzie maleć. Wysoka kultura społe-czeństwa, odpowiednie prawa, które będą stały na straży słabszych, odpowiednie morale człon-ków społeczeństwa, mogą sprawić; że to spy-chanie na margines nie będzie miało miejsca, albo będzie rzadsze, mniej bolesne. To, że osoby niepełnosprawne starają się, walczą o to, żeby być normalnymi członkami społeczeństwa, to dla osób niepełnosprawnych jest normalnością, jest to naturalną potrzebą, która tkwi w
oso-bach niepełnosprawnych. Społeczeństwo musi w jakiś sposób to odkryć, musi coś z siebie dać, musi jakoś się otworzyć - takie są fakty, bo przystosowanie na przykład chodników, wejść na wysokie piętra, zorganizowanie odpowiednich przejść przez ulice dla niewidomych - wymaga pewnej fatygi, pracy, nakładów finansowych i w społeczeństwach konsumpcyjnych mamy do czy-nienia z konfliktem, napięciem między kulturą, zauważeniem ważności drugiego człowieka na przykład niepełnosprawnego a konsumpcjoni-zmem tym, że ja muszę tutaj coś stracić, mniej wziąć. Wiadomo, że w społeczeństwach totali-tarnych, gdzie są grupy ludzi, którzy uważają, że oni są wartościowsi, że oni wiedzą lepiej, że inni mają im służyć, osoby niepełnosprawne były zazwyczaj traktowane gorzej (wiemy to o Związ-ku Radzieckim po rewolucji, jak i o Niemczech hitlerowskich, gdzie wręcz dokonywano ekster-minacji - i współcześnie, gdzie w krajach o naj-wyższej kulturze legalizuje się aborcję, dlatego, że jest obawa, że dziecko będzie niepełnosprawne.) B. B.: No tak, ale mówimy o sprawach Polski...
Dr Tomasz Sękowski: Polska po drugiej wojnie światowej z jednej strony była zdominowana przez Związek Radziecki, ale była tutaj jeszcze kultura chrześcijańska, przecież ci ludzie nie zmie-nili się nagle w takich, jakich chcieliby ich wi-dzieć komuniści. Dzięki temu powstała w Polsce słynna na cały świat Polska Szkoła Rehabilita-cji. Wszystko to przebiegało dużym kosztem, trzeba było o to walczyć, starać się, często władze akceptowały to po to, żeby wykazać wyższość ustroju komunistycznego nad Zachodem.
B. B.: Na czym polega wyjątkowość tej szkoły?
Niepełnosprawny w Polsce i Europie. 29
Dr Tomasz Sękowski: Wiadomo, że dla czło-wieka dorosłego aktywność zawodowa jest czymś podstawowym - zwłaszcza dla mężczyzn, ale nie tylko. Człowiek, który pracuje, czuje się bar-dziej zintegrowany ze społeczeństwem. On pra-cuje dla społeczności, ta społeczność mu coś daje, ale on także daje coś z siebie i realizuje się w procesie wykonywania pracy. Może być dumny z tego, że coś wykonuje. Przeszkolenie z rehabilitacji podstawowej po pojawieniu się inwalidztwa czy rehabilitacja dzieci i młodzieży, jeżeli urodzili się jako inwalidzi, stało na wyso-kim poziomie zwłaszcza w Stanach Zjednoczo-nych i Europie Zachodniej. Ale właśnie w Pol-sce zwrócono uwagę na to, że konieczna jest rehabilitacja zawodowa. W procesie tym powsta-wały spółdzielnie inwalidzkie, w których inwali-dzi byli gospodarzami.
S. J. Ż.: Czy w gospodarce wolnorynkowej jest miejsce na takie spółdzielnie? Przecież
wia-domo, ze ludziom tam pracującym trzeba stwo-rzyć odpowiednie warunki pracy, a to pociąga za sobą dodatkowe koszty...
Dr Tomasz Sękowski: Rzeczywiście, w tej chwili mamy moment trudny, bo nie wiadomo, jak to będzie dalej. Z jednej strony warunki rynkowe sprawiają, że wiele spółdzielni upada. Z drugiej strony dzięki temu, że inwalidzi mają jednak swo-je reprezentacswo-je (w sejmie, we władzach woswo-je- woje-wódzkich, itd.), że doszli do władzy ludzie z kręgu kultury chrześcijańskiej, którzy zwracają uwagę na wartość człowieka bez względu na to, czy jest silny, czy słaby, widzimy starania, żeby jakoś to wszystko przetrwało, by przetrwały
pozytyw-ne strony rehabilitacji. Na miejsce upadających spółdzielni, obok tych spółdzielni, które prze-trwały, pojawiają się inne formy aktywizujące
inwalidów. Powstają zakłady aktywizacji zawo-dowej, które jednak nie dają już takiej satysfakcji inwalidom, jak spółdzielnie, ponieważ w spół-dzielniach inwalidzi pracowali i zarabiali na sie-bie i mogli czuć się tak jak pełnowartościowi członkowie społeczeństwa. Natomiast w zakła-dach aktywizacji zawodowej pracują na innych warunkach, zakłady te mają po prostu dać moż-liwość pracy bez narzucania wymagań i norm.
Jest jednak grupa inwalidów, która mówi: „my chcemy integrować się ze społeczeństwem na takich zasadach, że zaistnieją warunki do tego, abyśmy mogli z wami konkurować, żebyśmy
mogli pracować normalnie. I wtedy wymagaj-cie od nas! Dopiero wtedy będziemy mieli pełną satysfakcję, będziemy czuli, że nie dostajemy jałmużny, będziemy czuli się ważni". Nie znaczy to, że zakłady aktywizacji zawodowej nie są po-trzebne, dlatego, że są osoby (i zawsze były),
które nie sprostają konkurencji, którym trzeba pomóc. Takie osoby idą również do warsztatów terapii zajęciowej - to znowu inna forma, zresztą bardzo potrzebna (kiedyś tego brakowało). Gdy ktoś nie jest w stanie pracować w spółdzielni, to i tak coś przecież musi robić, żeby nie wpaść w depresję. Dlatego stworzenie nawet warszta-tów terapii zajęciowej jest dla
niepełnospraw-nych wielkim dobrodziejstwem.
S. J. Ż.: W takim razie istnienie tego typu insty-tucji ma znaczenie może nie tyle gospodarcze, co społeczne, jest ważne dia konkretnej jedno-stki i całej społeczności.
Dr Tomasz Sękowski: Tak, aktywność zawodo-wa jest bardzo w społeczeństwie potrzebna, bo ona sprawia, że człowiek się „nie rozsypuje", że będzie zintegrowany, to znaczy jego procesy psy-chiczne, emocjonalne będą umożliwiały mu świa-dome trwanie w środowisku, w którym jest.
B. B.: W takim razie, w jaki sposób wychowy-wać i kształcić w nowoczesnym społeczeństwie dzieci oraz młodzież pełnosprawną i niepełno-sprawną? W jaki sposób, w znaczeniu razem czy osobno? W integracji czy w segregacji?
Dr Tomasz Sękowski: To pytanie jest bardzo zasadnicze i odpowiedź na nie wcale nie jest łatwa. Profesorowie, którzy poświęcili całe swo-je życie temu zagadnieniu, robili rzetelne bada-nia na ten temat. Zastanawiają się i dochodzą wcale nie do jednoznacznych, zgodnych wnio-sków. Wydaje się, że ten problem należy wciąż badać i należy wciąż patrzeć na niego „tu i te-raz", to znaczy biorąc pod uwagę i niepełno-sprawność osoby, i możliwości szkół, które mają określoną bazę (chodzi na przykład o ilość uczniów w klasach, warunki w tych szkołach,
przygoto-30 rozmowa z dr. Tomaszem Sękowskim
wanie nauczycieli). Czy kształcić dzieci i mło-dzież razem czy osobno? Myślę, że pytanie po-stawione ostro: czy kształcić tak, czy tak, jest pytaniem postawionym źle. Trzeba bardzo wni-kliwie spojrzeć w możliwości konkretnych grup inwalidów, więcej - konkretnych uczniów i kon-kretne możliwości proponowane przez placów-ki kształcące. Generalnie rzecz biorąc, na pew-no osoby niewidome i osoby głuche (zwłaszcza całkowite niewidome i totalnie głuche) wymagają przynajmniej na początku kształcenia w segrega-cji. Nie zmuszałbym oczywiście rodziców dziec-ka niewidomego czy głuchego, którzy byliby w stanie przejść ten pierwszy etap razem ze swo-im dzieckiem w taki sposób, żeby umożliwić mu nauczenie się sposobu pracy „po niewidome-mu" czy „po głucheniewidome-mu", żeby zapisywali dziecko do szkoły specjalnej. Znam jednak wiele przy-padków, że takie dzieci - jeżeli nie nauczyły się Braille'a, nie nauczyły się bycia wśród rówieśni-ków, nie nauczyły się zapisywania, posługiwania się podręcznikiem, różnymi pomocami nauko-wymi, nie przystosowanymi dla dzieci niewido-mych, to po jakimś czasie wracały do szkoły dla niewidomych czy głuchych.
Znam oczywiście i inne przykłady, ale tutaj ro-dzice musieli wykonać pracę za nauczycieli, po-nieważ nauczyciele nie są gotowi (w szkołach masowych) do tego, żeby pracować z osobami pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi jednocze-śnie. W tej chwili organizuje się już takie kie-runki studiów, żeby przygotować do tego nau-czycieli. Ale są pewne trudności techniczne, bo jeżeli nauczyciel ma 20, czy 30 uczniów w kla-sie i jednego głuchego czy niewidomego, to czy zdąży pracować z tym 7 czy Slatkiem i uczyć go w sposób dla niego przystosowany i jednocze-śnie uczyć pozostałą część klasy? Wiemy, że nauczyciele mają ogromne trudności, żeby pra-cować z ciągle zbyt licznymi klasami, gdzie są same dzieci pełnosprawne! Tutaj nie możemy
„wylewać dziecka z kąpielą", nie możemy po-wiedzieć: „integrujmy!" bez względu na wszy-stko. Nie można, kiedy dzieci nie są jeszcze go-towe do pełnego korzystania z lekcji, wysyłać
ich do szkół masowych. Najpierw dzieci
niepeł-nosprawne należy przygotować. I tu uważam, że przynajmniej początkowe klasy w szkołach specjalnych są bardzo potrzebne, żeby przygo-tować do dalszej pracy dzieci niepełnosprawne.
Trochę inaczej wygląda sprawa osób z uszko-dzonymi narządami ruchu. Tutaj, po przełama-niu barier natury architektonicznej czy barier psychicznych, osoby te mogą łatwiej pójść do szkół masowych. Dzieci z upośledzeniem umys-łowym - znowu inaczej. Wiemy, że wymagają oni wolniejszego tempa nauczania, specjalnych metod. Należy w ogóle wyjść od kwestii filozo-fii człowieka. Nie możemy nikogo uszczęśliwiać wbrew jego woli, musimy liczyć się z jego po-trzebami! Szkoła specjalna, spółdzielnia inwali-dów - to nie jest segregacja! W spółdzielni pra-cuje zazwyczaj 50-60% osób zdrowych, aby te spółdzielnie mogły być konkurencyjne.
S. J. Ż.: Co niepełnosprawni mogą ofiarować pełnosprawnym?
Dr Tomasz Sękowski: Myślę, że każdy człowiek może coś zaproponować drugiemu człowieko-wi, poprzez samo to, że jest, każdy człowiek
„jest" jakoś inaczej. Ten drugi przy nim może nauczyć się inności drugiego człowieka. To jest wzbogacenie się, to jest wielka wartość dla czło-wieka, że możemy uczyć się inności. Jeżeli uczy-my się jeszcze akceptacji tej inności, akceptacji nie w znaczeniu na przykład zła inności, tylko akceptacji człowieka, jego wartości jako czło-wieka, to wtedy jesteśmy dzięki temu bogatsi.
Gdybyśmy wszyscy byli tacy sami, wtedy może czulibyśmy się bezpieczniejsi, może mniej sa-motni, ale bylibyśmy w jakiś sposób biedniejsi.
To jest problem dotyczący relacji z każdym czło-wiekiem, ale człowiek niepełnosprawny jest w szczególny sposób inny niż osoby pełnospraw-ne, które się z nim stykają. Człowiek niepełno-sprawny dla osoby pełnosprawnej, która po raz pierwszy zetknęła się z takim człowiekiem, jest zagadką. Czasem pojawia się jakiś lęk przed
nie-pełnosprawnością. Z psychologicznego punktu widzenia może to być wyjaśnione, interpreto-wane w ten sposób, że czasami ten lęk wynika stąd, że nie znam, nie wiem, więc nie mogę kontrolować tej relacji. Ludzie uczą się
zacho-Niepełnosprawny w Polsce i Europie. 31
wywać w normalnych relacjach, tutaj muszą się nauczyć relacji nowej. Lęk często wynika też stąd, ze osoba pełnosprawna boi się, że prze-cież ona też może być taka, każdy może stracić zdrowie, rękę, słuch. To tak, jak z kontaktem ze śmiercią - niektórzy mówią: „ja nie mogę być w szpitalu, ja nie mogę być na pogrzebie!"; inni mówią: „ja nie mogę pracować z niepełnospraw-nymi!". Słyszałem wiele razy od studentów (pro-wadzę zajęcia od ponad 20 lat na pedagogice specjalnej), że boję się pracy z inwalidami jed-nak po kontakcie z osobami niepełnosprawny-mi na przykład na praktykach okazywało się, że ta trudność często nie jest aż tak wielka. Spoty-kamy się jednak z ludźmi, którzy wciąż twierdzą:
„ja nie mógłbym!", i zazwyczaj właśnie ten kon-takt z osobą niepełnosprawną ukazuje im, że tak być nie musi. Tutaj jest wielkie zadanie dla osób niepełnosprawnych: osoba niepełnospraw-na, która prezentuje odpowiedni poziom kultu-ry, wiedzy, kompetencji społecznych jest wspa-niałym reprezentantem swojego środowiska i może zmienić postawy całych grup ludzi w stosunku do inwalidów.
B. B.: Z czym wiąże się inność w przypadku osoby niepełnosprawnej?
Dr Tomasz Sękowski: Z pewnymi deficytami -osoba niepełnosprawna nie widzi, nie słyszy, nie może poruszać się samodzielnie, albo jest upośledzona umysłowo, jest chora psychicznie - to jest jakiś deficyt. Inwalida jest w jakiś spo-sób słabszy, upośledzony. Osoba pełnospraw-na w kontakcie z takim człowiekiem obserwuje go. Widzi, że ten człowiek, w jakiś sposób przy-stosowuje się do swoich, trudniejszych warun-ków. A to przystosowanie się kosztuje dużo wy-siłku, wymaga specjalnych form pracy, nakładu czasu, nawet i odporności nerwowej. Człowiek niepełnosprawny jakoś sobie jednak z tym ra-dzi i dlatego może być przykładem dla osoby pełnosprawnej, która często poddaje się, wpa-da w depresję. Obraz siebie to bardzo ważny wymiar w psychologii. Chcemy widzieć siebie, mieć jakieś pojęcie siebie, chcemy akceptować siebie - jest to coś podstawowego. Chcemy ak-ceptować siebie w różnych wymiarach, również
w wymiarze fizycznym, szukając możliwości po-twierdzenia. Ludzie porównują się. Jest to coś, co występuje dosyć powszechnie, coś, co jest często motorem pracy nad sobą, więc ma rów-nież wydźwięk pozytywny. Osoba niepełnospraw-na ma ten obraz w punkcie wyjścia taki, że czu-je się kimś gorszym.
B. B.: Komu łatwiej dostosować się: osobie nie-pełnosprawnej do wymagań współczesnego spo-łeczeństwa, czy społeczeństwu do potrzeb osób niepełnosprawnych?
Dr Tomasz Sękowski: Nie ma tu jednoznacznej odpowiedzi. Pracuję najczęściej indywidualnie z osobami niepełnosprawnymi, na przykład pro-wadzę rehabilitację psychiczną i widzę, że róż-nie może być w przypadku różnych ludzi. Te dwa zjawiska po prostu współwystępują. Jeżeli stworzymy osobom niepełnosprawnym takie warunki, że traktujemy je bez uprzedzeń, jeżeli społeczeństwo umożliwia wejście w integrację osobom niepełnosprawnym, to wtedy osobie niepełnosprawnej łatwiej jest to usłyszeć, łatwiej jest czuć się jego członkiem. Ale czasami spo-łeczeństwo proponuje, umożliwia, a osoba nie-pełnosprawna jest zamknięta. Może mieć swoje uwarunkowania, swoje powody. Może wcześniej nie znalazła wystarczająco dużo otwartości ze strony społeczeństwa, gotowości zaakceptowa-nia, uznania jako jednego z nas.
S. J. Ż.: A czy niepełnosprawnym będzie się lepiej czy gorzej żyć w Poisce, kiedy ta stanie się członkiem Unii Europejskiej?
Dr Tomasz Sękowski: Mam nadzieję, że lepiej.
Dzięki temu będziemy mogli wykorzystywać wszystkie najwartościowsze elementy rehabili-tacji wypracowane przez wszystkie narody, które do tej Unii będą należały. Będziemy mogli ba-zować na sukcesach tych państw, będziemy bo-gatsi o wzajamne doświadczenie, nowe kontak-ty, może będziemy mogli stworzyć jakąś nową jakość rehabilitacji dzieci, młodzieży, dorosłych i ludzi starych. To jest chyba jedna z dziedzin, w których Polska będzie mogła zaproponować coś bardzo wartościowego Wspólnocie Euro-pejskiej i to nie jest żadna megalomania. Wia-domo, że w tej chwili świat jest tak mały, że
32 rozmowa z dr. Tomaszem Sękowskim
mamy tych kontaktów z Europą, z Ameryką, z catym światem bardzo wiele. Słyszałem z nie-jednych ust, od osób niepełnosprawnych, że inwalidzi w Polsce pracują. Myślę, że powinniś-my w tych aspektach, w których wypracowaliśpowinniś-my coś dobrego i rozsądnego pozostać sobie wier-nymi, więcej propagować je i dzielić się tymi osiągnięciami.
B. B.: Spotyka się Pan ze studentami na uni-wersytecie. Są też między nimi osoby
B. B.: Spotyka się Pan ze studentami na uni-wersytecie. Są też między nimi osoby