Kilka uwag o obecności chrześcijan w życiu społecznym
Polska, podobnie jak inne młode demokracje Europy Wschodniej, znajduje się w trak-cie kształtowania swojej przyszłości. Jesteśmy świadkami i uczestnikami tworzenia się ustrojowej syntezy w dziedzinie politycznej, społecznej i gospodarczej. Ów nowy porzą-dek - w przeciwieństwie do tego, z którego wyszliśmy - oparty jest na afirmacji ludzkiej wolności we wszystkich wspomnianych dziedzinach. Celem przebudowy instytucjonalnej w państwie jest stworzenie ram dla rozwoju twórczości i przedsiębiorczości obywateli.
Właśnie znaczeniu przedsiębiorczości, zarówno dla konkretnego człowieka, jak i dla życia społecznego, chciałbym poświęcić poniższe uwagi.
Punktem wyjścia niniejszych rozważań zamierzam uczynić tezę, którą można odnaleźć w nauczaniu społecznym Kościoła katolickiego ostatnich lat. Otóż w świetle encykliki
„Centesimus annus" oraz przesłania Jana Pawła II skierowanego do Polaków, zwłaszcza podczas pielgrzymki w 1991 r., można powiedzieć, że nauczanie społeczne Kościoła pro-ponuje dziś sojusz wolnego rynku i solidarności: „Polacy mogą albo wejść po prostu do społeczeństwa konsumpcyjnego, zajmując w nim - jeśli im się powiedzie - ostatnie miejsce, zanim nie zamknie ono definitywnie swych bram dla nowych przybyszy, albo tez przy-czynić się do ponownego odkrycia wielkiej, głębokiej, autentycznej tradycji Europy, pro-ponując jej jednocześnie przymierze: wolnego rynku i solidarności" - mówił Ojciec Święty do przedstawicieli polskich władz państwowych 8 czerwca 1991 r. na Zamku Królewskim w Warszawie.
Formuła powyższa przełożona na dyrektywę skutecznego działania społecznego pokazuje, iż żadne środowisko czy ruch społeczny nie powstaje wyłącznie z powodu określonego horyzontu ideowego, lecz istnieje po to, by w ramach tegoż horyzontu reprezentować konkretne interesy społeczne. Słusznie zauważył niemiecki socjolog Niklass Luhmann:
do osób, które nie przejawiają żadnych interesów (...) wysiłki polityki nie trafiają". Mieliśmy tego przykład przy okazji referendum uwłaszczeniowego; wszak „Solidarność" w swym haśle „Idź po swoje!" odwoływała się wprost do interesu każdego z nas. Można dziś od-nieść wrażenie, że w Polsce ugrupowania polityczne podzieliły się na te, które pragnąc służyć dość ogólnie pojętemu dobru wspólnemu, mają kłopoty z odwołaniem się do tych interesów, jakie chcą reprezentować. Tym samym pozbawione są stabilnego elektoratu, skazując się permanentnie na „chwalebne porażki". „Wartości bez interesów nie mają żadnego znaczenia w historii" - twierdzi włoski filozof i polityk Rocco Buttiglione. Stąd
Rynek i Solidarność 171
środowiska o chrześcijańskiej inspiracji potrzebują obecnie syntezy wartości i interesów, wokół których mogą się skupić różne grupy społeczne.
Jakikolwiek ruch czy środowisko, które miałoby sprostać temu zadaniu powinno re-prezentować:
- rodziny, będące niedocenionym, wręcz upośledzonym podmiotem w życiu społecz-nym. Społeczną funkcję rodziny deklaruje się uroczyście przy różnych okazjach, nie znaj-duje to jednak odzwierciedlenia w polityce społecznej i stanowionym przez państwo prawie;
- pracowników najemnych, by chronić ich interesy w podlegającym przemianom spo-łeczeństwie rynkowym. Nie można przy tym pominąć położenia bezrobotnych;
- przedsiębiorców i przedstawicieli wolnych zawodów. Należą oni do głównych spraw-ców przemian modernizacji i rozwoju - o ile wspierani są prawem i polityką gospodarczą, sprzyjającym inwestycjom i tworzeniu miejsc pracy;
- najmniejszych i najsłabszych, tych, którzy w społeczeństwie są niedostrzegani i w kon-sekwencji przez nie odrzuceni.
Konkludując: należy dążyć do syntezy interesów pochodzących z warstw średnich pro-ducentów oraz tych, którzy są traktowani marginalnie, w celu tworzenia warunków dla umożliwienia lub przywrócenia dochodu i wsparcia tym, którzy są go pozbawieni. Żeby jednak tego dokonać, trzeba wykreować, zrozumieć i dowartościować rolę tych, którzy wytwarzają. Zadania te mogą być podjęte jedynie wówczas, gdy próbę ich realizacji poprzedza przekonanie, że w Polsce nie ma ludzi niepotrzebnych, niechcianych. Z
pewno-ścią też nie można im w prawdziwy sposób podołać, jeśli się nie odkryje własnej tożsa-mości. Jeszcze raz w tym miejscu staje przed nami odniesienie do Ewangelii i nauczania społecznego Kościoła.
Ekonomiczna i społeczna rola przedsiębiorcy
Przyjmuje się powszechnie, iż ojcem współczesnej ekonomii jest Adam Smith. Jego słynne dzieło „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów" (1776) zaczyna się opisem pracy robotników produkujących szpilki: „Jeden robotnik wyciąga drut, drugi go prostuje, trzeci tnie, czwarty zaostrza, piąty szlifuje koniec dla osadzenia główki; by zro-bić główkę, potrzebne są dwie lub trzy oddzielne czynności. Odrębną pracą jest nałożyć ją, inną jeszcze pobielić szpilki; oddzielnym nawet zajęciem jest wetknąć szpilki w
pa-pier." Punktem wyjścia nowoczesnej myśli ekonomicznej była więc obserwacja ludzkiej pracy. Diagnoza wskazująca na podstawowy czynnik ludzkiej pracy, inwencji i pomysłowo-ści w dziedzinie wytwarzania potrzebnych człowiekowi dóbr była później wielokrotnie potwierdzana; światowy rozgłos zyskał esej Leonarda E. Reada z 1958 roku pt.,Ja, Ołówek".
Autor bardzo skrupulatnie opisał w nim proces powstania przedmiotu tak wydawałoby się prostego, jakim jest - używany codziennie w milionach domów, szkół, biur i warszta-tów na całym świecie - ołówek: J a , Ołówek, jestem złożoną kombinacją cudów: drzewa, cynku, miedzi, grafitu itd. Lecz do tych cudów, które każdorazowo same w sobie objawiają się w naturze, został dodany jeszcze jeden nadzwyczajny cud; konfiguracja twórczej ener-gii człowieka". Wszystkie elementy składające się na ołówek od niepamiętnych czasów ist-niały w przyrodzie, ale ołówek nigdy by nie powstał, gdyby nie wolna i rozumna, twórcza i wytrwała praca człowieka, która wszystkie te elementy ze sobą połączyła.
172 Cezary Ritter
Źródłem wydajności przedsiębiorstw jest zatem ludzka inwencja w dziedzinie pracy, jej podziału i organizacji. Doprowadziło to do odkrycia ekonomiczno-społecznej roli
przedsiębiorcy. Przedsiębiorcy, czyli właściwie kogo?
Dawniej dość powszechnie przeciwstawiano status i interesy kapitalisty interesom i po-łożeniu pracowników najemnych, mówiąc o sprzeczności między kapitałem a pracą. Ana-liza współczesnego przedsiębiorstwa pokazuje, że ograniczenie do tych dwóch elementów jest błędem. W swojej bardzo interesującej rozprawie pt. „przyczynek do filozofii
przed-siębiorstwa przemysłowego" wybitny logik i ekonomista, o. J. M. Bocheński OP wska-zał na co najmniej sześć elementów konstytuujących strukturę każdego przedsiębiorstwa;
trzy wewnętrzne - kapitał, praca, wynalazek - i trzy zewnętrzne - klienci, region, pań-stwo. Przedsiębiorca w tym układzie nie jest tylko dawcą kapitału („kapitalistą"); raczej kimś, kto dokonuje twórczej syntezy wielu czynników: kapitału, pracy, sytuacji na rynku itp. W tym sensie jest to także „człowiek pracy" a jego znaczenie tak dla przedsiębior-stwa, jak i dla rynku w ogóle, ma charakter kluczowy.
Praca przedsiębiorcy wymaga szeregu umiejętności i cnót; musi być to ktoś zdolny nie tylko do konkurencji, ale i do współpracy. Współpraca bowiem, obok konkurencji, należy do konstytutywnych cech gospodarki rynkowej. Ponieważ zaś człowiek będąc zdolnym do dobra, ma również skłonność do egoizmu, nieuczciwości i zabiegania wyłącz-nie o interes własny, dlatego optymalnym systemem umożliwiającym współpracę i kon-kurencję w dziedzinie gospodarczej jest taki, który „nie będzie przeciwstawiał korzyści osobistej interesowi społeczeństwa jako całości, a raczej szukać będzie sposobów ich owocnej koordynacji. W istocie tam, gdzie indywidualny zysk jest przemocą zniesiony, zastępuje się go ciężkim systemem biurokratycznej kontroli, który pozbawia człowieka inicjatywy i zdolności twórczej" („Centesimus annus", nr 25).
Jednym z najważniejszych skutków przemian gospodarczych w Polsce jest dynamiczny rozwój sektora prywatnego. Jednak pozycja prywatnego przedsiębiorcy wciąż jest w na-szej gospodarce dość słaba. Nie ma tu miejsca, aby przeanalizować wszystkie przyczyny tego stanu. Z pewnością składają się na niego: odziedziczona struktura po gospodarce socjalistycznej, spowolnienie tempa prywatyzacji, dysproporcja między nieźle zorgani-zowanym ruchem związkowym pracobiorców i słabymi organizacjami przedsiębiorców, trudności w dostępie do kredytów, brak wielu niezbędnych rozwiązań prawnych, względ-na niestabilność polityczwzględ-na i wiele innych.
Prywatna przedsiębiorczość najlepiej rozwija się jako ruch oddolny. Państwo, prawodaws-two w dziedzinie gospodarczej powinno odgrywać rolę pomocniczą w stosunku do inicjatywy wolnych jednostek. Jak twierdzi prof. Michael Novak z Amerykańskiego Instytutu Przed-siębiorczości w swej książce „This Hemisphere of Liberty": „Pierwotną formą kapitału jest kapitał ludzki. Po straszliwych zniszczeniach spowodowanych w Europie Zachodniej przez II wojnę światową, kapitał materialny Europy leżał w gruzach. Ale kapitał ludzki, który prze-trwał w umysłach i nawykach ludów europejskich, stał się źródłem „cudu europejskiego".
Aby ów cud nastąpił, wystarczyło dopasować ludzki kapitał do takiej formy ekonomii politycz-nej, która mogła go wyzwolić." I dalej, niejako w nawiązaniu do dzieła Adama Smitha, autor konkluduje: „Przyczyną bogactwa narodów jest dynamiczny obraz Stwórcy umieszczony w każdym ludzkim umyśle i sercu. Zaś celem wyzwalającej się ekonomii politycznej jest umożliwienie temu ziarnu gorczycy twórczości wyrośnięcie do swej pełnej postaci."
Rynek i Solidarność
173
Oznacza to, że ci, którzy chcą jako wolni ludzie rozwijać inicjatywę w dziedzinie go-spodarczej muszą szukać systemu, rozwiązań instytucjonalnych zachęcających ludzi do podejmowania uzasadnionego ryzyka samodzielnej działalności gospodarczej. M. Novak wskazuje jego niezbędne elementy, jakie należy wprowadzić i rozwinąć (jak uczyniono to w krajach, które w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat odniosły sukces), aby ludzka inicjatywa znalazła odpowiednie warunki rozwoju:
- upowszechnić własność prywatną (domów, ziemi, przedsiębiorstw); przepisy pra-wne zmienić tak, by rejestracja małych przedsiębiorstw stała się tania, łatwa i szybka;
- dokonać restrukturyzacji prawa i instytucji bankowych, by kredyt stał się dostępny dla osób niezamożnych. Kredyty są niezbędne dla nabywania przedsiębiorstw, ich ulep-szania, szkolenia ludzi, poszerzania działalności gospodarczej (kredyt „dostępny" nie może jednak oznaczać „łatwego" do uzyskania a „trudnego" do spłacenia. Jest to związa-ne z dbałością o stabilność pieniądza w państwie);
- wprowadzić skuteczne przepisy chroniące patenty i prawa autorskie. Stymulują one twórczość i wynalazczość ludzi (jeden z przepisów Konstytucji USA dotyczy ochrony patentów i praw autorskich);
- wzmacniać więź między edukacją a umiejętnościami praktycznymi; koncentracja dużych inwestycji prywatnych i publicznych na edukacji.
Powyższe postulaty powinny zostać odpowiedzialnie podjęte i formułowane przez samych zainteresowanych, czyli przedsiębiorców. W warunkach polskich, zwłaszcza obecnie, nie da się skutecznie dochodzić do realizacji tych postulatów bez szerokiego i silnego samo-rządu gospodarczego. Zorganizowane oddolne współdziałanie jest niezbędne dla rozwo-ju wszystkich ludzi w krajach niezamożnych, znajdujących się na drodze do gospodarki
rynkowej i demokracji.
Przedsiębiorca to zawód i powołanie
Według Michaela Novaka, „Centessimus annus" jak żaden inny tekst religijny „wnika w wewnętrzny wymiar życia przedsiębiorstwa: ,w związane z nim poczucie satysfakcji, w cechujący go idealizm i zdolność podejmowania wyzwań. Papież formułuje tym sa-mym wielki program moralny. W krajach takich jak Polska, gdzie po upadku komuni-zmu powstały setki tysięcy nowych przedsiębiorstw, papieskie nauczanie na ten temat ma ogromne znaczenie, gdyż dostarcza etycznych, społecznych i politycznych wskazań dla nadchodzących pokoleń." Trudno o bardziej zwięzły opis, ukazujący z jednej strony kompetencje, z drugiej zaś - powołanie przedsiębiorcy.
Wolny rynek ma we wspomnianej encyklice wyraźnie zarysowany sens moralny; jest:
najbardziej skutecznym narzędziem wykorzystania zasobów i zaspokajania potrzeb (CA 34).
O ile zaś dawniej uznawano, iż w działalności gospodarczej najważniejszymi czynnikami są ziemia i kapitał, to współczesna ekonomia odkrywa, iż l"głównym bogactwem czło-wieka jest wraz z ziemią sam człowiek" (CA 32). Mówiąc językiem bardziej technicznym, człowiek jest „ostatecznym zasobem" w gospodarce. Jest on także - i tu wykraczamy już poza horyzont ściśle „techniczny", kierując się w stronę antropologii filozoficznej i teo-logicznej - ostatecznym celem życia gospodarczego. Papież stwierdza: „Współczesna ekonomia przedsiębiorstwa zawiera aspekty pozytywne, których korzeniem jest wolność osoby" (CA 32).
174 Cezary Ritter
Przypatrzmy się w tym miejscu nieco dłuższemu opisowi przedsiębiorstwa zawartemu w encyklice. „Kościół uznaje pozytywną rolę zysku jako wskaźnika dobrego funkcjono-wania przedsiębiorstwa: gdy przedsiębiorstwo wytwarza zysk, oznacza to, że czynniki produkcyjne zostały właściwie zastosowane, a odpowiadające im potrzeby ludzkie - za-spokojone. Jednakże zysk nie jest jedynym wskaźnikiem dobrego funkcjonowania przed-siębiorstwa. Może się zdarzyć, że mimo poprawnego rachunku ekonomicznego, ludzie, którzy stanowią najcenniejszy majątek przedsiębiorstwa, są poniżani i obraża się ich god-ność. Jest to nie tylko moralnie niedopuszczalne, lecz na dłuższą metę musi też negatyw-nie odbić się na gospodarczej skuteczności przedsiębiorstwa. Celem zaś przedsiębiorstwa nie jest po prostu wytwarzanie zysku, ale samo jego istnienie jako wspólnoty ludzi, którzy na różny sposób zdążają do zaspokojenia swych podstawowych potrzeb i stanowią szcze-gólną grupę służącą całemu społeczeństwu. Zysk nie jest jedynym regulatorem życia przedsiębiorstwa; obok niego należy brać pod uwagę czynniki ludzkie i moralne, które z pers-pektywy dłuższego czasu okazują się przynajmniej równie istotne dla życia przedsiębior-stwa" (CA 35).
W świetle powyższych słów przedsiębiorca, to nie tylko ktoś, kto dla słusznego zysku inwestuje i ponosi związane z tym ryzyko; jest to także ktoś, kto na co dzień buduje wspólnotę ludzi. W jakimś sensie, ci których zatrudni, jak i ci, dla których wytwarza zostali mu powierzeni. To prowadzi nas do myśli o służbie bliźnim. Chrześcijańskie do-świadczenie, jak i chrześcijańska myśl, mówią nam, że istnieje głęboka więź między służbą i królowaniem. Istotę tej więzi odnajdujemy w Osobie Syna Bożego: naprawdę króluje ten, kto służy. W spotkaniu z Chrystusem każdy człowiek został powołany do takiego królowania. W działalności gospodarczej, jeżeli dostrzeżemy w niej wymiar słu-żenia bliźniemu - także spotykamy Boga. Jak powiedział kiedyś Jan Paweł II, odnosząc tę myśl do dziedziny gospodarczej aktywności człowieka: „świat został przez Boga powie-rzony człowiekowi". Dlatego „decyzja o takiej a nie innej inwestycji, w danej dziedzinie produkcji, jest zawsze wyborem moralnym i kulturowym" (CA 36). Tego wielkiego za-dania nikt z nas nie urzeczywistni w pojedynkę; trzeba tworzyć style życia i środowiska, w których „szukanie prawdy, piękna i dobra, oraz wspólnota ludzi dążących do wspólne-go rozwoju byłyby elementami decydującymi o wyborze jakości konsumpcji, oszczędno-ści i inwestycji" (CA 36).