Podmioty międzynarodowego arbitrażu inwestycyjnego

Do najważniejszej grupy stosunków prawnych powstających w międzynarodowym procesie inwestycyjnym należą relacje państwo-zagraniczny inwestor prywatny. Umowy inwestycyjne zawierane między państwem a inwestorem zagranicznym różnią się od standardowych umów zawieranych w publicznoprawnym obrocie międzynarodowym. Specyfiką naszego systemu gospodarczego, wynikającą z dostrzegalnych nadal konsekwencji transformacji ustrojowej, jest znacząca rola państwa w obrocie gospodarczym. Zwłaszcza wielkie kontrakty z ostatnich kilku lat, w tym także związane z udziałem strategicznych inwestorów zagranicznych w procesie prywatyzacji, stanowią przykład tak zwane state

contracts (kontraktów państwowych)¹³⁹. Bezspornie jednym z zasadniczych elementów

wyróżniających umowy zagranicznych inwestorów z państwem przyjmującym jest sposób rozstrzygania sporów wynikających z tego rodzaju zobowiązań ze względu na specyfikę związaną z udziałem w sporze strony państwowej.

1.3.2.1. Pojęcie strony państwowej

Dwustronne umowy o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji zawierają definicję „inwestora”, „inwestycji zagranicznej”, a niekiedy również „sporu inwestycyjnego”. Brak jest natomiast w tych umowach definicji „państwa” lub „strony państwowej” z powodu domniemania, iż jest to pojęcie jednoznaczne. Tak jednak nie jest, gdyż w obrocie międzynarodowym przenikają się publicznoprawne i prywatnoprawne funkcje państwa, stąd konieczność pogodzenia konstrukcji państwa jako podmiotu prawa międzynarodowego i osobowości państwa w ujęciu cywilnoprawnym140. Pojęcie to nie jest również definiowane przez przepisy prawa międzynarodowego. L. Antonowicz przyjmuje dość generalną definicję państwa jako „suwerennej jednostki geopolitycznej”141

. W obrocie prywatnoprawnym państwo uczestniczy posiadając bezpośrednio podmiotowość prawną lub alternatywnie poprzez zastosowanie sztucznej konstrukcji Skarbu Państwa, jako odrębnej osoby prawnej o dość specyficznym charakterze142. W procesie inwestycyjnym zdarza się, że umowę z obcym

139 Ibidem, s. 909.

140 Ibidem.

141

L. Antonowicz, Pojęcie państwa w prawie międzynarodowym, Warszawa 1974, s. 28.

142 Zobacz: S. Grzybowski, System prawa cywilnego, t. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 371; A. Klein, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, [w:] Tendencje

rozwoju prawa cywilnego, red. E. Łętowska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, s. 145. Cyt. za:

59

kontrahentem bezpośrednio podpisuje państwo reprezentowane przez odpowiedniego ministra¹⁴³. Często jednak państwo działa przez swoje jednostki organizacyjne o większej lub mniejszej samodzielności. Jeśli są to tylko tak zwane stationes fisci Skarbu Państwa144

, to ich działanie uznać trzeba za działanie państwa, ale jeśli są to różne agencje państwowe, a nawet przedsiębiorstwa lub spółki państwowe, bywają problemy z uznaniem kontraktów przez nie zawieranych za umowy ze „stroną państwową"¹⁴⁵. Ponadto, istnieje możliwość działania samodzielnych podmiotów gospodarczych w ramach realizacji publicznoprawnych funkcji państwa zwłaszcza, gdy samodzielny podmiot gospodarczy w kontrakcie z zagranicznym partnerem wyraźnie powołuje się na swój związek z państwem.

Stroną państwową w traktacie państwowym będzie państwo, w rozumieniu podmiotu prawa międzynarodowego, reprezentowane zgodnie z zasadami tego prawa przez jego organy funkcjonalnie powołane do podejmowania działań w imieniu państwa, bez względu na miejsce tych organów w hierarchii i strukturze aparatu państwowego. Stroną państwową będzie także państwo lub jakakolwiek jego emanacja, traktowana przez prawo wewnętrzne jako podmiot uprawniony do podejmowania zobowiązań w imieniu Skarbu Państwa¹⁴⁶.

1.3.2.2. Pojęcie inwestora zagranicznego

W zasadzie wszystkie bilateralne umowy o ochronie i wzajemnym popieraniu inwestycji definiują pojęcie „inwestora". Niektóre z traktatów formułują ten termin w sposób bardzo zdawkowy, jak na przykład Umowa między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec w sprawie popierania i wzajemnej ochrony inwestycji, sporządzona w Warszawie 10 listopada 1989 roku stanowiąca, iż „inwestorem" jest osoba fizyczna mającą stałe miejsce zamieszkania lub osoba prawna mającą siedzibę w jednym z obszarów obowiązywania niniejszej umowy, uprawniona do dokonywania inwestycji. Z kolei traktaty formułują to pojęcie w sposób bardziej dookreślony, podając przykłady osób prawnych uznawanych za „inwestorów”, na przykład Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukrainy o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji,

143 Na przykład na podstawie art. 7 ust. 3 ustawy z 10 września 1999 r. o niektórych umowach kompensacyjnych zawieranych w związku z umowami dostaw na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa, Dz. U. z 1999 r., nr 80, poz. 903 ze zm., „umowę offsetową w imieniu Skarbu Państwa zawiera minister właściwy do spraw gospodarki".

144

Stationes fisci Skarbu Państwa to państwowe lub samorządowe jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, które w stosunkach cywilnoprawnych działają w ramach swoich zadań w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa.

145

M. H. Koziński, op. cit., s. 910.

60 sporządzona w Kijowie 12 stycznia 1993 roku147

konkretyzuje, iż „inwestorem" w odniesieniu do każdej z Umawiających się Stron są, oprócz osób fizycznych posiadających obywatelstwo państwa danej Umawiającej się Strony, osoby prawne, w szczególności spółki, korporacje, stowarzyszenia handlowe i inne organizacje, utworzone lub zorganizowane należycie w inny sposób, zgodnie z prawem państwa, na którego terytorium mają swoją siedzibę i prowadzą rzeczywistą działalność gospodarczą. Inne dwustronne umowy, jak ma to miejsce na przykład w Umowie między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Chińskiej Republiki Ludowej w sprawie wzajemnego popierania i ochrony inwestycji, sporządzona w Pekinie 7 czerwca 1988 roku148

rozszerzają to pojęcie stanowiąc, iż „inwestorem” może być ponadto osoba prawna, organizacja lub stowarzyszenie posiadające lub nieposiadające osobowości prawnej, utworzone zgodnie z ustawodawstwem jednej z Umawiających się Stron, mające swoją siedzibę na terytorium tej Umawiającej się Strony, która dokonała inwestycji na terytorium drugiej Umawiającej się Strony.

Ponadto, na gruncie polskiego prawa gospodarczego definicja pojęcia przedsiębiorcy zagranicznego, ale również osoby zagranicznej znajduję się w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej.149

Zgodnie bowiem z art. 5 pkt 2 tej ustawy osobą zagraniczną jest osoba fizyczna nieposiadającą obywatelstwa polskiego, osoba prawna z siedzibą za granicą oraz jednostka organizacyjna niebędącą osobą prawną posiadająca zdolność prawną z siedzibą za granicą, a przedsiębiorcą zagranicznym – osoba zagraniczna wykonującą działalność gospodarczą za granicą oraz obywatel polski wykonujący działalność gospodarczą za granicą (art. 5 pkt 3). Z kolei w prawie cywilnym, na potrzeby obrotu wewnętrznego, przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową150

.

Pomimo, iż dookreślenie pojęcia „inwestora” różni się w zależności od poszczególnych aktów prawnych, w praktyce na potrzeby obrotu międzynarodowego przyjmowana jest wykładnia rozszerzająca, na skutek czego pod tym pojęciem należy rozumieć jakikolwiek podmiot gospodarczy utworzony i działający zgodnie z prawem drugiej strony¹⁵¹.

147 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukrainy o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji, sporządzona w Kijowie 12 stycznia 1993 roku, Dz. U. z 1993 r., nr 125, poz. 575.

148 Umowa między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Chińskiej Republiki Ludowej w sprawie wzajemnego popierania i ochrony inwestycji, sporządzona w Pekinie 7 czerwca 1988 roku, Dz. U. z 1989 roku, nr 13, poz. 67.

149 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. z 2004 r., nr 173, poz. 1807.

150

Art. 43¹ ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (k.c.), Dz. U. z 1964 r., nr 16, poz. 93.

61