Uznanie i wykonanie orzeczenia

Formalnie podstępowania na podstawie Konwencji waszyngtońskiej oraz Dodatkowych Ułatwień ICSID są co do zasady zbliżone, rozprawy odbywają się bowiem w tych samych miejscach, a terminy do dokonywania poszczególnych czynności procesowych są podobne. Niemniej jednak, zasadniczą różnicą, obok wspomnianych wcześniej środków prawnych przysługujących po wydaniu orzeczenia, pozostaje kwestia uznania i wykonania orzeczenia. Uznanie i wykonalność wyroku wydanego na podstawie Dodatkowych Ułatwień ICSID, tak samo jak na podstawie Regulaminu UNICITRAL, Regulaminu Sztokholmskiej Izby Arbitrażowej i innych podobnych, podlega reżimowi Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych sporządzonej w Nowym Jorku 10 czerwca 1958 roku. Regulacja ta tworzy zupełnie odmienną procedurę dla ostatecznej wykonalności wyroku niż na podstawie Konwencji waszyngtońskiej, w której to sądy krajowe na podstawie prawa wewnętrznego dokonują uznania i wykonania orzeczenia. Zgodnie z art. III Konwencji nowojorskiej „Każde z Umawiających się Państw (…) uzna orzeczenie arbitrażowe za wiążące i wykona je zgodnie z regułami procedury obowiązującej na obszarze, na którym dochodzi się praw z orzeczenia”. Zatem sąd krajowy, alternatywnie – czy to państwa, w którym prowadzony był arbitraż, czy też państwa, w którym są zlokalizowane aktywa inwestycji lub państwa pochodzenia inwestora - będzie wyznaczony do wykonania orzeczenia trybunału arbitrażowego. Różnica polega nie tylko na tym, kto decyduje - sądy krajowe czy trybunał arbitrażowy, lecz dotyczy także reżimu prawnego mającego zastosowanie. Celem międzynarodowego arbitrażu jest ominięcie sądownictwa krajowego obu stron sporu. Takie rozwiązanie niweczy więc w pewien sposób międzynarodowy mechanizm rozstrzygania sporu z trzech zasadniczych powodów. Po pierwsze, możliwość wnoszenia kolejnych środków odwoławczych w toku postępowania o uznanie i stwierdzenia wykonalności wyroku wydanego przez sąd arbitrażowy wydłuża postępowanie i egzekucję wyroku o kolejne lata⁴⁷⁹. Po drugie, zawsze istnieje obawa co do bezstronności i neutralności

479

W polskim porządku prawnym na postanowienie sądu pierwszej instancji o uznaniu wyroku nienadającego się do wykonania w drodze egzekucji przysługuje zażalenie na podstawie art. 1214 § 1 zd. drugie k.p.c. W myśl

164

sądu krajowego nadzorującego wykonanie orzeczenia, co skutkuje ożywioną dyskusją na temat ważności wykonywanego orzeczenia. Po trzecie, sędziowie sądów krajowych są specjalistami w ściśle określonych dziedzinach prawa, w których orzekają oraz jednocześnie mają ogólną wiedzę na temat całego systemu prawa. Sędziowie ci nie mają zazwyczaj do czynienia ze sprawami z zakresu prawa międzynarodowego, co rodzi obawy w zakresie orzekania przez nich o uznawalności i wykonalności orzeczeń wydanych przez trybunały arbitrażowe instytucji międzynarodowych. Niektórzy z nich znają podstawy arbitrażu handlowego, jednakże nie są oni wyspecjalizowani w dziedzinie traktatowego arbitrażu inwestycyjnego, nie mają specjalistycznej wiedzy na temat Konwencji nowojorskiej, prawa inwestycyjnego czy o umowach o popieraniu i ochronie inwestycji. Dodatkowo, sądy krajowe, które posiadają określone uwarunkowania prawne i kulturowe, nie zawsze rozumieją specyfikę spraw międzynarodowych, co oznacza, że gdyby przyszło im orzekać na podstawie Konwencji nowojorskiej, zaistniałoby większe ryzyko wyrządzenia szkody. Powyższe okoliczności implikują duże prawdopodobieństwo, iż uznanie i wykonanie orzeczenia zostanie zakwestionowane przez drugą stronę sporu⁴⁸⁰.

W celu wykonania wyroku pochodzącego z obszaru prawnego jednego państwa na obszarze innego państwa na podstawie Dodatkowych Ułatwień ICSID niezbędne jest przeprowadzenie postępowania o uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku zagranicznego trybunału arbitrażowego na podstawie Konwencji nowojorskiej481

. Uznanie wyroku zagranicznego sądu arbitrażowego jest przyprowadzane jedynie w stosunku do wyroku, który nie nadaje się do wykonania w drodze egzekucji482

oraz wyroku oddalającego powództwo o świadczenie. Postanowienie rozstrzygające w kwestii uznania rozstrzyga co do istoty sprawy⁴⁸³. Z kolei postępowanie o stwierdzenie wykonalności wyroku dotyczy wyroku

art. 1215 § 3 k.p.c. od postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie uznania przysługuje skarga kasacyjna. Jednocześnie przepis art. 1215 § 3 k.p.c. pozwala także żądać wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem w przedmiocie uznania oraz stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia wydanego w tym przedmiocie.

480

Porównaj: załącznik nr 2 - wywiad z Jean Engelmayer Kalicki.

481 Wszystkie kraje członkowskie Unii Europejskiej są stronami Konwencji nowojorskiej. Więcej na ten temat: T. Ereciński, Postępowanie o stwierdzenie wykonalności zagranicznego wyroku arbitrażowego (zagadnienia

wybrane), „ADR. Arbitraż i Mediacja” 2009, t. 1, nr 5, s. 65-73.

482

Na przykład wyroku uwzględniającego bądź oddalającego powództwo o ustalenie albo o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego

483 „Istotą orzekania sądu jest uznanie orzeczenia sądu obcego; postanowienie rozstrzygające w kwestii uznania rozstrzyga co do istoty sprawy. Postanowienie sądu wojewódzkiego (obecnie sądu, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby strony nie dokonały zapisu na sąd polubowny – przypis autorki) w kwestii uznania orzeczenia sądu obcego porównać więc można raczej z wyrokiem w postępowaniu procesowym niż z postanowieniem w tymże postępowaniu. Nie można tym samym wiązać z postanowieniem uznającym skutków charakterystycznych dla postanowień w zwykłym postępowaniu procesowym”. Tak: P. Czubik, Glosa do

postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Krakowie z dnia 16 kwietnia 1998 r., sygn. akt I Co 45/98 w sprawie uznania przez sąd polski zalegalizowanego orzeczenia sądu kanadyjskiego dotyczącego przeniesienia przez

165

uwzględniającego powództwo o świadczenie, który podlega wykonaniu484

. Właściwość sądu określa się zgodnie z art. 1158 § 1 kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którym sądem właściwym do rozpoznania wniosku o uznanie albo po stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej jest sąd, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby strony nie dokonały zapisu na sąd polubowny485. Sąd orzeka w składzie jednego sędziego. Postępowanie powinno koncentrować się na zapewnieniu podstawowych gwarancji rzetelnego procesu, co jest szczególnie cenne ze względu na wymóg przestrzegania porządku publicznego. Legitymację czynną do zgłoszenia wniosku o uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku zagranicznego trybunału arbitrażowego albo ugody zawartej przed takim sądem posiada strona zagranicznego postępowania arbitrażowego oraz następcom prawnym strony, a legitymację bierną ma podmiot, przeciwko któremu powód może się powołać na ten wyrok w celu jego wykonania486

. Na podstawie art. IV ust. 1 Konwencji nowojorskiej wraz z wnioskiem należy przedłożyć należycie legalizowany oryginał orzeczenia lub należycie uwierzytelniony jego odpis oraz oryginał umowy o poddanie sporu arbitrażowi lub należycie uwierzytelniony jej odpis⁴⁸⁷. W myśl art. IV ust. 2 jeżeli orzeczenie lub umowa nie są napisane w języku urzędowym kraju, w którym dochodzi się praw z orzeczenia, strona żądająca uznania i wykonania orzeczenia powinna przedłożyć przekład tych dokumentów na ten język488

. Zaniechanie zgłoszenia wniosku o stwierdzenie wykonalności wyroku zagranicznego sądu arbitrażowego może skutkować przedawnieniem roszczenia objętego wyrokiem arbitrażowym, co podlega ocenie według prawa materialnego właściwego dla stosunku prawnego łączącego strony postępowania arbitrażowego489

. W stronę w imieniu małoletnich dzieci własności nieruchomości znajdującej się w Polsce, „Rejent” 1999, t. 95, nr

3, s. 134-146.

484 Sąd polski orzekając w przedmiocie stwierdzenia wykonalności lub nadania klauzuli wykonalności zagranicznego sądu polubownego, musi dokonać oceny przesłanek dopuszczalności wykonania orzeczenia na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, odwołując się do obowiązujących w danych stosunkach cywilnych przepisów zarówno krajowych, jak i umów międzynarodowych. Tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 15 marca 1996 roku, sygn. akt I ACz 45/96.

485 Porównaj: T. Ereciński, Postępowanie o stwierdzenie wykonalności…, op. cit., s. 67 i n.

486

Wniosek złożony przez podmiot, któremu brakuje legitymacji, podlega oddaleniu. Porównaj: postanowienie Sądu Najwyższego z 17 lipca 2007 roku, sygn. akt III CZP 55/07.

487 Dołączenie do wniosku dokumentów przewidzianych w art. IV Konwencji nowojorskiej jest nie tylko wymaganiem formalnym wniosku, ale także merytoryczną przesłanką jego uwzględnienia. Tak: postanowienie Sądu Najwyższego z 3 listopada 2004 roku, sygn. akt. III CK 510/03.

488 Przekład powinien być uwierzytelniony bądź przez tłumacza urzędowego lub przysięgłego, bądź przez przedstawiciela dyplomatycznego lub konsularnego. Ponadto zgodnie z art. 24 ust 1 pkt 3 ustawy z 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Dz. U. z 2005 r., nr 167, poz. 1398 ze zm., taki wniosek o uznanie lub stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu polubownego lub ugody zawartej przed tym sądem złożony do sądu powszechnego w Rzeczpospolitej Polskiej podlega stałej opłacie sądowej w kwocie 300 zł.

489 Jeśli prawem właściwym jest prawo polskie, w myśl art. 125 § 1 kodeksu cywilnego: „Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo przed sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd, przedawnia się z

166

polskim porządku prawnym wniosek o nadanie klauzuli wykonalności uznaje się za czynność przerywającą bieg terminu przedawnienia⁴⁹⁰. Przepisy Konwencji nowojorskiej nie regulują właściwości sądu do uznania albo stwierdzenia wykonalności zagranicznego sądu arbitrażowego, w konsekwencji czego w polskim porządku prawnym na podstawie art. 1158 § 1 k.p.c. właściwym jest ten sąd krajowy, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby strony nie zawarły umowy o poddanie sporu arbitrażowi. W postępowaniach arbitrażowych często zdarza się sytuacja, w której jedno państwo chce mieć nadzór nad uznaniem i wykonaniem wyroku, skutkiem czego pojawia się zarzut braku neutralności procedury. Wówczas, jeżeli sposób wykonania (nie treść, a sposób wykonania) orzeczenia jest dalece niekorzystny dla strony przeciwnej, może ona zakwestionować sposób egzekucji, odwołując się do wyjątkowych sytuacji stanowiących podstawy odmowy wykonania orzeczenia. Przeszkody do uznania albo wykonania orzeczenia zagranicznego sądu arbitrażowego zostały w sposób enumeratywny określone w art. V Konwencji:

„1. Na wniosek strony, przeciwko której orzeczenie jest skierowane, nastąpi odmowa uznania i wykonania orzeczenia tylko wówczas, jeżeli strona ta dostarczy właściwej władzy, do której skierowano żądanie uznania i wykonania, dowodu:

a) że stronom wspomnianej w art. II umowy - według prawa odnoszącego się do nich – brak było zdolności albo że wspomniana umowa jest nieważna według prawa, któremu strony umowę tę poddały, a - w razie braku wzmianki w tym względzie - według prawa kraju, w którym orzeczenie zostało wydane, lub

b) że strona, przeciwko której orzeczenie jest skierowane, nie była należycie powiadomiona o wyznaczeniu arbitra lub o procedurze arbitrażowej albo że z innego powodu nie mogła przedstawić swojej sprawy, lub

c) że orzeczenie odnosi się do sporu nie wymienionego w kompromisie lub nie podpadającego pod zakres klauzuli arbitrażowej albo że zawiera rozstrzygnięcia przekraczające granice kompromisu lub klauzuli arbitrażowej; jeżeli jednak rozstrzygnięcie spraw, które zostały poddane arbitrażowi, da się oddzielić od rozstrzygnięcia spraw nie poddanych arbitrażowi, to ta część orzeczenia, która zawiera rozstrzygnięcie spraw poddanych arbitrażowi, może zostać uznana i wykonana, lub

upływem lat dziesięciu, chociażby termin przedawnienia roszczeń tego rodzaju był krótszy. Jeżeli stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenie o świadczenia okresowe należne w przyszłości ulega przedawnieniu trzyletniemu”.

490

Wyrok Sądu Najwyższego z 12 stycznia 2012 roku, sygn. akt II CSK 203/11, uchwała Sądu Najwyższego z 16 stycznia 2004 roku, sygn. akt III CZP 101/03.

167

d) że bądź to skład sądu arbitrażowego, bądź też procedura arbitrażowa nie były zgodne z umową stron, lub - w razie braku takiej umowy - że nie były zgodne z prawem kraju, w którym odbył się arbitraż, lub

e) że orzeczenie nie stało się jeszcze dla stron wiążące, albo że właściwa władza kraju, w którym lub według prawa którego orzeczenie zostało wydane, uchyliła je lub wstrzymała jego wykonalność.

2. Odmowa uznania i wykonania orzeczenia arbitrażowego może nastąpić również i wówczas, jeżeli właściwa władza kraju, w którym postawiono żądanie uznania i wykonania, stwierdzi

a) że według prawa tego kraju przedmiot sporu nie może być rozstrzygany w drodze arbitrażu, lub

b) że uznanie lub wykonanie orzeczenia byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym tego kraju.”

Rozpoznając wniosek sąd krajowy w pierwszej kolejności koncentruje się na przeszkodach do uznania albo stwierdzenia wykonalności wskazanych w art. V ust. 2 pkt a i b Konwencji nowojorskiej, czyli niedopuszczalności rozstrzygania danego sporu w drodze arbitrażu według prawa państwa, gdzie orzeczenie ma być uznane albo wykonane oraz sprzeczności uznania albo wykonania orzeczenia z porządkiem publicznym tego państwa są uwzględniane przez sąd z urzędu. Podstawę ustaleń w tym przedmiocie z reguły stanowi jedynie treść wyroku, a ich zaistnienie skutkuje oddaleniem wniosku. Wyjątkowo w zakresie dotyczącym klauzuli porządku publicznego przewidzianej w art. V ust. 2 pkt b Konwencji, może zachodzić potrzeba przeprowadzenia postępowania dowodowego491

. Natomiast na zarzut strony, przeciwko której orzeczenie jest skierowane, sąd bada istnienie przeszkód przewidzianych w art. V ust. 1 pkt a–e Konwencji nowojorskiej, co zazwyczaj wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego. Ciężar dowodu odnośnie do przeszkód wymienionych w tym przepisie spoczywa na stronie, która żąda odmowy uznania albo stwierdzenia wykonalności492

. Powyższe dowodzi, iż podniesienie przez stronę przeciwną chociażby zarzutu sprzeczności wykonania wyroku z polityką publiczną tegoż państwa, udaremni całą międzynarodową procedurę skutecznego dochodzenia roszczeń. W praktyce, takie wyjątki przewidziane przez Konwencję nowojorską mogą być nader często nadużywane.

491 Szerzej o klauzuli porządku publicznego: M. Pilich, Klauzula porządku publicznego w postępowaniu

o uznanie i wykonanie zagranicznego orzeczenia arbitrażowego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2003, nr 1, s.

157-187; A. W. Wiśniewski, Klauzula porządku publicznego jako podstawa uchylenia wyroku sądu

arbitrażowego (ze szczególnym uwzględnieniem stosunków krajowego obrotu gospodarczego), „ADR. Arbitraż i

Mediacja” 2009, t. 2, nr 6, s. 119-131.

492

168

Bez względu na to, czy takie zarzuty zostaną uwzględnione czy też nie, to i tak pociągną za sobą wątpliwości i stan niepewności oraz doprowadzą do przewlekłości postępowania, co w rezultacie zaszkodzi integralności całego systemu. Ponadto należy zauważyć, iż na podstawie art. VI Konwencji nowojorskiej, jeżeli postępowanie o uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku zagranicznego trybunału arbitrażowego przed sądem krajowym danego państwa zbiega się w czasie z zagranicznym postępowaniem w przedmiocie uchylenia albo wstrzymania wykonalności tego wyroku (toczącym się w państwie wydania wyroku), wówczas sąd krajowy jest uprawniony do odroczenia rozpoznania wniosku, a ponadto na wniosek strony żądającej wykonania orzeczenia nakazać stronie drugiej udzielenie odpowiedniego zabezpieczenia. W polskim porządku prawnym, na podstawie art. 1214 § 2 k.p.c. sąd powszechny stwierdzając wykonalność nie wydaje odrębnego postanowienia, ale nadaje wyrokowi klauzulę wykonalności. Prawem właściwym dla dokonania takiej oceny jest prawo polskie, jako prawo miejsca egzekucji.