Wyborcze determinanty przywództwa politycznego

Wolne wybory są jednym z filarów demokracji w takim stopniu, w jakim ich reguły pozwalają wiernie i uczciwie uwzględnić wolę wyborców, a tym samym wywierać wpływ na decyzje organów władzy oraz przebieg życia politycznego²⁶⁰. Uznaje się je za instytucję obligującą polityków do brania pod uwagę zdania obywateli w trakcie podejmowania dotyczących ich decyzji. Przeważa opinia, że wybory oparte na zasadzie rywalizacji bardziej niż cokolwiek innego przesądzają obecnie o demokratycznym charakterze systemu politycznego państwa²⁶¹. Ich istotą jest bowiem legitymizowanie tego systemu jako całości pod dwoma względami. Primo, czynią to pod względem formalnym, ponieważ w efekcie wyborów dochodzi za każdym razem do odnowienia przez obywateli plenipotencji dla władzy. Secundo, legitymizują system w sferze świadomości, gdyż zwycięstwo w głosowaniu powszechnym daje przywódcom politycznym nie tylko prawną, ale też moralną sankcję do podjęcia działań wpływających na najważniejsze aspekty systemu politycznego.

Szczególne znaczenie instytucji wyborów wynika także z faktu, że jest ona dla przeważającej części społeczeństwa jedyną formą bezpośredniego udziału w politycznych procesach weryfikacji osób sprawujących władzę publiczną²⁶². Polega ona na skorzystaniu z prawa do wybrania osób, które mają zająć stanowiska w strukturze władzy lub z prawa do odwołania polityków, którzy, zdaniem wyborców, nie powinni mieć legitymacji do rządzenia²⁶³. Rezultat tych decyzji wyborczych jest także probierzem jakości relacji łączącej zwolenników z przywódcami. Decydując o tym, na kogo oddadzą swój głos, wyborcy akceptują program wyborczy przedstawiony przez kandydata, ale też wyrażają oczekiwanie, że zrealizuje on swoje obietnice w postaci jak najwierniej odpowiadającej zapowiedziom²⁶⁴. Zawód spowodowany rozbieżnością między przyrzeczeniami i praktyką sprawia zazwyczaj, że osoba pełniąca urząd znacząco zmniejsza swoje szanse na reelekcję i traci część swoich stronników. Warto jednak zauważyć, iż także w reżimach autokratycznych przeprowadza się wybory, choć zazwyczaj nie są one uczciwe, a ich celem jest zakamuflowanie rzeczywistych intencji politycznych osób rządzących państwem²⁶⁵.

260 W. Łączkowski, Prawo wyborcze a ustrój demokratyczny, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, 2009, nr 2, s. 51.

261 G. Bingham Powell Jr., Wybory jako narzędzie..., dz. cyt., ss. 7–8.

262 D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny. O teorii systemów wyborczych, tłum. R. Alberski, J. Sroka, Z. Wiktor, Warszawa 2004, ss. 26–27.

263 M. Król, Słownik demokracji..., dz. cyt., s. 47.

264 J. Haman, Demokracja, decyzje..., dz. cyt., s. 35.

265 D. Robertson, Słownik polityki, London 2004, s. 506.

Normatywnym odbiciem zdolności obywateli do uczestniczenia w demokratycznym procesie obsadzania urzędów publicznych w danym państwie jest system wyborczy. Pojęcie to definiuje się w dwojaki sposób. W sensie szerokim oznacza ono całokształt regulacji prawnych oraz praktyki politycznej²⁶⁶ dotyczących zasad i procedur określających tryb przygotowywania i przeprowadzania wyborów, a także reguł ustalania wyników głosowania i rozdziału mandatów. Przetwarzają one indywidualne preferencje obywateli, wyrażone w ich głosie złożonym przy urnie wyborczej, w postanowienia dotyczące powierzenia funkcji publicznych niektórym osobom spośród grona ludzi startujących w tych wyborach²⁶⁷. Natomiast system wyborczy w wąskim znaczeniu odnosi się jedynie do formuł i metod podziału mandatów między osoby, które uzyskały dostatecznie dużą liczbę głosów²⁶⁸. System wyborczy jest składnikiem systemu politycznego, gdyż uregulowania określające sposób powoływania organów obieralnych w państwie pośrednio wpływają na ich pozycję ustrojową i polityczną oraz wzajemne relacje. Z kolei zasady ustalające wewnętrzną organizację i tryb funkcjonowania organów obsługujących proces wyborczy ułatwiają politologom i prawnikom stypizowanie reżimu politycznego państwa²⁶⁹.

System wyborczy zbudowany na fundamentach praworządności i pluralizmu politycznego legitymizuje demokratyczność ustroju państwa. Drugim wymogiem, jaki mu się stawia, jest prostota. Przejrzystość i przystępność zasad oraz procedur wyborczych pozwalają obywatelom pojąć, w jaki sposób system funkcjonuje i dowiedzieć się, co dzieje się z oddanym przez nich głosem²⁷⁰. System wyborczy pełni ponadto trzy funkcje ważne dla procesów kreujących przywództwo polityczne. Po pierwsze, ma funkcję reprezentacji, starając się jak najwierniej przełożyć wysokość poparcia społecznego dla poszczególnych formacji politycznych na liczbę ich przedstawicieli w danym organie. Dzięki temu głosujący nabierają przekonania, że struktura interesów społecznych oraz poglądów politycznych zostanie odzwierciedlona w składzie osobowym danej instytucji. Wystąpienie znaczących odchyleń od proporcjonalności uważane jest za oznakę ułomności systemu wyborczego²⁷¹. Drugą funkcją systemu wyborczego jest koncentracja, a w istocie – utwierdzenie władzy.

Wybory mają doprowadzić do wyłonienia w organach kolegialnych stabilnej większości

266 Hasło: System wyborczy, [w:] S. Opara (red.), Mały słownik..., dz. cyt., s. 163.

267 Por. A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Leksykon politologii..., dz. cyt., s. 441.

268 Zob. W. Skrzydło, Leksykon wiedzy o państwie i konstytucji, Warszawa 2000, s. 180; A. Szmyt (red.), Leksykon prawa..., dz. cyt., s. 467.

269 Hasło: System wyborczy, [w:] S. Opara (red.), Mały słownik..., dz. cyt., s. 163.

270 D. Nohlen, Prawo wyborcze..., dz. cyt., ss. 153–154.

271 Tamże, s. 152.

osób o wspólnych interesach politycznych. Niespełnienie tego wymogu skutkuje zaistnieniem zjawiska rozbicia wielopartyjnego, gdy mandaty uzyskała zbyt wysoka liczba ugrupowań politycznych, których członkowie mają odmienne motywacje. W efekcie tego znacząco maleje szansa na powołanie przez nie wspólnego rządu zdolnego utrzymać się przez długi czas²⁷². Pragmatyczną postacią tej funkcji są te przepisy ordynacji wyborczych, które wskazują np. formułę przeliczania głosów na mandaty, klauzule zaporowe (czyli tzw.

progi wyborcze) i wymogi dotyczące konieczności zebrania określonej liczby podpisów do zarejestrowania komitetu wyborczego. Mieszczą one w sobie także regulacje dotyczące:

liczby okręgów wyborczych, liczby mandatów do rozdysponowania w każdym z nich oraz kryteriów podziału obszaru państwa na okręgi i obwody głosowania. Trzecia rola systemu wyborczego, czyli funkcja partycypacji, jest indykatorem tego, czy wyborcy mogą zagłosować na konkretne osoby, czy też są uprawnieni jedynie do wskazania jednej z list wyborczych. Drugi wariant uniemożliwia de facto obdarzenie swoim poparciem indywidualnie wskazanego kandydata, co część badaczy systemów wyborczych uważa za czynnik dysfunkcjonalny²⁷³. Konieczność głosowania na listę wyborczą udaremnia przywódcom politycznym zdobycie wiedzy o tym, jak dużym zaufaniem osobistym się cieszą. Z drugiej strony, odpowiednio rozpisane zestawienie członków danego komitetu umożliwia liderowi wprowadzenie do organów przedstawicielskich jedynie popieranych przez siebie współpracowników. Dzięki temu zyskuje on sposobność wyeliminowania bądź zmarginalizowania wewnętrznej opozycji w partii, do której należy.

Trudno w pełni zgodzić się z Przemysławem Żukiewiczem, że wymienione funkcje realnie kolidują ze sobą, a przewaga jednej z nich redukuje praktyczne znaczenie pozostałych²⁷⁴. Jedynie funkcje reprezentacji i koncentracji mogą nawzajem się znosić, a ich złe wyważenie skutkuje zdegradowaniem stopnia legitymizacji systemu politycznego przez zbiorowość. Funkcja partycypacji nie ma raczej możliwości negowania pozostałych funkcji, przynajmniej w demokratycznych reżimach politycznych, choć jej specyfika może wpływać na pola rywalizacji przywódców o prymat wewnątrz partii politycznych. Należy dążyć do osiągnięcia równowagi między realizacją wszystkich trzech funkcji. Zdarza się jednak, że pewne okoliczności, na przykład wspomniany przez Dietera Nohlena wzrost lub spadek

272 Tamże, ss. 152–153.

273 Tamże, s. 153.

274 P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., ss. 203–204.

stopnia heterogeniczności i zantagonizowania społeczeństwa, są dla ustrojodawcy bodźcem do tymczasowego wzmocnienia jednej z funkcji kosztem pozostałych²⁷⁵.