Znaczenie kontekstu instytucjonalnego dla przywództwa politycznego

Kontekst instytucjonalny¹⁷⁰ jest jednym z czterech czynników tworzących zjawisko przywództwa politycznego. Niektórzy naukowcy nadają mu nawet rangę osobnego paradygmatu badań¹⁷¹. Jego ramy są wyznaczane przez zasięg i zakres władzy publicznej.

Ponieważ zdobycie i utrzymanie władzy w państwie jest kwintesencją wszystkiego, co polityczne, uwarunkowania instytucjonalne wyznaczają każdemu podmiotowi granice celowych działań o charakterze politycznym¹⁷². W tym miejscu warto przybliżyć znaczenie słowa instytucja w naukach politycznych oraz naukach prawnych. W literaturze prawnokonstytucyjnej nazwę instytucji nadaje się wyodrębnionemu i stanowiącemu funkcjonalną całość zespołowi norm legalnych, odnoszących się do stosunków w jakiejś dziedzinie życia społecznego. Prawnicy używają więc tego terminu, wskazując np. na instytucję małżeństwa, własności, ale również instytucję referendum albo wyborów¹⁷³. Niekiedy określa się tak również całokształt możliwych działań wyznaczony przez zespół norm (np. instytucja interpelacji jako składnik funkcji kontroli rządu przez parlament) albo osobę bądź grupę osób działającą w sposób zorganizowany na podstawie zbioru uprawnień i obowiązków (np. spółka kapitałowa, partia polityczna)¹⁷⁴. Politolodzy dostrzegają każde z trzech prawniczych ujęć tego terminu, ale odwołują się najczęściej do trzeciego z nich.

Instytucja to dla nich prawnie określony urząd (np. wójt, prezydent, premier) lub organizacja (np. parlament, partia polityczna, sąd administracyjny) będąca elementem państwa lub wywierająca wpływ na jego funkcjonowanie¹⁷⁵. Instytucje są obsadzane przez osobę albo grono osób, które dzięki temu mogą nadawać charakter życiu politycznemu danej zbiorowości¹⁷⁶. Jednostki wchodzące w skład danego organu lub piastujące pewien urząd podejmować mogą wszystkie decyzje, do których uprawniona jest ta instytucja. Czynią to

170 Ramy instytucjonalne są brane pod uwagę w badaniach nie tylko przywództwa politycznego, lecz również np. przywództwa biznesowego (instytucjami są wówczas przedsiębiorstwa oraz ich organy), przywództwa sportowego (rozwija się w strukturach narodowego związku sportowego w danej dyscyplinie lub wewnątrz klubu sportowego), przywództwa wojskowego (jeżeli dotyczy organizacji militarnej). Odmianą przywództwa, która może pozostać całkowicie pozainstytucjonalna, jest przywództwo religijne związane z aktywnością sekt religijnych, ale także np. przywództwo militarne, jeżeli odsyła ono np. do niewielkich grup powstańców, którzy nie zdążyli jeszcze zorganizować sztabu dowódczego.

171 E. Nowak, D. Litwin-Lewandowska, Wstęp..., cyt. wyd., s. 12. Zob. także A. Kasińska-Metryka, Proces kreacji..., dz. cyt., s. 9; W. Aftyka, Kształtowanie przywództwa..., dz. cyt., s. 41.

172 A. Antoszewski, Instytucjonalizacja przywództwa politycznego w państwach postkomunistycznych, [w:] Przywództwo polityczne. Teorie i rzeczywistość, L. Rubisz, K. Zuba (red.), Toruń 2004, s. 40.

173 Hasło: Instytucja, [w:] M. Bankowicz (red.), Słownik polityki..., dz. cyt., s. 88.

174 Hasło: Instytucja prawna, [w:] A. Bator (red.), Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny, Warszawa 2008, s. 187.

175 Hasło: Instytucja polityczna, [w:] S. Opara (red.), Mały słownik politologii, Toruń 2007, s. 62.

176 Zob. hasło: Instytucja polityczna, [w:] A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Leksykon politologii, Wrocław 2004, ss. 140–141; hasło: Instytucja, [w:] M. Bankowicz (red.), Słownik polityki..., dz. cyt., s. 88.

zawsze w jej imieniu, ale na swoją odpowiedzialność. Efekty użycia władzy mogą być więc analizowane w oderwaniu od osoby, która ją sprawuje¹⁷⁷.

Proces, w którym przywódca polityczny stopniowo porzuca nieformalne metody działania w sferze publicznej na rzecz uregulowanych form aktywności, podlegających społecznym sankcjom, nosi nazwę instytucjonalizacji. Ma on doniosłe konsekwencje dla wszystkich osób tworzących relację przywódczą. Dzięki instytucjonalizacji postępowanie przywódcy nabiera określonego sensu i znaczeń, które jego zwolennicy mogą odkodować na podstawie wzorców, do których te zachowania odsyłają¹⁷⁸. Zinstytucjonalizowanie się przywódcy oznacza tym samym zawężenie zakresu jego arbitralności, gdyż nie może on już działać niezgodnie z normami i zasadami regulującymi relacje władcze¹⁷⁹. Próba dokonania takiego czynu powinna z mocy prawa spotkać się z odporem ze strony innych instytucji państwa zagrożonych zdestabilizowaniem systemu politycznego. Sprawia to, że przywódcy polityczni w swoich działaniach stają się bardziej przewidywalni. Instytucje, będąc regulatorami, a w razie potrzeby również moderatorami zachowań aktorów politycznych, pozwalają obywatelom do pewnego stopnia je antycypować. Wypracowanie standardów funkcjonowania przywódców w przestrzeni politycznej wprowadza do niej element porządkujący¹⁸⁰, równoważąc endogeniczne determinanty przywództwa. Redukuje to liczbę ewentualnych konfliktów politycznych (gdyż ulegają one również instytucjonalizacji¹⁸¹) i koncentruje aktywność polityczną przywódców na organach centralnych i instytucjach lokalnych jako emanacjach władzy publicznej.

Instytucjonalizacja przywództwa ogranicza autonomię liderów politycznych, narzucając im wzorce działalności w sferze publicznej. Ich stosowanie jest wymogiem uczestniczenia w rywalizacji o zdobycie możliwości rządzenia państwem. Z drugiej strony istnienie sprawnego układu organów władzy centralnej i lokalnej znacznie upraszcza wdrażanie decyzji przez przywódców realizujących cele swoje oraz zwolenników¹⁸². Dostosowując się do uwarunkowań instytucjonalnych, skłaniają się oni ku formalizowaniu swoich kontaktów ze stronnikami. Nierzadko przyspieszają tym samym przemiany

177 Hasło: Instytucja polityczna, [w:] S. Opara (red.), Mały słownik..., dz. cyt., s. 62.

178 B. Michalak, Partie polityczne i systemy partyjne, Warszawa 2010, ss. 73–74.

179 A. Kasińska-Metryka, Proces kreacji..., dz. cyt., s. 33.

180 A. Antoszewski, Instytucjonalizacja przywództwa..., [w:] Przywództwo polityczne..., cyt. wyd., s.

41.

181 Hasło: Artykulacja interesów, [w:] M. Karwat, J. Ziółkowski (red.), Leksykon pojęć..., dz. cyt., ss.

29–30.

182 Zob. J. Blondel, Political Leadership..., dz. cyt., s. 149; A. Antoszewski, Instytucjonalizacja przywództwa..., [w:] Przywództwo polityczne..., cyt. wyd., s. 40; P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., s. 177.

ustrojowe w państwie lub wyznaczają ich nowe kierunki. Przywództwo polityczne może być więc uznane za jeden z czynników ustrojotwórczych¹⁸³. W opinii Andrzeja Antoszewskiego, instytucjonalizacja była jednym z najważniejszych procesów pozwalających państwom Europy Środkowej i Wschodniej, transformującym od 1989 r. swoje ustroje, wytworzyć nowoczesne wzorce zachowań politycznych. Wsparło to ich starania o powrót do tradycji demokratycznej, preferowanej przez kraje zachodnioeuropejskie¹⁸⁴.

Analiza kontekstu instytucjonalnego jest potrzebna do zrozumienia, jakie są konsekwencje włączenia przywódcy politycznego do struktur władzy państwowej i wyposażenia go w zdolność posługiwania się aparatem przymusu¹⁸⁵. Umożliwia to wyjaśnienie szeregu kwestii rzutujących na obraz stosunków politycznych i prawnych w państwie. Są to zagadnienia dotyczące między innymi: procedur przejęcia kontroli nad instytucjami publicznymi, form legitymizacji liderów i sposobów skutecznego utrzymywania się przez przywódców u władzy. Odnoszą się one również do oddziaływania, jakie na relację przywódczą ma fakt posiadania podmiotowości władczej. Kwestie te wiążą się także ze zmianami zachodzącymi w interakcji przywódcy ze zwolennikami, które są efektem objęcia władzy przez tego pierwszego. To z kolei implikuje problem wpływu, jaki przywódca wywiera na instytucje w celu zmiany alokacji zasobów politycznych. To tylko niektóre zagadnienia, których poruszenie wymaga uprzedniego poznania uwarunkowań instytucjonalnych.