Wpływ systemu partyjnego na przywództwo polityczne

Nie sposób nie zgodzić się ze stwierdzeniem, że obecność partii politycznych wynika z ewolucji systemów politycznych współczesnych państw. Partie polityczne są jedynymi wyspecjalizowanymi instytucjami politycznej samoorganizacji obywateli, które dążą do pozyskania poparcia społecznego w celu zdobycia wpływu na sprawowanie władzy w państwie²⁴⁶. Ponieważ egzemplifikują one naturalne zróżnicowanie ludzkich poglądów i interesów, są niezbędnym ogniwem pośrednim między społeczeństwem i instytucjami publicznymi. Oprócz tego stronnictwa polityczne²⁴⁷ przedstawiają programy i projekty służące uzyskaniu szerokiej aprobaty społecznej, ułatwiają przepływ informacji i opinii między obywatelami a organami państwa oraz kształtują opinię publiczną poprzez konfrontowanie swoich propozycji z postulatami innych ugrupowań²⁴⁸. Obecność partii w

245 L. Garlicki, Polskie prawo..., dz. cyt., s. 74.

246 Zob. S. Bożyk, Partie polityczne a Sejm RP, Warszawa 2006, s. 5; M. Chmaj, W. Sokół, M.

Żmigrodzki, Teoria partii politycznych, Lublin 2001, s. 17; M. Gulczyński, Politologia. Podręcznik..., dz. cyt., s. 101.

247 Określenie to stosowane jest przez politologów zamiennie z terminem „partia polityczna”. Zob. M.

Chmaj, W. Sokół, M. Żmigrodzki, Teoria partii..., dz. cyt., s. 11.

248 Zob. M. Gulczyński, A. Małkiewicz, Wiedza o partiach i systemach partyjnych, Warszawa 2008, ss. 33–42.

systemie politycznym ułatwia zaznajamianie mieszkańców danego kraju i przywódców politycznych z wieloma problemami społecznymi, wymagającymi pilnego rozwiązania.

W przeciwieństwie do organów państwa, których istnienie warunkują przepisy prawa konstytucyjnego, partie polityczne nie są wbudowane w struktury władzy publicznej. Ich byt jest więc uzależniony od posiadania zdolności do przetrwania. Jej wytworzenie i skuteczne podtrzymanie pozwala stronnictwom politycznym pomyślnie przebyć proces instytucjonalizacji. Partie pozbawione tej zdolności obumierają lub zostają zastąpione przez inne ugrupowania, sprawniej akumulujące społeczne poparcie. Zinstytucjonalizowanie partii politycznej oznacza przekształcenie jej w ustabilizowaną wewnętrznie i zewnętrznie instytucję wyposażoną w pewien zestaw cech i wartości pozwalających jej nieprzerwanie funkcjonować w przestrzeni politycznej oraz reagować na zmieniające się okoliczności różnego rodzaju²⁴⁹. Dzięki temu staje się ona prawomocnym podmiotem polityki²⁵⁰, mogącym rywalizować z innymi formacjami politycznymi o objęcie władzy państwowej.

Przesądza o tym posiadanie przez partię takich składników jak: wyodrębniony personel, środki materialne (np. nieruchomości, przedmioty użytkowe), organizacyjne (reguły zarządzania zasobami) i finansowe. Im skuteczniej stronnictwo polityczne dysponuje zgromadzonymi zasobami, tym chętniej jego członkowie włączają się do przedsięwzięć przez nie organizowanych. Natomiast pozostali obywatele nabierają przekonania o tym, iż ugrupowanie to zgromadziło wystarczająco wiele dóbr osobowych i rzeczowych, aby móc efektywnie włączyć się do współzawodnictwa o zdobycie władzy politycznej²⁵¹.

Instytucjonalizacji partii politycznej sprzyja wykształcenie przez nią wewnętrznej struktury decyzyjnej. Dzięki temu może ona zachowywać wewnętrzną spójność. Nie traci również czasu i zasobów na każdorazowe ustalanie zakresu pełnomocnictw poszczególnych jej członków i zakresu ich odpowiedzialności. Partie są dziś pierwszoplanowymi aktorami życia politycznego, toteż najczęściej za ich pośrednictwem przywódcy polityczni nabywają legitymację do ubiegania się o ważne godności państwowe. W niektórych stronnictwach znaczenie przywódców jest niepodważalne. Zajmują oni najwyższą pozycję w hierarchii władz w partii, a przyznany im zakres kompetencji jest większy od uprawnień pozostałych organów statutowych. W innych ugrupowaniach natomiast rola lidera zostaje sprowadzona do przewodniczenia obradom gremiów partyjnych i reprezentowania formacji politycznej w

249 B. Michalak, Partie polityczne..., dz. cyt., s. 73.

250 M. Chmaj, W. Sokół, M. Żmigrodzki, Teoria partii..., dz. cyt., s. 80.

251 Zob. B. Michalak, Partie polityczne..., dz. cyt., ss. 73–74; M. Chmaj, W. Sokół, M. Żmigrodzki, Teoria partii..., dz. cyt., s. 76.

środkach masowego przekazu. W tych partiach decyzje podejmowane są na ogół przez organy kolegialne, a głosy ich członków ważą tyle samo²⁵².

Status przywódcy partyjnego determinuje kilka czynników²⁵³. Te, które określić można jako normatywne, są praktycznym odbiciem przepisów zawartych w statucie danego ugrupowania²⁵⁴. Na ich podstawie można zbadać, jak silnie na pozycję przywódcy wpływa na przykład formalne wyodrębnienie stanowiska przewodniczącego partii o szerokim zakresie kompetencji lub sposoby wskazywania kandydatów na tę funkcję. Istotnym wyznacznikiem tej pozycji jest obecność w układzie władzy stronnictwa innych organów decyzyjnych oraz związki tych podmiotów z funkcją prezesa partii. Ważnym modyfikatorem przywództwa politycznego jest normatywna i rzeczywista ranga kongresów oraz konwencji (czyli walnych zjazdów wszystkich lub znacznej części delegatów partii).

Przekłada się ona na wpływ tych ciał na formułowanie programu politycznego partii oraz korygowanie planów przedstawianych przez przewodniczącego. Niebagatelną kwestią jest także to, jakie miejsce w strukturze partii jest przewidziane dla tych jej członków, którzy reprezentują ją w parlamencie.

Działacz polityczny, chcący zostać przywódcą partyjnym, powinien, moim zdaniem, skumulować dwa rodzaje władzy wewnątrz swej formacji politycznej: instytucjonalną i kadrową. Władza instytucjonalna oznacza zajmowanie najwyższej pozycji w strukturze danego stronnictwa (np. stanowiska prezesa bądź przewodniczącego) lub zdolność do skutecznego przeciwstawiania się decyzjom innych organów wewnętrznych ugrupowania.

Władza kadrowa to możliwość tworzenia oraz korygowania list członków tej partii oraz list wyborczych jej kandydatów na deputowanych w organach przedstawicielskich państwa.

Przywódca partyjny, który wyróżnia się na tle innych swą polityczną intuicją i sprawnością działań, jest w stanie zdobyć dla zwolenników zadowalającą obie strony liczbę stanowisk w instytucjach państwowych. Skala jego oddziaływania zaczyna wówczas przekraczać granice systemu partyjnego, rzutując na cały system polityczny. To sprawia, że wzrastają jego szanse

252 P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., s. 193.

253 Zob. M. Hartliński, Przywództwo partyjne..., dz. cyt., ss. 239–302; M. Hartliński, Przywództwo polityczne. Wprowadzenie..., dz. cyt., ss. 148–158; K. Sobolewska-Myślik, B. Kosowska-Gąstoł, P.

Borowiec, Przywództwo w polskich partiach politycznych w świetle analizy struktury i charakteru naczelnych władz partyjnych, [w:] Partie polityczne – przywództwo partyjne, J. Sielski, M. Czerwiński (red.), Toruń 2008, s. 115. Autorzy ostatniego z podanych źródeł istotnie rozwinęli swoją analizę w książce wydanej dwa lata później. Zob. K. Sobolewska-Myślik, B. Kosowska-Gąstoł, P. Borowiec, Struktury organizacyjne polskich partii politycznych, Kraków 2010.

254 Analizę statutów partii politycznych pod kątem oznaczenia stanowisk posiadających wysoki potencjał przywódczy przeprowadził Maciej Hartliński. Zob. M. Hartliński, Przywództwo partyjne..., dz. cyt., ss. 237–259.

na rozszerzenie relacji przywódczej na całe społeczeństwo i stanie się przywódcą politycznym w skali całego kraju²⁵⁵. Nawiązanie relacji przywództwa politycznego wcześniej niż więzi przywództwa partyjnego zdarza się rzadko²⁵⁶. Z kolei najsilniejszy z przywódców politycznych, utrzymujący interakcje z kluczowymi z punktu widzenia dystrybucji władzy państwowej grupami zwolenników, staje się przywódcą państwowym²⁵⁷. Ten typ przywództwa jest unikalny, co oznacza, że w danym momencie na obszarze danego kraju może je sprawować co najwyżej jedna osoba. Jeżeli na arenie politycznej państwa brakuje podmiotu wyraźnie górującego nad innymi pod względem zgromadzonego poparcia, wówczas stosunek przywództwa państwowego nie występuje.

Każda partia polityczna, która pomyślnie się zinstytucjonalizuje, staje się częścią systemu partyjnego. Uznaje się go za jedną z istotniejszych części systemu politycznego rozstrzygających o jego stabilności. Miano systemu partyjnego nadaje się konfiguracji wszystkich stronnictw politycznych, działających legalnie w danym państwie, które uczestniczą w procesach zdobywania i sprawowania władzy publicznej. Pojęcie to obejmuje ponadto ogół łączących partie relacji, mechanizmy współdziałania i rywalizacji ugrupowań, a także zbiór norm prawnych i zwyczajowych regulujących ich funkcjonowanie. System partyjny dotyczy również stosunków formacji politycznych z organami państwa oraz partii z ich elektoratem²⁵⁸. System wyborczy kreuje pewną przestrzeń, wewnątrz której ugrupowania polityczne realizują swoje dwie podstawowe funkcje. Pierwszą jest funkcja wyborcza polegająca na selekcji kandydatów na stanowiska wybieralne oraz sformułowaniu programu wyborczego. Drugą jest funkcja rządzenia, opierająca się na wywieraniu przez partię wpływu na politykę państwa, na przykład poprzez współtworzenie koalicji większościowej w parlamencie i delegowanie swoich przedstawicieli do gabinetu²⁵⁹. System partyjny jest przestrzenią, na której konkurują ze sobą oraz wchodzą w sojusze również partyjni liderzy. Niektórzy z nich osiągają status przywódców partyjnych, jeżeli spełnili kryteria pozyskania władzy instytucjonalnej i kadrowej, a ich relacja ze zwolennikami jest intensywna i trwała.

255 Zob. J. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, tłum. M. Rusiński, Warszawa 1995, ss.

344–346. Por. M. Hartliński, Przywództwo partyjne..., dz. cyt., s. 171.

256 Takim przypadkiem była kariera polityczna Tadeusza Mazowieckiego. Zob. J. Sielski, Teoretyczne aspekty przywództwa politycznego. Casus Polski, Toruń 2013, ss. 74–75.

257 Por. R. Matyja, Przywództwo i instytucje, [w:] Budowanie instytucji państwa 1989-2001 – w poszukiwaniu modelu, I. Jackiewicz (red.), Warszawa 2004, ss. 11–24; J. Sielski, Teoretyczne aspekty..., dz. cyt., ss. 152–176.

258 M. Gulczyński, A. Małkiewicz, Wiedza o partiach..., dz. cyt., ss. 119–120.

259 S. Bożyk, Partie polityczne..., dz. cyt., ss. 5–6.