Pusta stanowczość czy kwietystyczne podporządko-

Martin Heidegger i dylematy podmiotowości

Heidegger jest ważny dla historii podmiotowości z dwóch powo-dów: jako bezpardonowy krytyk tego pojęcia, który doprowadził do destrukcji jego tradycyjnego ujęcia, oraz jako twórca oryginal-nej koncepcji podmiotowości, przedstawiooryginal-nej przede wszystkim

39 1.3. Nowoczesność – panowanie podmiotu czy jego destrukcja?

w Byciu i czasie⁹⁵. Oba aspekty jego pracy spotkały się z dużym uznaniem i oddźwiękiem w myśli współczesnej.

Heidegger uznał podmiotowość za cechę charakterystyczną dla całej epoki nowożytności. Utożsamił ją z pojęciem subiektywności.

Jego zdaniem nowożytność jest naznaczona procesem umacniania, panowania podmiotu jako subiektywności⁹⁶. Epoka nowoczesności może być zatem rozumiana jako jednorodna, bez wewnętrznej dy-namiki, napięć, sprzeczności czy dialektyki.

W nowożytności dostrzegać się zatem będzie konstytuowaną k r o k p o k r o k u epokę podmiotowości do tego stopnia, że Heidegger będzie usiłował pokazać, w jaki sposób w s z y s t k i e oblicza no-wożytności są faktycznie „skutkami (Folgen) pojawienia się czło-wieka pod postacią podmiotu⁹⁷.

Bycie bytów, czyli horyzont wykładni rozumienia całości tego, co istnieje, jest sprowadzona do człowieka, a ściślej – do człowieka jako podmiotu.

Bez względu na to, w jaki sposób zdefi niujemy pojęcie nowożytno-ści i określimy jej czas historyczny, (…) żaden dziejowy namysł nie może przejść obojętnie wobec dwóch związanych z sobą określeń istoty jej dziejów: że człowiek jako subiectum czyni siebie samego punktem odniesienia dla bytu w całości i gwarantem pewności; oraz że bytość bytu w całości zostaje pojęta jako warunek możliwości przedstawienia tego, co można wytworzyć, i tego, co można wyjaś-nić. A więc: nadejście człowieka jako podmiotu i redukcja wszelkiej realności do tego, co jest przedmiotem dla podmiotu⁹⁸.

Heidegger wskazuje na odwrócenie znaczeniowe słów „subiec-tum” i „obiec„subiec-tum”, jakie zaszło wraz z kartezjańskim odkryciem cogito⁹⁹.

Wcześniej subiectum oznaczało hipokeimenon, to, co istniejące samo w sobie, obiectum było tym, co się przedkłada w postrzeżeniu, wy-obrażeniu itd. Od czasu Kartezjusza sens tego, co „obiektywne” i co

„subiektywne”, ulega odwróceniu, ale zarazem zachowany zostaje sens subiectum i obiectum, z tym, że subiectum jest moje.

95 Ten wątek myśli heideggerowskiej doczekał się kontynuacji we współczesnych naukach kognitywnych Por. M. Błaszak, Programy badawcze w naukach kognitywnych a metafi zyka powszedniości: koncepcja Martina Heideggera jako fi lozofi czne ugruntowanie krytyki kognitywizmu, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych UAM, Poznań 2009.

96 M. Kostyszak, Istota techniki – głos Martina Heideggera, dz. cyt.

97 A. Renaut, Era jednostki…, dz. cyt., s. 32.

98 M. Heidegger, Nietzsche, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 23–24.

99 B. Baran, Saga Heideggera, inter esse, Kraków 1990, s. 107.

40 1. Pułapki rozumu fi lozofi cznego Upatrując początku nowożytności u Kartezjusza, Heidegger w Leibnizjańskiej monadzie widzi prawdziwy obraz cogito. Roz-wijając motywy fi lozofi i Leibniza, szczególnie pojęcia appetitus i perceptio, jednoznacznie utożsami Heidegger pojęcie podmiotu z pojęciami władzy, posiadania i panowania. Charakterystyka pod-miotu jako aktywności, żądzy władania, panowania, nietzscheań-skiej woli, ślepej rządzy samorealizowania się we wszystkim, będzie służyła Heideggerowi do oceny wszystkich koncepcji fi lozofi cz-nych powstałych w nowoczesności, będą one kontynuacjami i po-głębieniem tej dynamiczno-woluntarystycznej istoty podmiotowo-ści¹⁰⁰. Stanie się to udziałem Kanta, Fichtego, Hegla, a skończy na wypełnieniu w woli mocy Nietzschego. Cogito, zdaniem Heidegge-ra, rozumiane jest przez tych myślicieli na sposób sprzyjający po-stawie panowania, przede wszystkim poprzez monadologiczność i antropomorfi zację bytu jako zasady określające podmiotowość.

Takie jednostronne przedstawienie historii nowożytności jako hi-storii wszechpanowania podmiotu metafi zycznego zaważyło na postaci, jaką przyjęła krytyka podmiotu, dokonana zarówno przez samego Heideggera, jak i przez jego spadkobierców, szczególnie myśl postmodernistyczną¹⁰¹. Musimy pamiętać, że Heideggerowska historia nowożytności/podmiotu miała zamysł krytyczny. Przed-stawienie historii nowoczesnego podmiotu służyło oskarżeniu go o wszelkie negatywne przejawy współczesnej mu epoki. Zatem jeże-li to podmiot (jego nowożytna postać) doprowadził do wszelkiego (metafi zycznego) zła pod postacią techniki, zubożenia naszego poj-mowania świata, dominacji jednostronnych sposobów rozumienia świata jako światoobrazów, ontoteologii, to jedynym rozwiązaniem może być tylko rezygnacja z niego. Dokonuje się to u Heideggera dwojako. We wczesnym projekcie (okres Bycia i czasu) rezygnacja z podmiotu nowoczesnego (pokartezjańskiego) następuje poprzez scharakteryzowanie sytuacji człowieka jako polegającej na władzy ślepego decyzjonizmu w stylu Carla Schmitta. W okresie po „zwro-cie” stara się on uciec od podmiotu „(…) we wciąż powtarzanej próbie uczynienia »skoku« zdolnego wyprowadzić poza podmioto-wość (a więc dokąd?)”¹⁰². Ma się to zrealizować poprzez przyznanie podmiotowości byciu bytów, irracjonalnemu horyzontowi wszel-kiego sensu. Bycie przywołane jest wraz z presokratyczną Grecją i staje się archaiczną zasadą, która dziedziczy cechy Prawa Boskiego,

100 A. Renaut, Era jednostki…, dz. cyt., s. 38.

101 O krytyce ontoteologii i próbach przezwyciężenia jej ograniczeń zob.: M. Ko-styszak, Krytyka ontoteologii w pismach Nietzschego, Heideggera i Derridy, Ofi cyna Wy-dawnicza „Arboretum”, Wrocław 2010.

102 A. Renaut, Era jednostki…, dz. cyt., s. 68.

41 1.3. Nowoczesność – panowanie podmiotu czy jego destrukcja?

zewnętrzność tradycji i nieubłagalność wyroków przeznaczenia.

Heidegger wyraża stosunek podmiotu jednostkowego do cało-ści bycia (obdarzonego „prawdziwą” podmiotowocało-ścią) poprzez przywołanie Eckhartiańskiego pojęcia Gelassenheit. Podobnie jak u Mistrza Eckharta, pojęcie określa aktywność w świecie poprzez oddanie się we władanie czegoś od nas większego (Boga, bycia)¹⁰³. Dla Heideggera nie stanowi żadnego problemu fakt, iż w ten sposób nie jest możliwe rozumowanie w kategoriach dobra, zła i zwłaszcza odpowiedzialności. Tę ucieczkę od podmiotowości dobrze podsu-mowuje Habermas:

Język B y c i a i c z a s u sugerował decyzjonizm pustej stanowczo-ści; późna fi lozofi a sugeruje uległość równie pustego podporządko-wania się¹⁰⁴.

Heideggera wizja podmiotu i wynikająca stąd jego krytyka sama wymaga krytyki, bowiem zwraca uwagę jej jednostronność. Nie rozdziela on dwóch ważnych momentów w historii podmiotowości nowożytnej: empiryzmu i impulsu krytycznego zapoczątkowanego wraz z Kantem czy Fichtem. W przypadku Kanta Heidegger widzi panowanie podmiotu metafi zycznego tam, gdzie zaczęła się roz-wijać jego krytyka¹⁰⁵. Jest to ściśle związane z drugą konsekwencją jednostronności wizji Heideggera – zdaje się on nie zauważać róż-nicy pomiędzy rozumem i rozsądkiem¹⁰⁶. Dlatego związanie kryty-ki rozumu z krytyką panowania subiektywności (podmiotowości nowożytnej) nie wymaga w konsekwencji, abyśmy odróżniali uni-wersalizm (oświecenie, humanizm) od partykularyzmu (nacjona-lizm, rasizm). Dla Heideggera, podobnie jak dla Maxa Horkheimera i Theodora W. Adorna, zanika problem dialektyki czy też ambiwa-lencji oświecenia – okazuje się ono jedynie przejawem władzy i woli wszechpanowania¹⁰⁷.

Wszystko jedno, czy nowoczesne idee występują w imię rozumu, czy niszczenia rozumu – pryzmat nowożytnego rozumienia bycia rozkłada w s z e l k i e orientacje normatywne na roszczenia do

103 Zagadnienia te analizowałem szerzej w pracy Doświadczenie codzienności u Martina Heideggera, [w:] T. Buksiński (red.), Doświadczenie, Wydawnictwo Nauko-we IF UAM, Poznań 2001.

104 J. Habermas, Filozofi czny dyskurs nowoczesności, dz. cyt., s. 164.

105 A. Renaut, Era jednostki…, dz. cyt., s. 51.

106 J. Habermas, Filozofi czny dyskurs nowoczesności, dz. cyt., s. 156. Por. T. Buksiń-ski, Dwa rozumy fi lozofi i, dz. cyt.

107 Por. H. Mörchen, Władza i panowanie u Heideggera i Adorna, dz. cyt.; M.J. Siemek, Rozum między światłem i cieniem Oświecenia, posłowie do polskiego wydania książki:

M. Horkheimer, Th.W. Adorno, Dialektyka Oświecenia. Fragmenty fi lozofi czne, Wy-dawnictwo IFiS PAN, s. 283.

42 1. Pułapki rozumu fi lozofi cznego władzy, wysuwane przez podmiotowość opętaną spotęgowaniem samej siebie¹⁰⁸.

Ostatnim istotnym elementem jest niedostrzeganie przez Hei-deggera napięcia pomiędzy pojęciami podmiotu i jednostki. Nie zauważył on, iż krytykowana przez niego postać podmiotowości pokartezjańskiej jest tylko jedną z jej postaci. Skupił swą krytykę na monadologicznej, indywidualnej interpretacji Kartezjusza, a speł-nienie tej myśli widzi jedynie w partykularystycznym realizowaniu się woli mocy pod postacią techniki. Interpretacja Heideggera staje się bezradna wobec zjawisk nowożytności. Na gruncie jego teorii nie ma możliwości jakiegokolwiek przeciwdziałania patologiom rozwojowym moderny. Niedostrzeganie złożonego charakteru no-wożytności uniemożliwia jakiekolwiek rozróżnienie na ekonomię i politykę. Umyka mu w ten sposób dynamika relacji pomiędzy roz-wojem społecznych sił wytwórczych, kapitalizmem a polityką, pró-by „kiełznania” tych sił przez projekty o uroszczeniach uniwersal-nych (demokracja, prawo, prawa człowieka). Dla Heideggera traci sens rozróżnienie na citoyen i bourgeois.

Uczynić z alienacji ontologicznej podstawę wszelkiej alienacji, to znaczy zbanalizować i odrealnić zarówno alienację ekonomiczną, jak i dyskurs na jej temat¹⁰⁹.

Utożsamienie krytykowanego podmiotu metafi zycznego z mo-nadycznie rozumianą jednostką ma jeszcze jedną konsekwencję – Heidegger będzie rozumieć świat społeczny jako przeciwstawienie jednostek i wszechwładnego systemu – bycia. Świat rozpada się na indywidua niebędące podmiotami i zasadę organizującą, opatrz-nościowy System-Podmiot.

Krytyka nowożytności jako epoki wszechpanowania podmiotu metafi zycznego, obwinianego jako sprawca wszelkiego zła, stała się jednym z paradygmatów krytyki postmodernistycznej. Radykalna destrukcja podmiotu metafi zycznego ma być wyzwoleniem. Ten typ krytyki reprezentuje Baumann wraz z metaforą oświecenia jako

„ogrodnictwem”, podobnie Lévinas, ten rys nie jest też obcy przed-stawicielom teorii „podmiotu słabego” i hermeneutyki radykalnej.

Niestety, wszystkie te krytyki dziedziczą słabości koncepcji Hei-deggera. Szczególnie widoczne jest to w twórczości Agambena¹¹⁰.

108 J. Habermas, Filozofi czny dyskurs nowoczesności, dz. cyt., s. 157.

109 P. Bourdieu, L’ontologie politique de Martin Heidegger, Paryż 1988, cyt. za:

S. Magala, Pasterze i funkcjonariusze, „Pismo Literacko-Artystyczne” 1989, nr 9, s. 14.

110 Autorowi temu poświęciłem obszerny, krytyczny tekst Czy można fi lozofo-wać po Kongo Belgijskim? Pułapki krytyków nowoczesności, [w:] Ł. Musiał i in. (red.), W sprawie Agambena Konteksty krytyki, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010.

43 1.3. Nowoczesność – panowanie podmiotu czy jego destrukcja?

Poza krytyką podmiotu metafi zycznego Heidegger oddziałał także jako twórca oryginalnej koncepcji podmiotu i podmiotowości, zaproponowanej w Byciu i czasie, koncepcji Dasein. Według ontolo-gii Dasein podmiot nie jest przedmiotem obdarzonym atrybutami, stanowi zjawisko swoiste. Myśleć można o nim jedynie w egzysten-cjalno-ontologicznych kategoriach charakterystycznych dla podmio-tu – egzystencjałach, może być analizowany tylko z uwzględnieniem swoistej ontologii (opartej na analizie egzystencjalnej). Ontologia fundamentalna rozwijana przez Heideggera w Byciu i czasie miała właśnie stworzyć możliwość ujęcia podmiotu z jego perspektywy i z uwzględnieniem jego specyfi ki. Jest też ważna dla Charlesa Tay-lora, który podał ciekawą jej interpretację w postaci pojęcia moralnej topografi i jaźni. Tam gdzie Heideggera zwykło się czytać jako zwo-lennika pragmatyzmu, Taylor poprzez nietzscheańskie zwrócenie uwagi na fundujący moment wartościowania wprowadził aksjolo-gię. Podmiot „rozumie” świat o tyle o ile jest on dla niego dostępny w horyzoncie jakiegoś przed-założonego wartościowania. W Byciu i czasie także Dasein „rozumiało” świat, jeżeli potrafi ło się z owym światem pragmatycznie obchodzić, używać go. Poprzez Taylorow-ską interpretację Heideggera zniesiona zostaje sprzeczność między nakierowaniem pragmatycznym a aksjologicznym, działanie prag-matyczne okazuje się zawsze zakorzenione w jego aksjologicznym komponencie, zaś działanie aksjologiczne ma swoje logiczne na-stępstwo w pragmatyce (ta bowiem zawsze działa w jakoś wyzna-czonym wartościująco horyzoncie).

Najbardziej płodnym elementem analiz Heideggera z okresu Bycia i czasu jest analiza jednostki jako zaangażowanej w całość proce-sów, które ją otaczają. Heidegger nieprzypadkowo nazywa ową zaangażowaną jednostkę Dasein (bytem tu-oto, bytem przytom-nym, jestestwem), jest ono zanurzone w świecie, który pojmowany (rozumiany) jest przez nie jako zbiór narzędzi, zestaw problemów do rozwiązania¹¹¹. W strukturę Dasein wpisane jest pragmatyczne odniesienie do otaczającego świata, bycie-ku (światu), co oznacza, iż musi się ono wobec bycia zawsze jakoś zachowywać, czy też od-nosić do świata. Całościowe rozumienie jest charakteryzowane jako egzystencjał: bycie-w-świecie. Określa on nieodłączność konteks-towego rozumienia takiego fenomenu, jak świat, przez działający

111 Taka wizja podmiotowości rozwijana jest szczególnie intensywnie na gruncie koncepcji tzw. „ucieleśnionego” poznania – por. A. Clark, Being There: Putting Brain, Body and World Together Again, MIT Press, Bradford Books 1997, oraz „rozszerzo-nego” poznania – A. Clark, Supersizing the Mind: Embodiment, Action, and Cognitive Extension, Oxford University Press, Oxford 2008.

44 1. Pułapki rozumu fi lozofi cznego w nim i uwikłany weń podmiot jednostkowy¹¹². Heidegger rezyg-nuje z defi niowania świata jako przedmiotu intencjonalnego pozna-nia, bowiem intencjonalność jest dopiero ufundowana na strukturze bycia-w-świecie; świat zatem to otoczenie, sposób bycia, czyli miej-sce realizacji faktyczności Dasein. Jednocześnie świat jest strukturą Dasein, co umożliwia napotykanie bytów wewnątrz świata w ogóle, a to zapewnia możliwość konstytucji samej kategorii świata¹¹³.

Skupia swą uwagę na problemie zaangażowania podmiotu¹¹⁴ (wewnątrz świata) i tła (background) jako pojęć, które właśnie myśl Heideggera pozwoliła nam docenić. Pojęcia jaźni „zanurzonej”, zaangażowanej jednostki to pojęcia kluczowe dla dzisiejszej myśli wspólnotowej, komunitariańskiej¹¹⁵.

Analitykę egzystencjalną docenia także Agata Bielik-Robson, która jeden z rozdziałów swej książki, poświęcony w głównej mierze myśl Heideggera, zatytułowała „Z powrotem do świata”. Także ona pod-kreśla, iż charakterystyka człowieka-podmiotu jako bycia-w-świecie jest wyrazem afi rmacji postawy uczestniczącej, zaangażowanej.

Człowiek jako Dasein albo jest na sposób uczestnictwa – albo też jest niczym¹¹⁶.

Postawa uczestnictwa nie jest wolna od zagrożeń, stąd i koncep-cja podmiotowości przedstawiona w Byciu i czasie nie jest wolna od wad. Większość z nich możemy zauważyć i zniwelować ich wpływ poprzez oddzielenie konstrukcji opartej na ontologii fundamental-nej od wątków antymodernistycznych obecnych w fi lozofi i Heideg-gera, a nie przynależnych do rdzenia tej myśli z konieczności¹¹⁷.

112 Intrygującą interpretację Heideggera przedstawiła Anna Pałubicka. Ukazała ona możliwość zinterpretowania Bycia i czasu jako swoistego modelu przedstawia-jącego partycypację w kulturze (rozumianej szeroko, np. na gruncie teorii Jerzego Kmity). Por. A. Pałubicka, Bycie i poręczność a partycypacja w kulturze. Nauka. Huma-nistyka, [w:] J. Kmita, B. Kotowa, J. Sójka (red.), Nauka – humanistyka – człowiek. Prace dedykowane Profesor Krystynie Zamiarze w czterdziestolecie pracy naukowej, Wydawni-ctwo Naukowe UAM, Poznań 2005.

113 Ch. Taylor, Engaged agency and background in Heidegger…, dz. cyt.

114 W intrygujący sposób problem zaangażowania i neutralności jako oś pojęcio-wą, według której można analizować zarówno nowoczesność, jak i problem pod-miotu, przedstawia jeden z głównych przedstawicieli socjologii historycznej – Nor-bert Elias. Por. N. Elias, Zaangażowanie i neutralność, dz. cyt.

115 Zob. Ch. Taylor, Moralna topografi a jaźni…, dz. cyt.

116 A. Bielik-Robson, Na drugim brzegu nihilizmu…, dz. cyt., s. 200.

117 Zagadnienia związane z antymodernizmem myśli Martina Heideggera podej-muje Julian Young w pracy Heidegger, fi lozofi a, nazizm, PWN, Warszawa–Wrocław 2000. Ponadto przy omawianiu problemu podmiotowości w myśli Heideggera będę wykorzystywał własne ustalenia zawarte w niepublikowanej pracy magisterskiej Dualizm w teorii działania i myśleniu Martina Heideggera oraz w artykule Doświadcze-nie codzienności u Martina Heideggera, dz. cyt.

45 1.3. Nowoczesność – panowanie podmiotu czy jego destrukcja?

W myśli późnego Heideggera człowiek jest tylko pustym miej-scem, przestrzenią, którą wypełni irracjonalny „duch” – zasada hi-storii metafi zyki Zachodu – bycie. Człowiek „rozpuści się” w po-stawie uczestniczącej, czy to rozumianej jako pusty decyzjonizm (wczesny Heidegger), czy jako bierna kontemplacja (późny Heideg-ger). Widzimy zatem napięcie pomiędzy ideą uczestnictwa a za-traceniem się w byciu. Jednostronny prymat idei uczestnictwa i jej późniejsza krytyka wiąże się z jednoznaczną krytyką procesów mo-dernizacji (a także z reinterpretacją własnego zaangażowania poli-tycznego), dlatego tak ważne jest przemyślenie związków Heideg-gera z nowoczesnością¹¹⁸. Dostrzeżenie w procesach modernizacji ambiwalencji dwuznaczności pozwoliłoby Heideggerowi wykryć napięcie pomiędzy ideą uczestnictwa i dystansu. Byłby on w stanie ująć dialektyczny splot obu tych momentów jako podstawowych form istnienia człowieka w codzienności¹¹⁹. U Heideggera mamy więc do czynienia z dynamiczną grą przemagających się elemen-tów: wolnego, subiektywnego, indywidualnego Ja i przynależności do bytu jako całości. Oba elementy mogą być bowiem na gruncie teorii Heideggera pojmowane równoważnie jako wzajemnie się warunkujące w dialektycznym związku¹²⁰. W tak zaproponowanej, korygującej interpretacji Heideggera podmiotowość kartezjańska nie będzie rozumiana jako wyczerpujący obraz podmiotu w ogóle, ale jako pewna jego postać, faza rozwojowa, pożądana z pewnych względów poznawczo-praktycznych¹²¹, podobna pojmowaniu neu-tralności jako warunku rozwoju przez Norberta Eliasa. Obraz pod-miotu prezentowany powyżej byłby jego zdaniem wyrazem więk-szego dystansu i neutralności. Paradoksalnie więc (wbrew samemu Heideggerowi) ujmowanie podmiotu także jako jaźni zanurzonej jest wyrazem myśli nowoczesnej, która potrafi ła przezwyciężyć pe-wien swój etap i odpowiadające mu pojmowanie podmiotu.

118 M.E. Zimmerman, Heidegger’s Confrontation with Modernity Technology, Poli-tics, and Art, Indiana Series in Philosophy of Technology, Indiana University Press, Bloomington 1990.

119 O kłopotach, jakie sprawia aplikacja myśli Heideggera do nauk społecznych (a może wydobycie takowych z korpusu jego myśli), zob.: D. Howarth, Towards a Heideggerian Social Science. Heidegger, Kisiel and Weiner on the limits of anthropological discourse, „Anthropological Theory” 2004, vol. 4(2), s. 229–247.

120 O możliwości zaliczenia Heideggera do myślicieli dialektycznych pisał na grun-cie polskim m.in. J. Such, Dialektyczne wizje świata, PWN, Warszawa–Poznań 1992.

121 Por. A. Bielik-Robson, Na drugim brzegu nihilizmu…, dz. cyt.

46 1. Pułapki rozumu fi lozofi cznego

1.3.2. Pomiędzy władzą a oporem – podmiot sprawczy