Kolejnym czynnikiem, który, jak przewidywano w hipotezach 3i, 3j, 3k, może mo-dyfikować relację język – teoria umysłu, jest rodzeństwo. Mierzono trzy wskaźniki zmiennej „rodzeństwo”: posiadanie rodzeństwa, posiadanie starszego rodzeństwa i liczba rodzeństwa.
Po pierwsze, zgodnie z hipotezą 3i przypuszczano, że sam czynnik posiadania rodzeństwa moderuje związek sprawność językowa – teoria umysłu (por. tabela 31).
Dane przedstawione w tabeli 31 wskazują, że stwierdzono dwie istotne staty-stycznie moderacje – posiadanie rodzeństwa jest czynnikiem modyfikującym zwią-zek poziomu produkcji mowy i poziomu rozumienia przwią-zekonań drugiego rzędu oraz rozumienia mowy i wiedzy o myśleniu w drugim pomiarze. Zależności te zilustro-wano na wykresach 8 i 9, a w tabelach 32 i 33 podano wartości testu t i poziom istotności p dla dwu poziomów moderatora (czyli dla dzieci mających i niemających rodzeństwa).
Tabela 31. Analizy moderacji (Ogólny Model Liniowy, analizy interakcji). Predyktor: zmienne produkcji i rozu-mienia mowy; moderator: posiadanie rodzeństwa; zmienna zależna: wskaźniki teorii umysłu
Predyktor Moderator Zmienna zależna N ß BS t
Poziom produkcji mowy
Posiadanie rodzeństwa
Poziom rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze 75 0,03 0,10 0,29 Rozumienie reprezentacji w pierwszym pomiarze 75 0,01 0,10 0,07 Poprawność rozumienia przekonań w pierwszym
pomiarze 75 0,01 0,11 0,01
Poziom rozumienia przekonań w drugim pomiarze 73 0,21 0,11 1,86+
Poprawność rozumienia przekonań w drugim pomiarze 73 0,12 0,12 0,99 Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 73 0,27 0,11 2,41*
Wiedza o myśleniu 62 −0,13 0,13 −0,96
Poziom rozumienia mowy
Posiadanie rodzeństwa
Poziom rozumienia przekonań
w drugim pomiarze 44 0,15 0,15 1,01
Poprawność rozumienia przekonań w drugim pomiarze 44 0,12 0,15 0,78 Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 44 0,04 0,13 0,34
Wiedza o myśleniu 38 0,34 0,14 2,36*
Wyniki wysokie Wyniki średnie
Wyniki niskie
Poziom produkcji mowy 2
1,75
Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 1,5
Wykres 8. Związek między poziomem produkcji mowy i poziomem rozumienia przekonań drugiego rzędu przy braku rodzeństwa (linia ciągła) oraz posiadaniu rodzeństwa (linia kropkowana)
Tabela 32. Istotność statystyczna związku między poziomem produkcji mowy i poprawnością rozumienia przekonań w drugim pomiarze dla braku i posiadania rodzeństwa
Wartość moderatora t
Brak rodzeństwa 0,60
Posiadanie rodzeństwa 3,68**
Wyniki wysokie Wyniki średnie
Wyniki niskie
Poziom rozumienia mowy 5
4,5 4
3,5
Wiedza o myśleniu
Wykres 9. Związek między poziomem rozumienia mowy i wiedzą o myśleniu przy braku rodzeństwa (linia ciągła) oraz posiadaniu rodzeństwa (linia kropkowana)
Tabela 33. Istotność statystyczna związku między poziomem rozumienia mowy i wiedzą o myśleniu dla braku ro-dzeństwa związek między poziomem produkcji mowy i rozumieniem przekonań drugiego rzędu nie jest istotny, a u dzieci mających rodzeństwo jest to istotny sta-tystycznie związek. Podobnie u dzieci niemających rodzeństwa związek między poziomem rozumienia mowy a wiedzą o myśleniu nie jest istotny, a dla dzieci z rodzeństwem związek ten jest istotny statystycznie. Tylko dwie z jedenastu mo-deracji wskazały na zależności istotne, a obie zależności są zgodne z hipotezą 3i.
Stwierdzono, że to dzieci z rodzeństwem, które uzyskują wysokie wyniki w za-kresie produkcji/rozumienia mowy, uzyskują również wysokie wyniki w zaza-kresie zmiennych odnoszących się do teorii umysłu (rozumienia przekonań drugiego rzę-du i wiedzy o umyśle). Choć nie wiadomo, czy są to wyniki istotnie statystycznie wyższe od wyników dzieci bez rodzeństwa, stanowią one pewne zobrazowanie tego, że sam czynnik rodzeństwa może stanowić ważną zmienną sprzyjającą roz-wojowi zarówno w zakresie sprawności językowych, jak i teorii umysłu. Ogólnie hipoteza 3i zyskała częściowe potwierdzenie.
Kolejna hipoteza (3j) odnosiła się do pytania, czy posiadanie starszego rodzeń-stwa modyfikuje związek język – teoria umysłu (por. tabela 34).
Tabela 34. Analizy moderacji (Ogólny Model Liniowy, analizy interakcji). Predyktor: zmienne produkcja i rozu-mienie mowy; moderator: posiadanie starszego rodzeństwa; zmienna zależna: wskaźniki teorii umysłu
Predyktor Moderator Zmienna zależna N ß BS t
Poziom
Poziom rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze 75 −0,22 0,10 −2,13*
Rozumienie reprezentacji w pierwszym pomiarze 75 −0,15 0,10 −1,51 Poprawność rozumienia przekonań w pierwszym
pomiarze 75 −0,04 0,11 −0,41
Poziom rozumienia przekonań w drugim pomiarze 73 −0,02 0,12 −0,18 Poprawność rozumienia przekonań w drugim pomiarze 73 −0,02 0,12 −0,15 Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 73 0,09 0,12 0,75
Wiedza o myśleniu 62 0,07 0,13 0,53
Poziom rozumienia przekonań w drugim pomiarze 44 0,07 0,15 0,46 Poprawność rozumienia przekonań w drugim pomiarze 44 0,01 0,15 0,05 Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 44 0,01 0,13 0,09
Wiedza o myśleniu 38 0,41 0,15 2,79**
Również w wypadku moderatora, jakim jest posiadanie starszego rodzeństwa, dla relacji język – teoria umysłu potwierdzono, że istnieją tylko dwie istotne staty-stycznie moderacje, mianowicie posiadanie starszego rodzeństwa jest ważnym
czyn-nikiem modyfikującym związek poziomu produkcji mowy z poziomem rozumienia przekonań u dzieci w wieku trzech i pół roku oraz jest to również czynnik moderu-jący związek rozumienia mowy z wiedzą o myśleniu u dzieci w wieku pięciu i pół roku. Kolejne dwa wykresy są ilustracją wskazanych zależności (wykresy 10 i 11).
W tabelach 35 i 36 przedstawiono dla tych moderacji wartości testu t i poziomy istotności p, osobno prezentując te dane dla dzieci mających i niemających starszego rodzeństwa.
Wyniki wysokie Wyniki średnie
Wyniki niskie
Poziom produkcji mowy 4
2 Poziom rozumienia przekonań w I pomiarze
Wykres 10. Związek między poziomem produkcji mowy i poziomem rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze u dzieci niemających starszego rodzeństwa (linia ciągła) oraz u dzieci ze starszym rodzeństwem (linia kropkowana)
Tabela 35. Istotność statystyczna związku poziomu produkcji mowy i poziomu rozumienia przekonań w pierw-szym pomiarze u dzieci niemających starszego rodzeństwa i dzieci ze starpierw-szym rodzeństwem
Wartość moderatora t
Brak starszego rodzeństwa 4,99**
Posiadanie starszego rodzeństwa 1,56
Wyniki wysokie Wyniki średnie
Wyniki niskie
Poziom rozumienia mowy 5,4
5,1 4,8 4,5 4,2 3,9
Wiedza o myśleniu
Wykres 11. Związek między poziomem rozumienia mowy i wiedzą o myśleniu u dzieci niemających starszego rodzeństwa (linia ciągła) oraz mających starsze rodzeństwo (linia kropkowana)
Tabela 36. Istotność statystyczna związku między poziomem rozumienia mowy i wiedzą o myśleniu u dzieci niemających starszego rodzeństwa i u dzieci ze starszym rodzeństwem
Wartość moderatora t
Brak starszego rodzeństwa −0,83
Posiadanie starszego rodzeństwa 3,28**
Interpretując dwie odkryte zależności, można twierdzić, że gdy dzieci nie mają starszego rodzeństwa, zachodzi istotny związek między produkcją mowy a rozumie-niem przekonań w wieku trzech i pół lat, a z kolei, gdy mają starsze rodzeństwo w wieku pięciu i pół lat, istotny jest związek między rozumieniem mowy a wie-dzą o myśleniu. Tylko ta druga zależność jest zgodna z hipotezą 3j. Innymi słowy spośród 11 badanych moderacji dwie okazały się istotne, a wzór zależności nie jest konsekwentny – w młodszym wieku, gdy nie ma starszego rodzeństwa, relacja język – teoria umysłu jest istotna, a w starszym wieku przeciwnie – gdy dziecko ma starsze rodzeństwo, właśnie wtedy relacja język – teoria umysłu jest istotna. Dodatkowo warto zauważyć, że u trzyipółletnich dzieci ze starszym rodzeństwem dla niskich wartości produkcji mowy poziom rozumienia przekonań jest wyższy niż u dzieci bez starszego rodzeństwa, a dwa lata później zależność jest odwrotna: wiedza o myśleniu dzieci ze starszym rodzeństwem jest niższa właśnie przy niskim rozumieniu mowy w porównaniu z dziećmi bez rodzeństwa. Choć trudno stwierdzić, czy są to istotne różnice oraz czy odwrócenie zależności nie wynika z tego, że u młodszych dzieci mierzono produkcję, a u starszych rozumienie mowy, nie można wykluczyć, że od-kryte zależności są przypadkowe. Można zatem stwierdzić, że hipoteza 3j nie została potwierdzona.
Ostatnia hipoteza (3k) dotyczyła kolejnej zmiennej, która może moderować zwią-zek język – teoria umysłu, a mianowicie liczby rodzeństwa.
Odkryto trzy istotne moderacyjne zależności dla zmiennej liczba rodzeństwa (por. tabela 37).
Tabela 37. Analizy moderacji (Ogólny Model Liniowy, analizy interakcji). Predyktor: zmienne produkcji i rozu-mienia mowy; moderator: liczba rodzeństwa; zmienna zależna: wskaźniki teorii umysłu
Predyktor Moderator Zmienna zależna N ß BS t
Poziom produkcji mowy
Liczba rodzeństwa
Poziom rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze 75 −0,06 0,12 −0,50 Rozumienie reprezentacji w pierwszym pomiarze 75 −0,08 0,11 −0,67 Poprawność rozumienia przekonań w pierwszym
pomiarze 75 0,04 0,12 0,34
Poziom rozumienia przekonań w drugim pomiarze 73 0,34 0,11 3,06**
Poprawność rozumienia przekonań w drugim pomiarze 73 0,15 0,12 1,23 Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 73 0,41 0,11 3,81**
Wiedza o myśleniu 62 0,03 0,14 0,24
Poziom rozumienia mowy
Liczba rodzeństwa
Poziom rozumienia przekonań w drugim pomiarze 44 0,17 0,16 1,07 Poprawność rozumienia przekonań w drugim pomiarze 44 0,12 0,16 0,75 Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 44 0,03 0,13 0,21
Wiedza o myśleniu 38 0,37 0,16 2,38*
Po pierwsze, stwierdzono, że liczba rodzeństwa była ważnym czynnikiem mo-dyfikującym związek poziomu produkcji mowy i poziomu rozumienia przekonań w drugim pomiarze oraz poziomu produkcji mowy i rozumienia przekonań drugie-go rzędu u dzieci. Stwierdzono również istotną moderację dla związku poziomu rozumienia mowy z wiedzą o myśleniu u dzieci w wieku pięciu i pół roku. Trzy kolejne wykresy (12, 13, 14) oraz tabele (38, 39, 40) stanowią ilustrację tych trzech zależności.
Dwie zobrazowane poniżej zależności pokazały, że u dzieci z przeciętną lub więk-szą liczbą rodzeństwa zachodzi istotny związek między poziomem produkcji mowy a poziomem rozumienia przekonań pierwszego i drugiego rzędu w drugim pomiarze.
U dzieci z mniejszą liczbą rodzeństwa taki związek nie jest istotny statystycznie.
Wyniki te są zgodne z hipotezą 3k.
Wśród analiz prowadzonych dla moderatora „liczba rodzeństwa” stwierdzono również, że u dzieci z przeciętną i większą liczbą rodzeństwa związek rozumienia mowy i wiedzy o myśleniu był istotny statystycznie, a dla dzieci z mniejszą liczbą rodzeństwa nie był. Wykres 14 i tabela 40 są ilustracją tej zależności.
Wyniki wysokie Wyniki średnie
Wyniki niskie
Poziom produkcji mowy 8,5
8 7,5 7 6,5 6 5,5 Poziom rozumienia przekonań w II pomiarze
Wykres 12. Związek między poziomem produkcji mowy i poziomem rozumienia przekonań w drugim pomia-rze dla niskich (−1 OS, linia ciągła), średnich (linia ppomia-rzerywana) oraz wysokich (+1 OS, linia kropkowana) wartości zmiennej „liczba rodzeństwa”
Tabela 38. Istotność statystyczna związku między poziomem produkcji mowy i poziomem rozumienia prze-konań w drugim pomiarze w zależności od wartości liczby rodzeństwa wyrażonej w kategoriach odchylenia standardowego
Wartość moderatora t
−1 OS −0,57
Średnia 2,62*
1 OS 4,03**
Wyniki wysokie Wyniki średnie
Wyniki niskie
Poziom produkcji mowy 2
1,75
Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 1,5
Wykres 13. Związek między poziomem produkcji mowy i poziomem rozumienia przekonań drugiego rzędu dla niskich (−1 OS, linia ciągła), średnich (linia przerywana) oraz wysokich (+1 OS, linia kropkowana) wartości zmiennej „liczba rodzeństwa”
Tabela 39. Istotność statystyczna związku między poziomem produkcji mowy i poziomem rozumienia przekonań drugiego rzędu w zależności od wartości liczby rodzeństwa wyrażonej w kategoriach odchylenia standardowego
Wartość moderatora t
−1 OS −1,06
Średnia 2,75**
1 OS 4,68**
Wyniki wysokie Wyniki średnie
Wyniki niskie
Poziom rozumienia mowy 5,5
5
4,5
4
3,5
3
Wiedza o myśleniu
Wykres 14. Związek między poziomem rozumienia mowy i wiedzą o myśleniu dla niskich (−1 OS, linia ciągła), średnich (linia przerywana) oraz wysokich (+1 OS, linia kropkowana) wartości zmiennej „liczba rodzeństwa”
Tabela 40. Istotność statystyczna związku między poziomem rozumienia mowy i wiedzą o myśleniu w zależ-ności od wartości moderatora „liczba rodzeństwa” wyrażonej w kategoriach odchylenia standardowego
Wartość moderatora t
−1 OS −0,02
Średnia 2,98**
1 OS 3,27**
Na zakończenie tej grupy analiz można stwierdzić, że wprawdzie istniały tylko trzy istotne moderacje dla zmiennej liczby rodzeństwa, ale zawsze wtedy potwier-dzano, że u dzieci z dużą i przeciętną liczbą rodzeństwa związek sprawność języ-kowa – teoria umysłu był istotny, a dla mniejszej liczby rodzeństwa nie był istotny statystycznie. Hipoteza 3k została tylko częściowo potwierdzona, a uzyskane wyniki obrazują opisaną przez nią zależność. U dzieci z większą liczbą rodzeństwa stwier-dzono, że przy wysokim poziomie rozwoju mowy uzyskują one wyższe wyniki w teorii umysłu (choć nie ma pewności, czy to wyniki istotnie wyższe) niż u dzieci z mniejszą liczbą rodzeństwa.
Podsumowując analizy wykonane w odniesieniu do trzeciej grupy hipotez, należy stwierdzić, na pewnym poziomie ogólności, po pierwsze, że wyniki analiz korelacji
wykonanych przy kontroli innych zmiennych dowodzą, iż związek język – teoria umysłu był nadal związkiem istotnym, a korelacja ta była co najmniej na poziomie średnim (od 0,50 do 0,30). Potwierdzona została hipoteza 3a i 3d (inteligencja dzie-cka ani wykształcenie rodziców nie są czynnikami pośredniczącymi w relacji język--teoria umysłu). Nie stwierdzono również, że liczba i częstotliwość aktywności lub doświadczeń dziecka powodują, że przestaje istnieć istotna zależność język-teoria umysłu. Zdarzało się, że korelacje między zmiennymi językowymi a teorią umysłu przy kontroli innych zmiennych nie tylko nie zmniejszały się, ale nawet nieznacznie wzrastały (np. przy kontroli inteligencji). Warto więc podkreślić, że związki języka z teorią umysłu były na tyle silne, że nawet gdy statystycznie eliminujemy wpływ innych czynników, pozostają one nadal istotne.
Również analizy moderacji przyniosły ciekawe, ale niestety niejednoznaczne wy-niki. W odniesieniu do hipotezy, że cechy temperamentu mogą modyfikować relację język – teoria umysłu, nie uzyskano konkluzywnych rezultatów. Stwierdzano istnie-nie pojedynczych istotnych moderacji, na przykład istotny związek rozumienia mowy i wiedzy o myśleniu dla wysokich wartości emocjonalności. Dla aktywności żadna z moderacji nie była istotna, a dla dzieci przeciętnie i bardziej towarzyskich rozumienie mowy wiązało się z rozumieniem i poprawnością rozumienia przekonań. W wypadku natomiast nieśmiałości wzór moderacji był trudny do jednoznacznego opisania – dla jednej moderacji związki były istotne dla wysokich wartości nieśmiałości, a dla innej przeciwnie – dla wartości niskich i przeciętnych. W kolejnych badaniach warto zasto-sować inne narzędzie do badania temperamentu, gdyż oceny rodziców mogą nie być najlepszym narzędziem do oceny tej cechy zachowania dzieci (por. Sameroff, 2010).
W świetle uzyskanych wyników należy stwierdzić, że być może cechy temperamentu nie modyfikują relacji język – teoria umysłu, ale tym bardziej warto zapytać, czy nie wpływają na rozwój językowy i ten z kolei określa poziom teorii umysłu. Takie pytanie badawcze zadano w ostatniej części analiz, które miały charakter eksploracyjny.
Odnosząc się do wyników analiz moderacji, w których zmienne rodzeństwa stano-wiły moderator relacji język – teoria umysłu, można stwierdzić, że uzyskano zaskakują-ce wyniki. Na wykonane trzydzieści trzy moderacje tylko siedem okazało się istotnych, a uzyskane dane wcale nie wskazują na kompensującą rolę posiadania rodzeństwa dla rozwoju teorii umysłu u dzieci o niższym poziomie sprawności językowych. Stwier-dzono wprawdzie dwie istotne moderacje dla zmiennej „posiadanie starszego rodzeń-stwa” i trzy – dla zmiennej „liczba rodzeńrodzeń-stwa”, ale tylko cztery z nich miały wzór zależności zgodny z hipotezami 3j i 3k. Można zatem stwierdzić, że tylko częściowo potwierdzono hipotez 3i, 3j i 3k, a co ciekawe, uzyskane zależności (por. wykresy 8,9 oraz 11-14) są dokładnie odwrotne niż sugerowały Jenkins i Astington (1996) – to właśnie dzieci mniej sprawne językowo, gdy miały rodzeństwo lub ich rodzeństwo było liczniejsze, uzyskiwały wyższe wyniki w testach teorii umysłu. Obserwowano zatem raczej być może efekt wzmacniania wpływu sprawności językowych na teorię umysłu przez nieposiadanie rodzeństwa niż efekt kompensacji. Warto wskazać, że aż w trzech na siedem moderacji wpływ zmiennych „rodzeństwo” był ważny dla relacji rozumienie mowy – wiedza o umyśle, czyli zadania do pomiaru teorii umysłu o
charak-terze „mocno językowym” (pytanie: co to jest myślenie). Dlatego tym bardziej zasadne wydaje się również sprawdzenie, czy nie jest tak, że to rodzeństwo przez wpływ na rozwój językowy określa rozwój teorii umysłu, czyli ważne będzie wykonanie analiz mediacji, w których właśnie zmienne językowe będą mediatorami.