Analizując wpływ kolejnych czynników na odkrytą zależność język – teoria umysłu, prowadzono analizy moderacji. W świetle wyników badań prezentowanych w roz-dziale czwartym można przypuszczać, że czynniki temperamentalne, choć nie wpły-wają bezpośrednio na wyniki uzyskiwane w zadaniach teorii umysłu, mogą jednak modyfikować relację język – teoria umysłu. Analizy prowadzono odrębnie dla każdej z czterech cech temperamentu.
Zgodnie z hipotezą 3e przewidywano, że u dzieci o słabej emocjonalności związek teorii umysłu i sprawności językowych będzie istotny, a przeciętna i silna emocjonal-ność spowodują, że związek nie będzie istotny. Wyniki analiz przedstawia tabela 23.
Jedyna istotna statystycznie moderacja została odkryta dla związku między po-ziomem rozumienia mowy a wiedzą o myśleniu. Siła tego związku zależy od pozio-mu emocjonalności jako cechy temperamentu dziecka. Zależność ta została zilustro-wana na wykresie 3, a w tabeli 24 podano wartości testu t i poziom istotności p dla każdego z trzech poziomów moderatora.
Tabela 23. Analizy moderacji (Ogólny Model Liniowy, analizy interakcji)53.51Predyktor: zmienne produkcji i ro-zumienia mowy; moderator: emocjonalność; zmienna zależna: wskaźniki teorii umysłu (N = 85)
Predyktor Moderator Zmienna zależna N ß BS t
Poziom produkcji
mowy Emocjonalność
Poziom rozumienia przekonań
w pierwszym pomiarze 85 −0,02 0,10 −0,20
Rozumienie reprezentacji
w pierwszym pomiarze 85 0,02 0,10 0,23
Poprawność rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze 85 −0,01 0,10 −0,14 Poziom rozumienia przekonań w drugim pomiarze 74 −0,20 0,11 −1,80 Poprawność rozumienia przekonań w drugim pomiarze 74 −0,17 0,12 −1,42 Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 74 −0,11 0,12 −0,92
Wiedza o myśleniu 63 −0,02 0,13 −0,17
Poziom rozumienia
mowy Emocjonalność
Poziom rozumienia przekonań
w drugim pomiarze 45 −0,04 0,17 −0,26
Poprawność rozumienia przekonań w drugim pomiarze 45 −0,04 0,16 −0,25 Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 45 0,03 0,15 0,21
Wiedza o myśleniu 39 0,42 0,17 2,49*
Legenda: BS – błąd standardowy
Wyniki wysokie Wyniki średnie
Wyniki niskie
Poziom rozumienia mowy 5,25
5 4,75 4,5 4,25 4
Wiedza o myśleniu
Wykres 3. Związek między poziomem rozumienia mowy i wiedzą o myśleniu przy: niskich wartościach emo-cjonalności (−1 OS, linia ciągła), średnich (linia przerywana) oraz wysokich (+1 OS, linia kropkowana)
53 Analizy interakcji wykonywano na zmiennych zależnych interwałowych (niezdychotomizowanych) oraz zmiennych niezależnych interwałowych (również niezdychotomizowanych) za pomocą Ogólnego Modelu Liniowego (General Linear Model). W kilku przypadkach moderator był dychotomiczny. Proce-dura liczenia interakcji obejmowała centrowanie zmiennych niezależnych, utworzenie ich iloczynu oraz sprawdzenie, czy włączenie do modelu (zawierającego już obie zmienne niezależne) ich iloczynu powo-duje istotny statystycznie przyrost wariancji wyjaśnionej. W przypadku uzyskania istotnej statystycznie interakcji sporządzano ilustrujący wykres oraz obliczano związek predyktora ze zmienną zależną przy niskich, średnich i wysokich wartościach moderatora (ewentualnie przy dwóch wartościach, jak na przykład posiadanie vs brak rodzeństwa).
Tabela 24. Istotność statystyczna związku między poziomem rozumienia mowy a wiedzą o myśleniu w zależ-ności od wartości emocjonalzależ-ności wyrażonej w kategoriach odchylenia standardowego
Wartość moderatora t
−1 OS 0,67
Średnia 1,12
1 OS 3,09**
Interpretując odkrytą zależność, można twierdzić, że emocjonalność modyfikuje związek rozumienia mowy i wiedzy o myśleniu w ten sposób, że dla wysokich war-tości emocjonalności jest to związek istotny, a dla warwar-tości niskich i średnich nie jest istotny statystycznie. Wyniki tylko jednej z 11 analiz wskazały na istotną zależność i to nie zgodną z hipotezą, można zatem jedynie stwierdzić, że hipoteza 3e nie została potwierdzona.
Odnosząc się do hipotezy 3f, sprawdzano, czy towarzyskość jako cecha tempera-mentu będzie modyfikować związek sprawność językowa – teoria umysłu, a dokład-niej oczekiwano, że u dzieci o słabej towarzyskości związek język – teoria umysłu będzie istotny, a przeciętna i silna towarzyskość spowodują, że związek nie będzie istotny. Wyniki analizy przedstawiono w tabeli 25.
Tabela 25. Analizy moderacji (Ogólny Model Liniowy, analizy interakcji). Predyktor: zmienne produkcji i rozu-mienia mowy; moderator: towarzyskość; zmienna zależna: wskaźniki teorii umysłu
Predyktor Moderator Zmienna zależna N ß BS t
Poziom produkcji
mowy Towarzyskość
Poziom rozumienia przekonań w pierwszym
pomiarze 85 0,03 0,10 0,33
Rozumienie reprezentacji w pierwszym pomiarze 85 0,05 0,10 0,49 Poprawność rozumienia przekonań w pierwszym
pomiarze 85 0,01 0,10 0,08
Poziom rozumienia przekonań w drugim
pomiarze 74 0,06 0,12 0,48
Poprawność rozumienia przekonań w drugim
pomiarze 74 −0,01 0,12 −0,01
Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 74 0,01 0,12 0,12
Wiedza o myśleniu 63 −0,11 0,13 −0,83
Poziom rozumienia
mowy Towarzyskość
Poziom rozumienia przekonań w drugim
pomiarze 45 0,28 0,14 1,98*
Poprawność rozumienia przekonań w drugim
pomiarze 45 0,27 0,14 2,00*
Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 45 0,20 0,13 1,51
Wiedza o myśleniu 39 0,19 0,16 1,22
W trakcie analizy danych zawartych w tabeli 25 okazało się, że tylko dwie mode-racje były istotne statystycznie, mianowicie stwierdzono je tylko dla związku poziomu rozumienia mowy z poziomem i poprawnością rozumienia przekonań w drugim miarze. Te zależności zostały zilustrowane na wykresach 4 i 5, a w tabelach 26 i 27 po-dano wartości testu t i poziom istotności p dla każdego z trzech poziomów moderatora.
Wyniki wysokie Wyniki średnie
Wyniki niskie
Poziom rozumienia mowy 8,5
8 7,5 7 6,5 6 5,5 Poziom rozumienia przekonań w II pomiarze
Wykres 4. Związek między poziomem rozumienia mowy i poziomem rozumienia przekonań w drugim pomia-rze przy wartościach towarzyskości: niskich (−1 OS, linia ciągła), średnich (linia ppomia-rzerywana) oraz wysokich (+1 OS, linia kropkowana)
Tabela 26. Istotność statystyczna związku między poziomem rozumienia mowy i poziomem rozumienia prze-konań w drugim pomiarze w zależności od wartości towarzyskości wyrażonej w kategoriach odchylenia stan-dardowego
Wartość moderatora t
−1 OS −0,20
Średnia 2,10*
1 OS 2,96**
Wyniki wysokie Wyniki średnie
Wyniki niskie
Poziom rozumienia mowy 2
1,8 1,6 1,4 1,2 Poprawność rozumienia przekonań w II pomiarze
Wykres 5. Związek między poziomem rozumienia mowy i poprawnością rozumienia przekonań w drugim pomiarze przy wartościach towarzyskości: niskich (−1 OS, linia ciągła), średnich (linia przerywana) oraz wy-sokich (+1 OS, linia kropkowana)
Tabela 27. Istotność statystyczna związku między poziomem rozumienia mowy i poprawnością rozumienia przekonań w drugim pomiarze w zależności od wartości towarzyskości wyrażonej w kategoriach odchylenia standardowego
Wartość moderatora t
−1 OS 0,04
Średnia 2,52*
1 OS 3,26*
Wyniki wskazują, że u dzieci o przeciętnym i wysokim poziomie towarzyskości zachodzi istotny związek między rozumieniem mowy a rozumieniem i poprawnością rozumienia przekonań w drugim pomiarze. U dzieci o niskim poziomie towarzysko-ści związek między tymi zmiennymi nie jest istotny statystycznie.
Należy podkreślić, że choć odkryto tylko dwie istotne moderacje, obie dotyczyły wyników uzyskanych w pomiarze drugim i analiz, w których predyktorem było ro-zumienie mowy. Odkryte zależności wskazują, że u dzieci pięcioipółletnich związek między rozumieniem mowy a rozumieniem i poprawnością rozumienia przekonań jest modyfikowany przez cechę towarzyskości, ale kierunek tych zależności jest od-wrotny niż w hipotezie 3f. Hipoteza 3f nie została potwierdzona.
Kolejna hipoteza (3g) dotyczyła wpływu nieśmiałości (czyli niskiej towarzysko-ści i wysokiej emocjonalnotowarzysko-ści) na związek język – teoria umysłu. Oczekiwano, że nieśmiałość będzie modyfikować relację sprawność językowa – teoria umysłu, a do-kładniej, że u dzieci o silnej nieśmiałości związek język – teoria umysłu będzie istot-ny, a przeciętna i słaba nieśmiałość spowodują, że związek nie będzie istotny. Wyniki analizy przedstawiono w tabeli 28.
Tabela 28. Analizy moderacji (Ogólny Model Liniowy, analizy interakcji). Predyktor: zmienne produkcja i rozu-mienie; moderator: nieśmiałość; zmienna zależna: wskaźniki teorii umysłu
Predyktor Moderator Zmienna zależna N ß BS t p
Poziom produkcji mowy Nieśmiałość
Poziom rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze 85 −0,14 0,10 −1,43 ,156 Rozumienie reprezentacji w pierwszym pomiarze 85 −0,12 0,10 −1,28 ,205 Poprawność rozumienia przekonań w pierwszym
pomiarze 85 −0,05 0,10 −0,55 ,586
Poziom rozumienia przekonań w drugim pomiarze 74 −0,01 0,11 −0,10 ,919 Poprawność rozumienia przekonań w drugim pomiarze 74 0,05 0,12 0,44 ,659 Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 74 −0,05 0,11 −0,40 ,689
Wiedza o myśleniu 63 0,26 0,12 2,10* ,040
Poziom rozumienia mowy Nieśmiałość
Poziom rozumienia przekonań w drugim pomiarze 45 −0,27 0,15 −1,83 ,075 Poprawność rozumienia przekonań w drugim pomiarze 45 −0,28 0,14 −2,01* ,051 Poziom rozumienia przekonań drugiego rzędu 45 −0,01 0,14 −0,09 ,926
Wiedza o myśleniu 39 −0,24 0,16 −1,50 ,142
Dane zawarte w tabeli 28 pozwalają twierdzić, że tylko dwie moderacje były istot-ne statystycznie, a mianowicie związek poziomu produkcji mowy z wiedzą o umyśle był modyfikowany przez nieśmiałość oraz cecha ta moderowała również związek między poziomem rozumienia mowy a poprawnością rozumienia przekonań w dru-gim pomiarze. Wykresy 6 i 7 stanowią ilustrację dla tych zależności. W tabelach 29 i 30 przedstawiono natomiast wartości testu t i poziomy istotności p dla każdego z trzech poziomów moderatora.
Wyniki wysokie Wyniki średnie
Wyniki niskie
Poziom produkcji mowy 5
4,75
4,5 4,25 4 3,75
Wiedza o myśleniu
Wykres 6. Związek między poziomem produkcji mowy i wiedzą o myśleniu przy wartościach nieśmiałości:
niskich (−1 OS, linia ciągła), średnich (linia przerywana) oraz wysokich (+1 OS, linia kropkowana)
Tabela 29. Istotność statystyczna związku między poziomem produkcji mowy i wiedzą o myśleniu w zależno-ści od wartozależno-ści nieśmiałozależno-ści wyrażonej w kategoriach odchylenia standardowego
Wartość moderatora t
−1 OS −0,71
Średnia 0,98
1 OS 2,18*
Wyniki wysokie Wyniki średnie
Wyniki niskie
Poziom rozumienia mowy 2
1,9 1,8 1,7 1,6 1,5 1,4 Poprawność rozumienia przekonań w II pomiarze 1,3
Wykres 7. Związek między poziomem rozumienia mowy i poprawnością rozumienia przekonań w drugim po-miarze przy wartościach nieśmiałości: niskich (−1 OS, linia ciągła), średnich (linia przerywana) oraz wysokich (+1 OS, linia kropkowana)
Tabela 30. Istotność statystyczna związku między poziomem rozumienia mowy i poprawnością rozumienia przekonań w drugim pomiarze w zależności od wartości nieśmiałości wyrażonej w kategoriach odchylenia standardowego
Wartość moderatora t
−1 OS 3,08**
Średnia 2,39*
1 OS −0,01
Podsumowując dane uzyskane dla moderacji, w których związek język – teoria umy-słu miała modyfikować cecha nieśmiałości, można twierdzić, że hipoteza 3g nie zyskała potwierdzenia. Po pierwsze, na kilkanaście sprawdzonych moderacji tylko dwie okazały się istotne, a opisany przez nie wzór zależności nie jest spójny. U trzyipółletnich dzieci o wysokim poziomie nieśmiałości zachodzi istotny związek produkcji mowy i wiedzy o myśleniu, a u dzieci o niskim i przeciętnym poziomie nieśmiałości związek ten nie jest istotny. Ten wynik jest wprawdzie zgodny z hipotezą 3g, ale jest to tylko jedna zależ-ność. U pięcioipółletnich dzieci z kolei przeciwnie: gdy ich poziom nieśmiałości jest ni-ski i średni, związek między rozumieniem mowy i poprawnością rozumienia przekonań jest istotny, a u dzieci o wysokim poziomie nieśmiałości nie jest istotny statystycznie. Ta zależność jest odwrotna wobec hipotezy 3g. Nie można zatem jednoznacznie stwierdzić, czy nieśmiałość modyfikuje związek sprawność językowa – teoria umysłu.
Ostatnia z tej grupy hipoteza (hipoteza 3h) przewidywała, że u dzieci o słabej aktywności związek język – teoria umysłu będzie istotny, a przeciętna i silna aktyw-ność spowodują brak związku. Hipoteza 3h nie została potwierdzona, gdyż żadna ze sprawdzanych zależności nie była istotna statystycznie (wynik zaprezentowano w tabeli 5.1 w aneksie).
Na kilkadziesiąt badanych moderacji (dokładnie 44) odkryto tylko pięć istotnych moderacji, i to nieukładających się w konsekwentny wzór: (1) aktywność w ogóle
nie modyfikowała zależności język – teoria umysłu, (2) dla emocjonalności tylko jedna zależność była istotna, (3) dla towarzyskości tylko u dzieci starszych i tylko dwie moderacje były istotne, ale zależność była odwrotna, niż stwierdzała hipoteza, (4) w wypadku nieśmiałości tylko dwie istotne moderacje wskazywały na niespójny wzór zależności u dzieci młodszych i starszych. Podsumowując, w odniesieniu do hipotez od 3e do 3h można stwierdzić, że nie zostały one potwierdzone.