Odwołując się do drugiej grupy hipotez, czyli pytając, czy język odgrywa istotną rolę w rozwoju teorii umysłu, po pierwsze sprawdzano, czy są istotne różnice między gru-pą eksperymentalną a kontrolną, grugru-pą eksperymentalną a grugru-pą o ponadprzeciętnym rozwoju mowy oraz grupą kontrolną a grupą o ponadprzeciętnym rozwoju mowy – w wynikach opisujących poziom rozwoju teorii umysłu, gdy dzieci miały trzy i pół, a następnie pięć i pół roku (odpowiednio hipotezy 2a i 2b).
Analizując wyniki opisowe (s. 156), można stwierdzić, że między grupami wy-różnionymi ze względu na poziom rozwoju językowego, gdy dzieci miały dwa i pół roku, istniały w wieku trzech i pół oraz pięciu i pół roku statystycznie istotne różnice w zakresie wskaźników zmiennej zależnej, czyli teorii umysłu. W wypadku
sześ-ciu z dziesięsześ-ciu wskaźników uzyskano wynik istotny statystycznie (por. tabela 4 na s. 156), a dla wskaźnika „rozumienie przekonań drugiego rzędu” wynik był na granicy istotności statystycznej. Warto podkreślić, że w zakresie takich wskaźników zmiennej zależnej, jak „definiowanie myślenia” oraz „znakowość myślenia”, nie było istotnych różnic między grupami. Już ten fakt wskazuje, że być może wskaźni-ki „definowanie myślenia” i „znakowość myślenia” nie są tawskaźni-kimi samymi miarami zmiennej „teoria umysłu” jak pozostałe wskaźniki. Aby sprawdzić taką tezę, należy wykonać analizy korelacji. W tabeli 8 przedstawiono wyniki takiej analizy.
Tabela 8. Współczynniki korelacji dla wybranych wskaźników zmiennej zależnej w pomiarze drugim, tj. w wie-ku pięciu i pół rowie-ku
Poziom rozumienia przekonań Poprawność rozumienia przekonań
Definiowanie myślenia ,052 -,078
Znakowość myślenia ,219 ,198
Uzyskano wyłącznie bardzo niskie i niskie oraz statystycznie nieistotne współ-czynniki korelacji. Można twierdzić, że prawdopodobnie wskaźniki „definiowanie myślenia” i „znakowość myślenia” nie są dobrymi miarami teorii umysłu, co pozwa-la nie uwzględniać ich w dalszych analizach.
Dodajmy w tym miejscu, że by uzupełnić przedstawioną analizę różnic między grupami w zakresie teorii umysłu, wykonano również testy post hoc, których wyniki zaprezentowano na stronie 157. W przypadku wskaźników istotnie różnicujących trzy grupy potwierdzono najczęściej, że wyniki grupy eksperymentalnej różniły się i od grupy kontrolnej, i od grupy o ponadprzeciętnym rozwoju mowy, przy czym nie za-wsze istniała różnica między grupami kontrolną i o ponadprzeciętnym rozwoju mowy.
Poniżej przedstawiono szczegółową analizę różnic między grupami wyróżniony-mi ze względu na poziom rozwoju językowego w zakresie zwyróżniony-miennej zależnej (teorii umysłu), którą mierzono najpierw w wieku trzech i pół, a następnie pięciu i pół roku.
Sprawdzono, czy wyróżnione ze względu na poziom rozwoju językowego grupy różniły się w zakresie rozumienia przekonań zarówno w pierwszym, jak i w drugim pomiarze. Uzyskane wyniki przedstawiono w tabeli 9.
Tabela 9. Istotność statystyczna różnic między grupami w zakresie poziomu rozumienia przekonań osobno dla każdego pomiaru (ANOVA, efekty proste)
Błąd standardowy p
Pomiar Grupa Eksperymentalna Kontrolna Eksperymentalna Kontrolna
1 Kontrolna 0,17 ,026
O ponadprzeciętnym rozwoju mowy 0,19 0,19 ,008 ,517
2 Kontrolna 0,12 0,016
O ponadprzeciętnym rozwoju mowy 0,14 0,054 ,789 ,789
Na wykresie 1 przedstawiono średnie wyniki w zakresie poziomu rozumienia prze-konań w pierwszym i drugim pomiarze w trzech badanych grupach w obu pomiarach.
0 1 2 3 4 5 6 7 8
Pomiar 1 Pomiar 2
Poziom rozumienia przekonań
Eksperymentalna
Kontrolna
O ponadprzeciętnym rozwoju mowy
Wykres 1. Poziom rozumienia przekonań w badanych grupach w obu pomiarach (wyniki w postaci średnich) Wyniki (por. tabela 9 i wykres 1) wskazują, że różnice w rozumieniu przekonań przez dzieci z grupy kontrolnej i eksperymentalnej oraz o ponadprzeciętnym rozwoju mowy i eksperymentalnej były istotnie statystycznie różne (zawsze niższe w grupie eksperymentalnej), a nie było istotnych różnic między grupą kontrolną i grupą o po-nadprzeciętnym rozwoju mowy. Takie twierdzenie okazało się prawdziwe zarówno w odniesieniu do pomiaru pierwszego, jak i drugiego, przy czym w pomiarze drugim brak różnic między grupą o ponadprzeciętnym rozwoju mowy i kontrolną był znacz-nie bardziej wyraźny.
Odrębną analizę przeprowadzono dla wskaźnika poprawności rozumienia prze-konań. Tu również sprawdzono, czy wyróżnione ze względu na poziom rozwoju ję-zykowego grupy różnią się zarówno w pierwszym, jak i w drugim pomiarze. Uzyska-ne wyniki przedstawiono w tabeli 10. Na wykresie 2 przedstawiono średnie wyniki w zakresie poprawności rozumienia przekonań w trzech badanych grupach w obu pomiarach.
Tabela 10. Istotność statystyczna różnic między grupami w zakresie poprawności rozumienia przekonań osobno dla każdego pomiaru (ANOVA, efekty proste)
Błędy standardowe Poziomy p
Pomiar Grupa Eksperymentalna Kontrolna Eksperymentalna Kontrolna
1 Kontrolna 0,64 ,051
O ponadprzeciętnym rozwoju mowy 0,70 0,71 ,001 ,131
2 Kontrolna 0,51 ,008
O ponadprzeciętnym rozwoju mowy 0,56 0,57 ,016 ,993
Wyniki wskazują, że różnice w poprawności rozumienia przekonań przez dzieci z grupy kontrolnej i eksperymentalnej oraz o ponadprzeciętnym rozwoju mowy i eks-perymentalnej były istotne statystycznie, a nie było istotnych różnic między grupą kontrolną i grupą o ponadprzeciętnym rozwoju mowy. Takie twierdzenie było praw-dziwe zarówno w odniesieniu do pomiaru pierwszego, jak i drugiego, jednocześnie zawsze to wyniki w grupie eksperymentalnej były niższe.
Podsumowując, należy stwierdzić, że wykazując istotne statystycznie różnice mię-dzy grupami, uzyskano potwierdzenie dla hipotez 2a i 2b, mówiących, że sprawność ję-zykowa dzieci w wieku dwóch i pół roku wpływa na rozwój teorii umysłu rok i trzy lata później. Trzeba dodać, że gdy porównano wyniki uzyskiwane przez dzieci w testach fał-szywych przekonań, które pozwalały i na ilościową, i na jakościową ocenę odpowiedzi dzieci, stwierdzono, że dzieci z grup o różnym poziomie rozwoju mowy różniły się od siebie w uzyskiwanych wynikach. Różnice ujawniły się zarówno u młodszych dzieci, jak i u tych samych dzieci dwa lata później. Poziom rozwoju językowego opisany przez rodziców, gdy ich dzieci miały dwa i pół roku, pozwalał określać poziom rozumienia przekonań rok i trzy lata później. Powstaje zatem pytanie, czy również obiektywne pomiary rozwoju językowego badanych dzieci (ich mowy czynnej, gdy miały trzy i pół roku, i ich mowy biernej, gdy miały pięć i pół roku) wiążą się z rozwojem teorii umysłu w tych właśnie momentach rozwojowych. Dotyczą tego hipotezy 2c i 2d.
Obliczono współczynniki korelacji między wynikami uzyskiwanymi przez dzieci w zadaniach teorii umysłu w pierwszym pomiarze i drugim pomiarze a wskaźnikami, odpowiednio, poziomu produkcji i rozumienia mowy. Przyjęto ogólną zasadę, że gdy uzyskiwany rozkład wyników wskazywał na konieczność stosowania testów niepa-rametrycznych, to w sytuacji stwierdzenia poszukiwanych zależności analizy były prowadzone zawsze również z zastosowaniem testów parametrycznych, a gdy oba rodzaje analiz dawały te same rezultaty, prezentowane były zawsze wyniki testów parametrycznych.
0 0,5 1 1,5 2 2,5
Pomiar 1 Pomiar 2
Poprawność rozumienia przekonań
Eksperymentalna
Kontrolna
O ponadprzeciętnym rozwoju mowy
Wykres 2. Poprawność rozumienia przekonań w badanych grupach w obu pomiarach (wyniki w postaci średnich)
Po pierwsze, stwierdzono, że istniała istotna, pozytywna i umiarkowana korela-cja wyników uzyskiwanych przez dzieci w wieku trzech i pół roku w zadaniu opi-sywania obrazków (wskaźnik: poziom produkcji mowy) i w zadaniach do pomiaru teorii umysłu. Po drugie, potwierdzono, że poziom rozumienia mowy (pomiar testem OTS-R) u dzieci pięcioipółletnich korelował w sposób istotny (lub na granicy istot-ności) z rozwojem teorii umysłu w zakresie trzech z czterech wskaźników tej zmien-nej. Najwyższy wskaźnik korelacji uzyskano dla wskaźnika rozumienia przekonań drugiego rzędu. Poszczególne współczynniki korelacji między wskaźnikami rozwoju teorii umysłu a produkcją i rozumieniem mowy podano w tabeli 11.
Tabela 11. Korelacja poziomu rozwoju teorii umysłu i sprawności językowej w pierwszym i drugim pomiarze50 Wskaźnik rozwoju teorii umysłu Wskaźnik sprawności językowej N r Pearsona Poziom rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze
Poziom produkcji mowy
85 0,43*
Rozumienie reprezentacji w pierwszym pomiarze 85 0,47*
Poprawność rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze 85 0,44*
Poziom rozumienia przekonań w drugim pomiarze
Poziom rozumienia mowy52
45 0,28
Poprawność rozumienia przekonań w drugim pomiarze 45 0,31*
Rozumienie przekonań drugiego rzędu 45 0,52**
Wiedza o umyśle 39 0,33*
Potwierdzono zatem, że poziom rozwoju mowy czynnej był powiązany z pozio-mem rozwoju teorii umysłu w wieku trzech i pół roku, a poziom rozwoju mowy biernej był powiązany z rozwojem teorii umysłu w wieku pięciu i pół roku. Choć nie były to korelacje wysokie, były jednak istotne statystycznie, a z punktu widzenia rozwoju teorii umysłu mogą stanowić pośrednie wsparcie dla tezy o znaczącej roli sprawno-ści językowych w rozwoju myślenia o myśleniu. Należy zaznaczyć, że interpretacja danych korelacyjnych, jako potwierdzenie istnienia związków przyczynowych, może uzyskać dodatkowe – poza teoretycznym – wsparcie, jeśli okaże się w analizach regre-sji, że wyniki w próbach językowych umożliwiają przewidywanie wyników w zakresie teorii umysłu w drugim pomiarze (przy kontroli wyników w teorii umysłu w pomiarze pierwszym), a zależność odwrotna nie będzie istotna lub siła związku będzie niższa (por. Hughes i Ensor, 2007; Astington i Jenkins, 1999; Milligan, Astington i Dack, 2007). Poniżej przedstawiono wyniki analiz regresji dla tych zależności (tabele 12–15).
Uzyskane wyniki wskazują, że istotnie można przewidywać poziom rozwoju te-orii umysłu w wieku pięciu i pół roku na podstawie poziomu rozwoju mowy czyn-nej dziecka w wieku trzech i pół roku. Mowa wyjaśnia nieco ponad 6% zmienności w poziomie rozumienia przekonań w pomiarze drugim, i choć dla poprawności rozu-mienia przekonań jest to tylko ułamek procenta, w obu pierwszych analizach czynnik mowy wprowadza istotną zmianę w wynikach. Kolejne dwie analizy pokazują, że rozumienie mowy w drugim pomiarze zależy od poziomu produkcji mowy w po-miarze pierwszym (czynnik ten wyjaśnia ponad 30% zmienności), ale wprowadzenie
52 Należy podkreślić, że w drugim pomiarze testem OTS-R zbadano 54 dzieci, ale nie wszystkie wykonały zadania teorii umysłu.
Tabela 12. Wyniki hierarchicznej analizy regresji dla zmiennej zależnej poziom rozumienia przekonań w dru-gim pomiarze; predyktor wprowadzany w kroku pierwszym: poziom rozumienia przekonań w pierwszym po-miarze; predyktor wprowadzany w kroku drugim: poziom produkcji mowy w pierwszym pomiarze (N = 74)
Zmiana R² Zmiana F ß t sr² • 100%
Krok 1 0,09 6,42*
Poziom rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze 0,30 2,53* 9,12
Krok 2 0,15 4,72*
Poziom produkcji mowy w pierwszym pomiarze 0,29 2,17* 6,35
Legenda: zmiana R2 – wielkość zmiany współczynnika determinacji; zmiana F – wynik testu analizy wariancji dla zmiany spowodowanej wprowadzeniem do modelu predyktora (lub predyktorów); ß – standaryzowany współczynnik regresji;
t – statystyka t-Studenta; sr2 • 100% – kwadrat korelacji semicząstkowej razy 100%. Te same oznaczenia zastosowano we wszystkich kolejnych tabelach.
Tabela 13. Wyniki hierarchicznej analizy regresji dla zmiennej zależnej poprawność rozumienia przekonań w drugim pomiarze; predyktor wprowadzany w kroku pierwszym: poprawność rozumienia przekonań w pierw-szym pomiarze; predyktor wprowadzany w kroku drugim: poziom produkcji mowy w pierwpierw-szym pomiarze (N = 74)
Zmiana R² Zmiana F ß t sr² • 100%
Krok 1 0,03 1,79
Poprawność rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze 0,17 1,34 2,72
Krok 2 0,10 5,40*
Poziom produkcji mowy w pierwszym pomiarze 0,31 2,32* 0,08
Tabela 14. Wyniki hierarchicznej analizy regresji dla zmiennej zależnej poziom rozumienia mowy w drugim pomiarze; predyktor wprowadzany w kroku pierwszym: poziom produkcji mowy w pierwszym pomiarze; pre-dyktor wprowadzany w kroku drugim: poziom rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze (N = 74)
Zmiana R² Zmiana F ß t sr² • 100%
Krok 1 0,34 13,65*
Poziom produkcji mowy w pierwszym pomiarze 0,58 3,69* 33,52
Krok 2 0,34 0,001
Poziom rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze –0,007 –0,04 0,00
Tabela 15. Wyniki hierarchicznej analizy regresji dla zmiennej zależnej poziom rozumienia mowy w drugim pomiarze; predyktor wprowadzany w kroku pierwszym: poziom produkcji mowy w pierwszym pomiarze; pre-dyktor wprowadzany w kroku drugim: poprawność rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze (N = 74)
Zmiana R² Zmiana F ß t sr² • 100%
Krok 1 0,37 13,65*
Poziom produkcji mowy w pierwszym pomiarze 0,58 3,69* 33,64
Krok 2 0,34 0,15
Poprawność rozumienia przekonań w pierwszym pomiarze 0,07 0,38 0,37
do analiz czynników opisujących teorię umysłu w pierwszym pomiarze nie powo-duje przyrostu wariancji wyjaśnianej. Można zatem zakładać, że poziom produkcji mowy w wieku trzech i pół roku jest ważny w rozwoju teorii umysłu w wieku pięciu i pół roku, ale nie można twierdzić, że teoria umysłu w czwartym roku życia stanowi predyktor poziomu rozumienia mowy w szóstym roku życia. Nie są to oczywiście wyniki konkluzywne, ponieważ w dwu różnych momentach rozwoju nie mierzono tego samego aspektu rozwoju sprawności językowych – raz była to mowa czynna, a raz bierna.
Na zakończenie analiz wyników odnoszących się do kwestii relacji język – teoria umysłu podjęto próbę zweryfikowania hipotezy 2e, która mówi, że istnieje związek między rozwojową zmianą w teorii umysłu, która zachodzi w okresie od trzech i pół do pięciu i pół roku, a rozwojem językowym, czyli – wskaźniki zmiany rozwojowej w zakresie teorii umysłu będą korelować zarówno ze wskaźnikami rozwoju mowy czynnej, jak i biernej. Warto już na wstępie podkreślić, że prezentowana hipoteza została sformułowana bardzo jednoznacznie – już nie tylko poziom rozwoju teorii umysłu w danym momencie rozwoju ma być określany przez poziom rozwoju ję-zykowego w tym samym lub wcześniejszym momencie, ale to zmiana w rozwoju teorii umysłu w okresie między wiekiem trzech i pół i pięciu i pół roku ma się wiązać z poziomem rozwoju językowego. Uzyskane rezultaty przedstawiono w tabeli 16.
Tabela 16. Współczynniki korelacji r-Pearsona między wskaźnikami zmiany w teorii umysłu a wskaźnikami sprawności językowych
Poziom produkcji mowy N Poziom rozumienia
mowy N
Zmiana poziomu rozumienia przekonań −0,19 94 −0,10 54
Zmiana poprawności rozumienia przekonań −0,20 94 −0,04 54
Uzyskane współczynniki korelacji nie są statystycznie istotne, a zatem nie można twierdzić, że istnieje związek między produkcją mowy a zmianą w rozwoju teorii umysłu w okresie między czwartym a szóstym rokiem życia oraz związek między rozumieniem mowy a zmianą w rozwoju teorii umysłu w tym samym czasie.
Wyniki wskazują, że nie można pozytywnie zweryfikować hipotezy 2e i twier-dzić, że poziom rozwoju językowego wiązał się ze zmianą w rozwoju teorii umysłu, jaka następuje między wiekiem trzech i pół i pięciu i pół roku.