Skutki sankcji gospodarczych dla kraju nakładającego

Zastosowanie dowolnego instrumentu polityki zagranicznej wiąże się z poniesieniem określonych kosztów. Sankcje gospodarcze, mimo iż mają być dotkliwe dla gospodarki kraju-celu, nie są w tym kontekście wyjątkiem. Straty ponoszone są głównie przez krajowe przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe. Rodzaj i wysokość kosztów poniesionych przez kraj stosujący sankcje zależy, rzecz jasna, od rodzaju nałożonych restrykcji. Przykładowo, embargo importowe spowoduje utratę źródeł zaopatrzenia, a tym samym powstanie kosztów związanych z poszukiwaniem alternatyw krajowych lub zagranicznych. Embargo eksportowe wiąże się z kolei z utratą rynków zbytu, a co za tym idzie z obniżeniem produkcji, wzrostem średnich kosztów stałych, wzrostem kosztów marketingu i in. kosztów transakcyjnych, związanych z poszukiwaniem innych partnerów handlowych. Sankcje popychają kraj-cel oraz kraje trzecie do dywersyfikacji źródeł dostaw lub rynków zbytu, rozluźniając powiązania handlowe z krajem nakładającym sankcje. Kraje objęte sankcjami mogą same wytworzyć substytuty i stać się dla kraju stosującego sankcje konkurencją⁵⁴⁷. Rosną koszty pozyskania kapitału, co związane jest z ewentualnym nałożeniem sankcji w przyszłości. Kosztem pośrednim jest również zwiększenie nakładów na lobbing antysankcyjny w parlamencie kraju stosującego sankcje⁵⁴⁸.

Wśród kosztów dotyczących strony popytowej znajduje się utrata konkurencyjności na rynkach, z których zmuszone są wycofać się przedsiębiorstwa kraju nakładającego sankcje. Ich konkurenci mogą pozwolić sobie wtedy na podniesienie cen, a uzyskane tym sposobem nadwyżki wykorzystać przeciwko tym przedsiębiorstwom na innych rynkach nieobjętych restrykcjami⁵⁴⁹. W wyniku nałożenia

547 Turcja i Izrael objęte sankcjami zostały zmotywowane do stworzenia własnego sektora zbrojeń.

548 Donald L. Losman, Economic sanctions: an emerging business menace, op.cit., s. 41.

549 Ken R. LeSeur, Sanctions: An Ineffective Tool of Diplomacy, “Huston Business Review”, Fall, 1996, s. 67.

sankcji zagrożona zostaje również wartość aktywów. Sankcje zastosowane wobec Kuby lub Panamy znacznie obniżyły wartość własności obywateli amerykańskich zlokalizowanej na terenie tych państw⁵⁵⁰.

Mogą one prowadzić do zawieszenia lub utraty zobowiązań zaciągniętych przez kraj-cel w kraju nakładającym sankcje, np. wstrzymanie spłat udzielonych pożyczek lub kredytów. Zagrożone stają się inwestycje pośrednie i bezpośrednie oraz inwestycje portfelowe. Kraj-cel może w odwecie zamrozić lub skonfiskować aktywa kraju nakładającego sankcje⁵⁵¹. Działania retorsyjne mogą zostać podjęte także przez kraje trzecie objęte sankcjami wtórnymi.

Największe zagrożenie dotyczy małych przedsiębiorstw, które są zorientowane na rynki eksportowe. Nałożenie sankcji może znacząco ograniczyć ich przychody ze względu na wąski zasięg geograficzny ich działalności. Duże korporacje mają większe szanse na zrekompensowanie strat. Dużo łatwiej znaleźć im nowe rynki zbytu, podnieść cenę towarów na rynkach bardziej zależnych od ich dostaw, w tym na rynku krajowym, lub też podnieść cenę towarów, których produkcja wiąże się z przewagą konkurencyjną wobec przedsiębiorstw zagranicznych. Problemem dla międzynarodowych przedsiębiorstw jest nadszarpnięcie głęboko zakorzenionych relacji z partnerami i kontrahentami, podtrzymywanych poprzez nieustający kontakt i dialog. Projekty międzynarodowe tworzone są w międzynarodowym środowisku ekspertów i finansowane przez licznych, zagranicznych partnerów. Realizacja tych projektów skutkuje rozpoczęciem bezpośrednich inwestycji zagranicznych, transferem technologii, wzrostem handlu dobrami i usługami oraz podziałem zysków. Zaburzenie relacji gospodarczych pomiędzy przedsiębiorcami z krajów nakładających sankcje i ich partnerami z innych krajów – krajów-celów czy krajów trzecich – pokutuje czasami w długim okresie czasu nawet po zniesieniu programów sankcyjnych. Głosy sprzeciwu ze strony przedsiębiorców są nierzadko pomijane w oficjalnych dyskusjach na temat kształtu polityki sankcyjnej, a reprezentanci tej grupy nie są włączani w grupy robocze, zajmujące się projektowaniem tej polityki.

Rzadko się zdarza, że nałożenie sankcji gospodarczych poprzedza szczegółowa analiza szacunkowa kosztów, które mogą one potencjalnie spowodować. Hufbauer et al wymieniają dwie przyczyny takiego stanu rzeczy: trudności w pomiarze kosztów oraz

550 Przechodziła ona w ręce rządzących reżimów lub sprzedawana była po cenie niższej niż rynkowa [w:]

Donald L. Losman, Economic sanctions: an emerging business menace, op.cit., s. 41.

551 Rolf M. Jeker, How Can Financial Assets and Financial Transactions Be Controlled?, Expert Seminar on Targeting UN Financial Sanctions, Interlaken 1998 r., s. 75.

założenie, że duża, silna gospodarka nie odczuje poważniejszych strat. Po pierwsze, problemy w oszacowaniu kosztów mogą wypływać z wielości czynników, które mają wpływ na ich wysokość. Po drugie, nie istnieją twarde dane, którymi można by było się posłużyć w analizach. Ponadto, niektóre koszty mogą ujawnić się dopiero po pewnym czasie od nałożenia sankcji, np. utrata opinii rzetelnego dostawcy w przypadku krajowych przedsiębiorstw. Z drugiej strony, przyjęło się uważać, że relatywny udział kosztów dla kraju-celu wynosi w 2/3 przypadków nałożenia sankcji poniżej 2% PNB, a w 1/3 poniżej 1%. Koszty ponoszone przez kraj nakładający sankcje są dużo niższe, można więc przyjąć założenia, że praktycznie nie są istotne dla jego gospodarki. Patrząc jednak na tę sytuację w skali mikro, widać, iż niejednokrotnie zdarzyło się tak, że gospodarka kraju nie ucierpiała znacząco⁵⁵², ale konkretne przedsiębiorstwa poniosły ogromne straty jednostkowe⁵⁵³. Sankcje mogą przyczynić się do dyskryminacji niektórych sektorów gospodarki krajowej przy nałożeniu na nie ciężaru finansowania polityki zagranicznej rządu. Udział w ponoszeniu kosztów prowadzenia tej polityki może szybko stać się przyczyną silnej opozycji krajowego lobby przeciwko polityce sankcyjnej rządu.

Koszty sankcji gospodarczych nie ograniczają się do sfery ekonomicznej.

Powodują one również straty natury politycznej, w szczególności, gdy pociągają za sobą ostrą dezaprobatę ze strony społeczeństwa. Przykładem takich sytuacji mogą być sankcje nałożone przez USA na ZSRR w latach 80., które mocno zachwiały relacjami między krajami NATO, czy też sankcje nałożone przez administrację Reagana przeciwko Nikaragui (1981r.) i Panamie (1987r.), które w konsekwencji wzmocniły opozycję, ośmieszając działania rządów krajowych⁵⁵⁴. Nawet przypadki zakończone powodzeniem mogą wiązać się z powstaniem kosztów politycznych. W tym miejscu warto wspomnieć o kampanii USA, próbującej obalić reżim Allende w Chile w latach 70. Przypadek ten stał się przyczynkiem do postrzegania USA jako kraju, który w realizacji własnych interesów nie cofnie się przed zaangażowaniem własnej agencji wywiadowczej do „brudnych” operacji.

Zdarza się również tak, że dany kraj osiąga korzyści z prowadzenia polityki sankcyjnej. Decyduje o tym rodzaj zastosowanych restrykcji. Prócz realizacji celów

552 Tzn. udział kosztów wynikłych z prowadzenia polityki sankcyjnej w PNB był niewielki.

553 Tak jak to miało miejsce w przypadku nałożenia przez USA na ZSRR embarga na zboże i restrykcji na eksport materiałów, produktów i sprzętu potrzebnego do budowy gazociągu jamalskiego na początku lat 80.

554 Gary C. Hufbauer, Jeffrey J. Schott, Kimberly A. Elliott, Barbara Oegg, Economic Sanctions Reconsidered, op. cit., s. 112.

przewidzianych w strategii polityki zagranicznej sankcje mogą, przykładowo, zmniejszyć obciążenie budżetowe, jeśli przybiorą formę wstrzymania pomocy finansowej, materiałowej lub odmowy udzielenia kredytów. Rząd może również celowo nałożyć sankcje, by nie dopuścić do rozwoju konkurencyjnego sektora gospodarczego kraju-celu.

Globalizacja międzynarodowej gospodarki, szybki wzrost komunikacji światowej oraz rozprzestrzenianie się Internetu powodują spadek efektywności sankcji multilateralnych i unilateralnych. Globalizacja pozwala na pojawienie się większej ilości dostawców i ułatwia tworzenie relacji, a rozwój komunikacji i Internetu zapewnia krajom-celom łatwiejszą identyfikację i tworzenie relacji handlowych z alternatywnymi dostawcami⁵⁵⁵. Możliwość wpływu ekonomicznego na politykę innych państw koresponduje z silną pozycją polityczną państwa na arenie międzynarodowej. Mimo, że współczesna gospodarka ze względu na swój globalny charakter ogranicza możliwość wywierania istotnego wpływu jednego państwa na gospodarkę drugiego, niektórzy badacze wróżą niegasnącą popularność polityce sankcyjnej ze względu na dążność mocarstw do hegemonii ogólnoświatowej⁵⁵⁶.