Wpływ sankcji ekonomicznych na sytuację kraju-celu

Koszty wiążące się bezpośrednio z nałożeniem sankcji, wynikłe dla kraju celu, to przede wszystkim utrata przychodów z eksportu, utrata rynków zbytu, utrata dotychczasowych dostawców, wzrost kosztów transportu związanych ze zmianą partnerów handlowych, niekorzystne zmiany wskaźnika terms of trade⁵³⁵. Prócz kosztów bezpośrednich kraj-cel doświadcza również kosztów, wynikających z przesunięć w gospodarce i ze spowolnienia rozwoju gospodarczego, spowodowanego zaburzeniami w handlu zagranicznym. Podstawowym kosztem pośrednim jest ograniczenie dostępności czynników produkcji sprowadzanych do tej pory z zagranicy,

535 Donald L. Losman, Economic sanctions: an emerging business menace, „Gusiness Economics”, vol. 3, April 1998, s. 38.

w tym surowców i półproduktów koniecznych do kontynuowania produkcji krajowej⁵³⁶. Kraje próbują zrekompensować sobie straty wynikłe z nałożenia sankcji, poszukując alternatywnych źródeł dostaw i rynków zbytu, wprowadzają też reformy sektorów, które mogłyby wytwarzać dotychczas importowane dobra i usługi⁵³⁷. Niekiedy, mimo dostępności substytutów krajowych, kraj-cel ponosi koszty związane z problemami technicznymi w adaptacji krajowych rozwiązań⁵³⁸. Kolejnym z kosztów pośrednich są straty wywołane presją inflacyjną spowodowaną spadkiem importu. Pojawiają się również zaburzenia na rynku finansowym, problemy z bilansem płatniczym oraz wymienialnością walut. Rosną również koszty transakcyjne spowodowane poszukiwaniem alternatywnych źródeł dostaw⁵³⁹.

Sankcje gospodarcze powodują również straty kapitałowe. Przedsiębiorstwa kraju-celu, które zgromadziły środki finansowe, emitując papiery wartościowe, nie mogą ich w pełni wykorzystać z powodu utraty źródeł dostaw zlokalizowanych w kraju nakładającym sankcje⁵⁴⁰ lub utraty wartości akcji spółek kraju-celu w sytuacji groźby użycia sankcji. Istotną jest również kwestia utraty potencjalnych korzyści, wynikających ze wzrostu gospodarczego czy przyszłych zysków danych sektorów gospodarki. Problem ten ilustruje całkowite załamanie sektora turystycznego na Kubie czy utrata potencjalnych korzyści przez Rodezję w obliczu sankcji ONZ.

Niepokojącym zjawiskiem jest tzw. kryminalizacyjny efekt nałożenia sankcji⁵⁴¹, polegający na uruchomieniu nielegalnych praktyk gospodarczych, zwiększeniu korupcji i demoralizacji społeczeństwa w obliczu stałych niedoborów. Efekt ten może dotyczyć kraju-celu oraz jego najbliższych sąsiadów. Zjawisko to prowadzi do powstania i wzmocnienia powiązań symbiotycznych pomiędzy reżimem rządzącym oraz członkami zorganizowanej przestępczości, działającymi w transnarodowej sieci

536 W 1966 r. 40-60 % przedsiębiorstw produkcyjnych na Kubie poniosło koszty ze względu na brak niezbędnych części i surowców wykorzystywanych w produkcji [w:] Donald L. Losman, The Effects of Economic Boycotts, lloyd’s Bank Review, October 1972, s. 37.

537 RPA w obliczu embarga na ropę zainwestowała w programy hydroenergetyczne. Rząd dofinansowywał również krajowe rolnictwo, zachęcając do restrukturyzacji, polegającej na zmniejszeniu upraw trzciny cukrowej i tytoniu w kierunku upraw roślin żywnościowych [w:] Naylor R.T., Economic Warfare. Sanctions, Embargo Busting, and Their Human Cost, op.cit., s. 137 i 140.

538 Przykładowo, brak ropy na Kubie rekompensowano paliwem uzyskiwanym z cukru, co prowadziło jednakże do częstszych uszkodzeń silników.

539 Koszty transakcyjne to koszty towarzyszące zawieraniu i realizowaniu transakcji. Należą do nich koszty związane z pozyskiwaniem informacji na temat dostępności produktu/ odbiorcy danego produktu na rynku, koszty badania rynku i planowania transakcji, zawierania umów oraz koszty kontroli, ponoszone w celu dopilnowania wywiązywania się drugiej strony z warunków kontraktu itp.

540 Donald L. Losman, Economic sanctions: an emerging business menace, op.cit., s. 38-39.

541 Szerzej na ten temat [w:] Peter Andreas, Criminalizing Consequences of Sanctions: Embargo Busting and Its Legacy, „International Studies Quarterly”, vol. 49, 2005, s. 335-360.

przemytniczej. W okresie objęcia kraju-celu sankcjami rząd stara się nielegalnymi drogami wygenerować fundusze i zabezpieczyć źródła dostaw. Zawierane są nielegalne kontrakty handlowe z przemytnikami. Obrót towarami dokonywany jest gotówką w celu zatarcia śladów transakcji. W zamian za lojalność i wsparcie rząd zapewnia uprzywilejowany dostęp do dóbr objętych embargiem. Tworzy się nowa elita bogatych – przemytników i złodziei. W społeczeństwie pojawia się szeroka tolerancja dla praktyk przemytniczych, postrzeganych jako „normalne”, a czasem wręcz „patriotyczne”.

Osoby bogacące się dzięki nielegalnej działalności stały się wzorem ludzi sukcesu⁵⁴². Powiązania rządu z mafią przemytniczą okazują się trwałe i funkcjonują nawet kilka lat po zniesieniu sankcji. Reżim staje się coraz bardziej skorumpowany i jest oporny wobec jakichkolwiek reform, a tym bardziej wobec przywrócenia rządów prawa.

Gospodarka czarnorynkowa nie zanika po zakończeniu programów sankcyjnych, ale adaptuje się do nowych warunków, zmieniając sektor działań⁵⁴³. Przykładem wystąpienia tego zjawiska w szerokiej skali był przypadek nałożenia sankcji gospodarczych na byłą Jugosławię. Deficytowa ropa przemycana była mimo sankcji ONZ z Rosji i Bułgarii. 40% serbskich stacji paliw było kontrolowanych przez banki, mające silne powiązania z reżimem Miloševića, członkami Partii Socjalistycznej lub dowódcami wojskowymi⁵⁴⁴. Serbski Urząd Celny stał się dla Miloševića podstawowym, „niewysychającym” źródłem gotówki, wydającym licencje eksportowe i importowe jego protegowanym⁵⁴⁵. Zapotrzebowanie na zagraniczne waluty, którymi finansowano zakup dóbr z przemytu, doprowadził do dodruku dinarów na niespotykaną do tej pory skalę. Wiązało się to z powstaniem nienotowanego do tej pory poziomu hiperinflacji⁵⁴⁶. Sankcje oraz hiperinflacja zmieniły oblicze dotychczasowej klasy średniej. Jej przedstawiciele zmuszeni zostali bądź do emigracji, bądź działania na czarnym rynku.

542 Garfield R., Economic Sanctions, Health and Wellbeing in Yugoslavia, 1990-2000, Report OCHA i UNICEF/ Belgrade. New York: UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs, 2001.

543 Sieci przemytnicze po zniesieniu sankcji zostały wykorzystane do nielegalnego handlu samochodami, papierosami, narkotykami i bronią. Konwoje zwykle objęte są policyjna ochroną, a odpowiedni minister otrzymuje pewien procent zysków od państwowych przedsiębiorstw handlowych [w:] R.T. Naylor, Economic Warfare. Sanctions, Embargo Busting, and Their Human Cost, Boston: Northeastern University Press, 1999, s. 363.

544 Awach in Oil, „Economist”, 21 Nov 1992, s. 60.

545 The Song of the Insider, „Time” (edycja europejska) ze strony internetowej www.balkanpeace.org z dnia 30 czerwca 2010.

546 Na początku 1993 r. 40% podaży dinara służyło zakupowi twardej waluty na czarnym rynku walutowym [w:] Minić J., The Black Economy in Serbia: Transition from Socialism?¸ RFE/RL Research Report, vol. 2, no 34, s. 6.

Kryminalizacyjny efekt zastosowania sankcji nie ograniczał się do kraju-celu, ale objął całe Bałkany. Reżim Milošewićia, wykorzystujący fakt nałożenia sankcji, oparty był o struktury regionalne i posiadał w krajach sąsiadujących punkty przerzutowe. Dlatego właśnie takie kraje jak Albania, Rumunia, Bułgaria i Macedonia bezpośrednio doświadczały negatywnych konsekwencji sankcji ONZ, mimo iż nie były nimi objęte.