Na Sobór Watykański II zostali zaproszeni m.in. obser-watorzy Światowej Federacji Luterańskiej. Kiedy kończył się Sobór, składali oni raport ze swojej pracy. Wniosko-wali rozpoczęcie oficjalnego dialogu z Kościołem Rzym-skokatolickim. Z naszej strony wystąpiono z analogiczną propozycją. Dwa lata trwały przygotowania. Oficjalny dialog podjęto w 1967 roku. Z obu stron pracowało w Komisji mieszanej po kilku oficjalnie wyznaczonych teologów. Komisja zbierała co roku na kilkudniowe ob-rady. Praca pierwszej komisji trwała 7 lat (1965-1972) i zaowocowała dokumentem pt. Ewangelia a Kościół (tzw.
Raport z Malty, 1972). Druga faza dialogu z drugą Komisją Mieszaną pracowała 11 lat (1973-1984) i opublikowała 6 dokumentów: Wieczerza Pańska (Abendmahl, 1977), Drogi do wspólnoty (Wege zur Gemeinschaft, 1980), Wszyscy pod jednym Chrystusem (Alle unter einem Christus - o Konfesji Augsburskiej, również w 1980 roku - z okazji jubileuszu 450 lat od narodzin Konfesji w Augsburgu), Posługiwania duchowne (Geistliche Amt in der Kirche, 1981), Marcin Luter -świadek Jezusa Chrystusa (Martin Luther - Zeuge Jesu Christi,
1983), Jedność przed nami (Einheit vor uns, 1984). Trzecia
Augsburg 1999 - koniec XVI wieku?
faza dialogu z trzecią Komisją Mieszaną trwała 8 lat (1986-1993) i zaowocowała dokumentem na temat Kościół i usprawiedli-wienie (Kirche und Rechtfertigung, 1993). W1996 roku rozpoczęła prace czwarta Komisja.
Temat usprawiedliwienia podjęto już w pierwszej fazie, powrócił on w fazie drugiej, zwłaszcza w dokumencie o Konfesji Augsburskiej1. Komisja trzecia naukę o u-sprawiedliwieniu podjęła jako główny te-mat swojej pracy. Po opublikowaniu doku-mentu Kirche und Rechtfertigung Światowa Federacja Luterańska i Kościół Rzymskoka-tolicki utworzyły mały zespół do opraco-wania zwięzłej syntezy osiągniętych wyni-ków w kwestii usprawiedliwienia. W 1997 roku projekt był gotów. Nadano mu tytuł:
Wspólna Deklaracja w sprawie nauki o uspra-wiedliwieniu (1997). Projekt ostateczny. Świa-towa Federacja Luterańska pozytywnie oce-niła dokument i przyjęła go olbrzymią wię-kszością głosów (podczas Zgromadzenia Ogólnego w Hongkongu w 1997 roku, w50-lecie narodzin tej instytucji) oraz jed-nogłośnie w Radzie Federacji (16 czerwca
1998 r.). Kościół Rzymskokatolicki również pozytywnie ocenił Wspólną Deklarację (25 czerwca 1998). Nieco później opracował jeszcze krótkie dopowiedzenie, które
otrzy-mało nazwę Aneks. Stanowi on integralny element podpisanej w Augsburgu Wspólnej Deklaracji. Co nowego wnosi Augsburg
1999 do Augsburga 1530 i Trydentu 1547?
Czyżby to, co niemożliwe, stało się możli-we? Jakie istotne tezy zawiera podpisany w Augsburgu dokument? Upraszczając, ale nie zniekształcając, można odpowiedzieć w następujących tezach:
• Po pierwsze, zrezygnowano ze sfor-mułowań wyraźnie konfesyjnych, budzą-cych emocje i w jakiejś mierze jednostron-nych. I tak luteranie nie wprowadzili twier-dzeń, że grzech pierworodny całkowicie zniszczył wolną wolę; nie powtórzyli
po-1 O pracach drugiej fazy dialogu zob.: Stanisław Celestyn Napiórkowski OFMConv, Wszyscy pod jednym Chrystusem. Ogólnokos'cielny dialog katolicko-luterański, cz.l: lata 1965-1981, Lubin 1985.
pularnych w czasach Reformacji wypowie-dzi, że każdy, nawet tzw. dobry czyn czło-wieka po grzechu pierworodnym jest grze-chem itd. Katolicy nie żądali mocnych za-pisów, że człowiek może zasługiwać uczyn-kami na niebo. Wpisali tę myśl, ale w for-mie bardzo ostrożnej i wycieniowanej. Na-stępnie, wyraźnie obustronnie przyjęto podstawową tezę o usprawiedliwieniu za-pisaną w Confessio Augustana (art. IV):
Usprawiedliwienie pochodzi wyłącznie od Boga ze względu na Chrystusa z łaski przez wiarę w Ewangelię o Synu Bożym. Świado-mi ewangelicy wiedzą, że to serce teologii Reformacji, że to serce jej serca, punctum stantis et cadentis Ecclesiae, że to teologiczne oko reformacyjnego cyklonu, że odstąpić od tego znaczy zginąć, że to w przekonaniu praojców luteranizmu oznaczało mur po-działu aż do samego nieba i do ognistego centrum ziemi. Dlatego spotkanie się przy tej tezie z katolikami muszą przyjmować z niebotycznym zdumieniem. Niektórzy postrzegają to jako niesłychane ustępstwo katolicyzmu, który dość jednoznacznie podpisał się pod Sola=Prinzipia: Solus Deus, Sola gratia i Sola fide. To rzeczywiście wy-darzenie zdumiewające i historycznie wiel-kie; największe w wielkim wydarzeniu Wspólnej Deklaracji w sprawie usprawiedliwie-nia. Ze wszech miar godzi się przywołać najdonioślejsze słowa, które już tworzą nową historię:
„Wyrażamy wspólne przekonanie, że bib-lijne orędzie o usprawiedliwieniu w sposób szczególny skupia naszą uwagę na jądrze świadectwa nowotestamentalnego, którym jest czyn zbawczy Boga w Chrystusie; po-wiada nam ono, że jako grzesznicy nasze nowe życie zawdzięczamy wyłącznie miło-sierdziu Bożemu, które sprawia przebaczenie i wszystko czyni nowe; miłosierdzie to może-my otrzymać tylko jako dar i przyjąć w wierze, nigdy natomiast - w jakiejkolwiek bądź for-mie - nie możemy na nie zasłużyć" (nr 17).
„Wyznajemy wspólnie, że człowiek w od-niesieniu do swojego zbawienia jest zdany zupełnie na zbawczą łaskę Boga. Wolność, którą posiada w odniesieniu do ludzi i spraw
Scriptores Scholarum 3 5
W.
f«)
* wm.
§< j i
tego świata, nie jest wolnością dotyczącą jego zbawienia. Oznacza to, że jako grzesznik pod-lega sądowi Bożemu i nie jest zdolny zwrócić się do Boga o ratunek, zasłużyć na swoje usprawiedliwienie przed Bogiem, lub własny-mi siławłasny-mi osiągnąć zbawienie. Usprawiedli-wienie dokonuje się tylko z łaski" (nr 19).
„Wyznajemy wspólnie, że Bóg z łaski odpuszcza człowiekowi grzech, jednocześ-nie uwalnia go w jego życiu od zjednocześ-niewalają- zniewalają-cej mocy grzechu oraz obdarza nowym życiem w Chrystusie. Gdy człowiek ma w wierze współudział w Chrystusie, Bóg nie zalicza mu grzechu, a Duch Święty wzbudza w nim czynną miłość. Obu as-pektów oddziaływania łaski nie wolno od siebie oddzielać. Należą one do siebie w tym sensie, że człowiek w wierze zostaje zjednoczony z Chrystusem, który w swojej osobie jest naszą sprawiedliwością (1 Kor
1, 30): zarówno odpuszczeniem grzechów, jak i uświęcającą obecnością Boga" (nr 22).
„Wyznajemy wspólnie, że grzesznik zos-taje usprawiedliwiony przez wiarę w zbaw-cze działanie Boga w Chrystusie; zbawienie to zostaje mu podarowane przez Ducha Świętego w chrzcie, jako fundament całego życia chrześcijańskiego" (nr 25).
Autorzy Wspólnej Deklaracji wyrazili prze-konanie, że osiągnęli „konsens w podstawo-wych prawdach dotyczących tej nauki"
o usprawiedliwieniu (nr 13; por. nr 5,14,40).
Zatem katolicy zdradzili własną tożsa-mość i przyznali zwycięstwo Reformacji?
Czyli katolicy w Augsburgu '99 wyparli się dogmatów z Trydentu? Kilkakrotnie słu-chałem braci luteran referujących Augsburg '99. To przede wszystkim, lub wyłącznie, podkreślali, że wspólnie podpisano naukę o usprawiedliwieniu z Confessio Augustana IV.
Gdyby Wspólna Deklaracja Augsburg '99 urwała się na kropce po tej jednej podsta-wowej tezie, można by tak domniemywać.
Deklaracja jednak rozwija i dookreśla sta-nowiska.
• Po drugie, kiedy twierdzi się, że uspra-wiedliwia tylko wiara, rozumie się, że cho-dzi o wiarę, która cho-działa przez miłość.
O takie rozumienie wiary
usprawiedli-wiającej walczyli katolicy w Augsburgu w 1530 roku, a potem Sobór Trydencki.
Reformacja broniła się przed tym; po pierwsze dlatego, by nie sprawiać wrażenia, iż sama wiara nie wystarcza, a musi dojść jeszcze coś innego, mianowicie miłość; po drugie dlatego, że w biblijnym rozumieniu wiary mieści się i nadzieja, i miłość.
• Po trzecie, nie zapisano we Wspólnej Deklaracji tezy o iustificati mere forensis, czyli że usprawiedliwinie nie zmienia wnętrza człowieka, pozostając jedynie na zewnątrz człowieka, jakoby Chrystus z zewnątrz okrywał grzesznika swoją sprawiedliwością
(•iustificatio forensis), podczas gdy w rzeczy-wistości wnętrze człowieka pozostaje nie-zmiennie grzeszne i przeciwne Bogu. Ow-szem, wprowadzono do Wspólnej Deklaracji sformułowania otwarte również na wew-nętrzny charakter usprawiedliwienia:
„Bóg z łaski odpuszcza człowiekowi grzech [...] oraz obdarza nowym życiem w Chrystusie. Gdy człowiek ma w wierze współudział w Chrystusie, Bóg nie zalicza mu grzechu, a Duch święty wzbudza w nim czynną miłość. [...] człowiek w wierze zo-staje zjednoczony z Chrystusem, który w swojej osobie jest naszą sprawiedliwoś-cią (1 Kor 1, 30), zarówno odpuszczeniem grzechów, jak i uświęcającą obecnością Bo-ga" (nr 22); Duch Święty jednoczy w chrzcie człowieka z Chrystusem, usprawiedliwia i rzeczywiście „go odnawia" (nr 28)2.
2 Dyskutuje się obecnie, czy Luter głosił iustificatio mere forensis. Zdaniem Johna M. Todda niesłusznie przypisywano mu tę tezę: „Powszechne wyobrażenie na temat sprzeczności doktryny Lutra, w której spra-wiedliwość Chrystusa pojmowana jest jako czysto zewnętrzna osłona prawna, zarzucona nad człowie-kiem przykutym - czy tego chce, czy nie chce - do grzechu, jest fałszywe. Dla Lutra łaska - tak jak w doktrynie katolickiej - działa wewnętrznie [...]." (Mar-cin Luter, Studium biograficzne, przełożył T. Szafrański, Warszawa 1970, s. 98). Temat ten podjęli luteranie skandynawscy (por. Luther und Theosis. Yeróffentlichun-gen der Luther-Akademie e. V. Ratzeburg. Band 16 hg. V.
Joachim Heubach m Zusammenarbeit mit der Luther-Agńco-la-Gesellschaft, Helsinki, Erlangen 1990.), interesują się jednak bardziej dziejami problemu w luteranizmie niż stanowiskiem samego Lutra.
Augsburg 1999 - koniec XVI wieku?
• Po czwarte, wspólnie zapisano, że usprawiedliwiony człowiek nadal pozostaje grzesznikiem. Dołączono tutaj zastrzeże-nia, iż obie strony niecałkowicie jednakowo postrzegają grzeszność człowieka uspra-wiedliwionego. Reformacja, jak wiadomo, głosi antropologiczną zasadę, że człowiek jest równocześnie sprawiedliwym i grzesz-nym (iustus simul et peccator), m.in. dlatego, że w człowieku wciąż żyje pożądliwość
(iconcupiscentia), która jest grzechem. Kato-licy łagodniej rozumieją tezę o grzeszności ludzi usprawiedliwionych czy świętych i nie przyjmują tezy, że sama pożądliwość jest grzechem. Bardziej personalistycznie rozu-mieją grzech. Według nich grzech osobisty jest tylko tam, gdzie człowiek dobrowolnie wybiera zło przeciw Bogu i człowiekowi.
Jeśli zatem huczą w człowieku pożądliwoś-ci, a wola nie mówi „Tak!", nie ma grzechu.
• Po piąte, obie strony podjęły pytanie, czy szesnastowieczne wzajemne potępienia sięgają do naszego pokolenia. Historycznie wielkie pytanie! Sformułowano odpowiedź w formie warunkowej: Jeśli przyjmujemy naukę o usprawiedliwieniu w ujęciu Wspól-nej Deklaracji - nie sięgają, nie odnoszą się do nas; jeśli zaś trzymamy się starych polemicznych interpretacji, zachowują swoją moc:
„W konsekwencji potępienia doktrynal-ne XVI stulecia, na ile odnoszą się do nauki o usprawiedliwieniu, jawią się w nowym świetle: potępienia Soboru Trydenckiego nie dotyczą nauki Kościołów luterańskich przedłożonej w tej Deklaracji. Potępienia luterańskich ksiąg wyznaniowych nie do-tyczą nauki Kościoła Rzymskokatolickiego przedłożonej w tej Deklaracji" (nr 41).
• Po szóste, pozostające różnice nie są istotne i nie kwestionują zasadniczej zgody w najważniejszej sprawie usprawiedliwie-nia. Obie strony lojalnie odnotowywały odmienne wrażliwości i pozostające różni-ce. Prefekt Kongregacji Doktryny Wiary, kard. Joseph Ratzinger dość stanowczo stwierdził, że trzeba mocniej je podkreślić.
Dlatego strona katolicka opracowała dodat-kowo zwięzły tekst, który przez obie strony
został uznany jako integralne dopowiedze-nie Wspólnej Deklaracji (tzw.Aneks). Z jednej strony potwierdza on osiągnięcie konsen-susu co do usprawiedliwienia, z drugiej strony bardzo stanowczo wskazuje najważ-niejsze różnice, które pozostają: rozumie-nie antropologicznego adagium iustus simul et peccator, moralna ocena pożądliwości (czy jest grzechem sama w sobie), cooperatio,
a więc czy możliwa jest współpraca czło-wieka ze zbawiającym go Bogiem, oraz w związku z tym możliwość zasługiwania
(merita).