Zakres przedmiotowy i terytorialny

Supozycja przedmiotowa zakresu znaczeniowego pojęcia „zdrowie” jest w normach prawa stanowionego niedookreślana. Według definicji WHO obejmuje ono: „prawo do korzystania ze stanu zdrowia fizycznego, psychicz-nego i społeczpsychicz-nego”, a także „prawo do korzystania z wszelkich środków, które pozwolą osiągnąć optymalny stan zdrowia”. rozumienie to zostało powtórzone w Deklaracji z Ałma Aty, w której przyznano, że zdrowie jako dobro „stanowi podstawowe prawo człowieka”, a jego treścią jest korzystanie z pełni stanu fizycznego, umysłowego i społecznego, a nie tylko utrzymanie

103 A. rabiega, op. cit., s. 34.

104 J. Kapelańska-pręgowska, op. cit., s. 10-11.

nieobecności choroby lub niepełnosprawności¹⁰⁵. W doktrynie dominują dwa podejścia – negatywne, obejmujące „wolność rozumianą jako nieingerencję w sferę zdrowotną jednostki”, oraz pozytywne, przyznające jej także „prawo do ochrony zdrowia”, którego treścią są składniki przede wszystkim obej-mujące „prawo dostępu do profilaktycznej opieki zdrowotnej” bądź „prawo słusznego dostępu do opieki zdrowotnej”¹⁰⁶.

pierwsze podejście umożliwia jednostce korzystanie ze zdrowia fizycz-nego i psychiczfizycz-nego oraz utrzymanie swojego zdrowostanu w stanie niena-ruszonym (w obliczu zamachów ze strony innych podmiotów)¹⁰⁷. W ujęciu drugim przedmiotem tego prawa stają się świadczenia realizowane w ramach systemów opieki zdrowotnej (prawo dostępu do określonych świadczeń) jako części prawo zabezpieczenia społecznego¹⁰⁸. W ustawodawstwach po-szczególnych państw, jak i na poziomie regionalnym występuje tendencja do podejścia łączącego obydwa ujęcia¹⁰⁹. Wynika to m.in. z faktu, że posiadanie dobrej lub złej kondycji zdrowotnej de facto determinuje status społeczny jednostki.

Spotykane w doktrynie nazewnictwo oddaje bogactwo problematyki związanej z definiowaniem statusu zdrowotnego oraz kwestii związanych z jego ochroną i zachowaniem przez jednostkę. Zdrowie, będące wypadko-wą statusu psychofizycznego i duchowego jednostki, traktowane jest jako osobisty przymiot i cecha indywidualna, której uzewnętrznieniem (obrazem zdrowia) jest ludzka uroda¹¹⁰. prawo do zdrowia nie oznacza bynajmniej prawa do bycia zdrowym, podobnie jak np. prawo do życia nie oznacza pra-wa do bycia żywym¹¹¹. Zakres przedmiotowy quasi-hybrydowego prawa do zdrowia wyznaczony jest przez treść substancjalną zdrowia jako właściwość danej jednostki, w tym stopień możliwości jego utraty oraz związanymi z tą cechą uprawnieniami, na których podstawie może żądać ochrony od państwa: prewencji, ochrony i zabezpieczenia¹¹².

105 Zob. pkt i Deklaracji z Ałma Aty.

106 J. Kapelańska-pręgowska, op. cit., s. 11-12.

107 Art. 25 pDpcz; art. 12 ust. 1 MppGSiK („prawo każdego do korzystania z najwyż-szego osiągalnego poziomu zdrowia fizycznego i psychicznego”); art. 10 protokołu z San Salwador do AKpcz; art. 16 AKpcziL.

108 Zob. cz. i art. 11 eKS, art. 3 eKB, art. 35 Kpp, art. 12 ust. 1 ceDAW, art. 5 pkt e tir.

iV Międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (Dz.U. z 1969 r. Nr 25, poz. 187), dalej: icerD.

109 cz. i, pkt 31 Deklaracji wiedeńskiej; zob. art. 39 ZAKpcz, art. 24 crc.

110 W tym ujęciu przez zdrowie należy rozumieć fizyczny i psychiczny stan jednostki, dzięki któremu może ona funkcjonować adekwatnie w społeczeństwie.

111 e. riedel, The Human Right to Health: Conceptual Foundations, [w:] Realizing the Right to Health, eds. A. clapham, M. robinson, Zurich 2009, p. 28.

112 Skoro zdrowie w wymiarze indywidualnym ma charakter status mixtus, tzn. jest połączeniem zmiennych zależnych i niezależnych od jednostki, o charakterze zarówno

su-przedmiotem prawa do zdrowia jest wolność od bezprawnych zamachów na zdrowie jednostki. prawo to obejmuje nietykalność cielesną w aspekcie nieingerowania w zdrowie jednostki, integralność człowieka i jego ciała na płaszczyznach: fizycznej, psychosomatycznej i duchowej, prawo do niezacho-rowania wskutek czynników zewnętrznych, a w szerszym ujęciu – wszelkie prewencyjne sposoby zachowania ludzkiej godności¹¹³. Natomiast przed-miot prawa do ochrony zdrowia jest wyznaczony przez aktualną politykę zdrowotną państwa oraz skorelowane z nią działania organów państwa na potencjalne zagrożenia życia i zdrowia człowieka. W szczególności dotyczy podstawowych świadczeń opieki zdrowotnej.

Oba ujęcia, tj. prawo do zdrowia i prawo do ochrony zdrowia, łączy wspólny korzeń obligacyjny w postaci obowiązku poszanowania zasad:

ludzkiej godności, intymności, poufności, prywatności, informacji oraz świadomej zgody człowieka na realizację tak wyznaczonych jednostkowych prerogatyw i uprawnień¹¹⁴. Wyodrębnić należy także ochronę zdrowia sensu stricto, obejmującą środki prawne i quasi-prawne stosowane przez państwo w celu realizacji prawa do zdrowia, w szczególności środki przewidziane w aktach prawa krajowego na poziomie prawa cywilnego, karnego i ad-ministracyjnego, a także środki ochronne sensu largo, mające charakter pozaprawny, takie jak: środki materialne, polityki państwa i działalność oświatowo-wychowawczą, których zadaniem jest oddziaływanie w kierunku ochrony zdrowia człowieka¹¹⁵.

treść prawa do ochrony zdrowia wyznaczają obowiązki pozytywne państwa, a także innych podmiotów, na których leży ten szczególny prawny obowiązek jego zachowania (zapewnienia prawa do zdrowia) oraz ustanowie-nia prawnych gwarancji sprawnie funkcjonującej pomocy lekarskiej i opieki zdrowotnej (ochrona zdrowia)¹¹⁶. Jednocześnie to na aparacie administra-cyjnym spoczywa zobowiązanie o charakterze negatywnym, polegające na biektywnym (czynniki psychosomatyczne i duchowe), jak i obiektywnym (czynniki fizyczne), a realizacja może nastąpić nie tylko w wymiarze horyzontalnym, ale i wertykalnym, to tym bardziej należy dowartościować także wymiar ochronny zdrowia, przyjmujący praktycznie wyłącznie charakter obowiązku pozytywnego państwa polegającego na działaniach zobiekty-wizowanych, które muszą być podjęte przez państwo. J. Kapelańska-pręgowska, op. cit., s. 10.

113 A. chapman, Conceptualising the Right to Health: a Violations Approach, „tennessee Law review” 1998, Winter, p. 397.

114 H. Zięba-Załucka, Pojęcie prawa do ochrony zdrowia, [w:] Zasada równości w prawie:

konferencja naukowa. Rzeszów, 16 października 2003 r., red. H. Zięba-Załucka, M. Kijowski, rzeszów 2004, s. 48.

115 A. rabiega, op. cit., s. 19.

116 podmiotem zobowiązanym do zapewnienia podstawowej opieki zdrowotnej jest państwo, niezależnie od przyjętego modelu systemu zabezpieczenia społecznego w danym ustawodawstwie krajowym. celem tak zorganizowanej opieki jest zapewnienie bezpieczeń-stwa zdrowotnego jednostek, jak i całej populacji w ten sposób, że zabezpieczone zostaną zarówno potrzeby indywidualne, jak i zbiorowe potrzeby zdrowotne.

nadzorowaniu przestrzegania zakazów: pozbawiania i degradacji zdrowia, stosowania tortur, nieludzkiego, poniżającego traktowania i karania oraz wszelkich innych czynności uchybiających godności jednostki, w tym za-pobiegania i zwalczania chorób za pomocą środków administracyjnych¹¹⁷. Zakres substancjalny prawa do ochrony zdrowia jest więc wprost propor-cjonalny do poziomu rozwoju społeczeństwa, a także zasobów materialnych przeznaczanych przez państwa. ewolucja zakresu przedmiotowego oma-wianego prawa jest także wynikiem zmian na płaszczyźnie ustawodawstwa konstytucyjnego.

Zgodnie z  zasadą uniwersalizmu praw człowieka w  bezpośrednim związku z zakresem substancjalnym treści prawa do ochrony zdrowia po-zostaje zakres terytorialny tego prawa. O ile w przypadku prawa do zdrowia, rozumianego jako możność utrzymania zdrowotnego status quo, zakres ten zasadniczo nie budzi wątpliwości i polega na przyznaniu nieskrępowanej więzami terytorialnymi wolności od zamachów na życie i zdrowie, zgodnie z zasadą bezpieczeństwa osobistego wyrażoną w art. 3 pDpcz, o tyle powyż-sza problematyka aktualizuje się w przypadku treści substancji chronionej, którą stanowi opieka zdrowotna, wchodząca w zakres znaczeniowy prawa do ochrony zdrowia, zarówno na płaszczyźnie ustawodawstw krajowych, jak i na poziomie regionalnym¹¹⁸. Zakres ten jest determinowany stopniem reglamentacji zabezpieczenia społecznego przyznanego przez państwo, co jest odbiciem stopnia rozwoju gospodarczego danego społeczeństwa, a także poziomu „urynkowienia” prywatnego sektora ubezpieczeń społecznych.

W ramach systemu Ue zakres terytorialny prawa człowieka do ochrony zdrowia ograniczony jest do obszaru zajmowanego przez państwa człon-kowskie, a wyznaczony jest przez normę art. 35 Kpp, czyli dostępu każdego do profilaktycznej opieki zdrowotnej i prawo do korzystania z leczenia na warunkach ustanowionych w ustawodawstwach oraz praktykach krajowych.

117 Obowiązki te aktualizują się w szczególności na płaszczyźnie karnej – penalizacja zamachów na życie i zdrowie jednostki; cywilnej – możliwości kompensacyjne w zakresie dokonanego uszczerbku na zdrowiu; prawa pracy – zapewnienie zdrowych i higienicznych warunków pracy; administracyjnoprawnej – stworzenie systemu zabezpieczenia zdrowotne-go, obejmującego zespół norm i zasad organizacyjnych odnoszących się do ochrony zdrowia, a także zapewnienie warunków bezpieczeństwa zdrowotnego. Zob.: A. rabiega, op. cit., s. 39-44.

118 problematyczna może stać się w przyszłości kwestia prawa do zdrowia w związku z rozszerzeniem się zakresu „przestrzennego” prawa do zdrowia w wyniku m.in. eksploracji kosmosu, co będzie wymagało przyjęcia odpowiedniej regulacji w sferze międzynarodowego prawa kosmicznego.

2.2. iMpLiKAcJe prAWA cZŁOWieKA DO ZDrOWiA