prawo do zdrowia a ochrona zdrowia

Na gruncie prawa krajowego i prawa międzynarodowego praw czło-wieka przedmiot szczególnej konfuzji stanowią terminy – „zdrowie” oraz

„ochrona zdrowia”⁵⁰. Sam substrat pojęcia „zdrowie” jest nieostry, nie-precyzyjny i wybitnie ocenny. Zdrowie jest właściwością stricte osobistą, przynależącą każdemu żywemu człowiekowi, z drugiej strony jest wartością cenioną społecznie. Zdrowie ściśle wiąże się z osobą, ciałem człowieka i jego

46 polegała ona na odejściu od wąskiego podejścia sektorowego i uwzględnianiu szeregu czynników społeczno-ekonomicznych, łączącego sprawy żywienia, warunków życia, pracy, higieny środowiska i aktywności fizycznej ze zdrowiem człowieka.

47 League of Nations O.J. Spec. Supp. 21, at 43.

48 Międzynarodowa konwencja sanitarna dotycząca żeglugi powietrznej, podpisana w Hadze dnia 12 kwietnia 1933 r. (Dz.U. z 1936 r. Nr 8, poz. 84); porozumienie z 1 grud-nia 1924 r. w sprawie ułatwień marynarzom handlowym leczegrud-nia chorób wenerycznych (Dz.U. z 1933 r. Nr 13, poz. 92).

49 W 1917 r. kwestie pośrednio i bezpośrednio związane ze zdrowiem wraz ze spo-sobami jego ochrony wpisano do konstytucji Meksyku, a w okresie międzywojennym do konstytucji niektórych państw europejskich. J. tobin, op. cit., p. 21-22; M.A. Glendon, op.

cit., p. 35.

50 termin „zdrowie” pojawia się w wielu dokumentach statuujących prawa człowieka, m.in. w sześciu językach roboczych ONZ: angielskim, francuskim, rosyjskim, arabskim, chińskim i hiszpańskim. Niemniej jednak w niektórych dokumentach prawnomiędzynaro-dowych stosowane jest pojęcie „ochrona zdrowia”, a nie „zdrowie”, np. w art. 13 ust. 1 pkt b i w art. 55 ust. 1 KNZ użyte jest słowo hiszpańskie sanitario, precyzujące ochronę zdrowia, oraz francuskie la santé publique, określającego zdrowie publiczne wobec angielskiego health, rosyjskiego здоро́вье, a także chińskiego 卫生 i arabskiego صحة, które mogą być tłumaczone na język polski zarówno jako „zdrowie”, jak i „ochrona zdrowia”.

integralnością fizyczną, której naruszenie bądź pozbawienie skutkować bę-dzie odstępstwem od przewidzianej przez prawo normy. Zdrowie jest zatem permanentną właściwością i immanentną cechą człowieka, determinowane zmiennymi wewnętrznymi i zewnętrznymi, zarówno zależnymi, jak i nie-zależnymi⁵¹.

Jako wartość deficytowa, zdrowie jest dobrem wyższego rzędu, przy czym „[...] nie można go rozpatrywać wyłącznie pod kątem wydatków socjal-nych i utajosocjal-nych trudności ekonomiczsocjal-nych. prawo to ma charakter osobiste-go uprawnienia i sytuuje się poza obszarem stosunków między osobą a sy-stemem ubezpieczenia społecznego”⁵². Zdrowie człowieka jest wypadkową różnych czynników: warunków pracy, stanu sanitarnego, stopnia zdatności wody, poziomu zanieczyszczenia powietrza, jakości żywności i żywienia, a także wypadkową stosunków międzyludzkich i sposobu życia⁵³. Jest za-tem zmienną determinowaną warunkami rozwoju społeczeństwa, w któ-rym jednostka zostaje poczęta, rodzi się, rozwija, żyje i dorasta, i pozostaje w sprzężeniu zwrotnym z rodziną i społecznościami.

Odmiennie kształtuje się pojęcie „ochrona zdrowia”, której poszczegól-ne składniki nie są rozumiaposzczegól-ne w sposób jednoznaczny w literaturze przed-miotu. Zasadniczo należy wyodrębnić dwa odmienne jakościowo podejścia – dogmatyczno-prawne oraz socjologiczno-medyczne. W pierwszym ochronę zdrowia należy rozumieć jako dążenie do zagwarantowania jednostce skon-kretyzowanego prawa człowieka, czyli całokształtu środków przyznanych jednostce do realizacji jej uprawnień w sferze zdrowia, jako zachowaniu jej dobra osobistego, a co za tym idzie – do utrzymania funkcji organizmu osoby w stanie niepogorszonym, adekwatnym do wieku i ogólnej kondycji psychofizycznej⁵⁴. W drugim zaś socjologiczno-medycznym ujęciu ochrona zdrowia rozumiana jest jako ta część polityki społecznej państwa zakładająca wszelką społeczną działalność, której celem jest zapobieganie chorobom i ich leczenie, utrzymanie dobrej kondycji zdrowotnej jednostki, w tym tworzenie

51 W tym kontekście zdrowie łączą zarówno zmienne statyczne, jak i dynamiczne.

człowiek jest bowiem złożonym fenomenem uwarunkowanym biologicznie, psychicznie oraz kulturowo. Zdrowie stanowi najważniejszy przymiot i wartość człowieka, a w hierarchii ludzkich potrzeb konieczny jest wymóg zapewnienia faktycznej ochrony; zob.: M. thorz, Prawo do ochrony zdrowia w Konstytucji RP z 1997 roku, [w:] Prawno-ekonomiczne aspekty ochrony zdrowia, red. M. Urbaniec, p. Stec, częstochowa 2010, s. 26.

52 Opinia rzecznika Generalnego Dioikitiko protodikeio Athinon z 30 grudnia 2004 r.

w sprawie Aikaterini Stamatelaki przeciwko N.p.D.D., s. i-3185, pkt 40.

53 K. Wojtczak, Problematyka prawna ochrony zdrowia w świetle norm i zasad między-narodowych, „prawo i Administracja: Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Biznesu w pile”

2003, t. ii, s. 70.

54 K. Motyka, Kilka uwag o prawie do zdrowia jako prawie człowieka, [w:] Socjologia medycyny w multidyscyplinarnych badaniach humanizujących biomedycynę, red. M. Skrzypek, Lublin 2013, s. 177.

warunków organizacyjnych sprzyjających realizacji uprawnień jednostko-wych, a w konsekwencji także poprawy zdrowia całej populacji.

Z kolei pojęcie „ochrona”, pozostające na styku prawa międzynarodo-wego praw człowieka i prawa zdrowia publicznego, nabiera szczególnego znaczenia. Obowiązek ochrony zdrowia polega na ustanowieniu skutecznych mechanizmów utrzymania zdrowotnego status quo jednostki i spoczywa na państwie: na organach władzy publicznej, jego funkcjonariuszach i in-nych podmiotach realizujących funkcje władcze⁵⁵. Ochrona praw człowieka to „ogół środków oraz działalność mająca na celu zapewnienie i realizację praw człowieka”, z czego wynika, że treść tego kluczowego pojęcia jest zdy-namizowana i dorozumiana, a „w rezultacie szczegółowym rozważaniom na temat sposobów, narzędzi, instrumentów, mechanizmów, systemów itp.

ochrony często nie towarzyszy refleksja ani na temat tego, co to jest właści-wie ochrona praw człowłaści-wieka, ani dotycząca jej relacji do dotychczasowych instrumentów dbałości o interesy jednostki”⁵⁶.

Na problemy definicyjne związane z eksplanacją pojęcia „ochrona zdro-wia” nakładają się także kwestie dotyczące typu i formy ustroju danego państwa. W ustawodawstwach marksistowskich ochronę zdrowia rozumiano inaczej niż na gruncie literatury „zachodniej”⁵⁷. W systemach normatyw-nych państw socjalistycznormatyw-nych korzenie terminu „ochrona zdrowia” należy odnajdywać w rosyjskim здравоохранение⁵⁸. W poprzednim systemie ustro-jowym ochrona zdrowia oznaczała „konstytucyjnie zagwarantowaną po-wszechną i bezpłatną opiekę zdrowotną obejmującą całe społeczeństwo”⁵⁹. W świetle tej skrajnie etatystycznej koncepcji to państwo przejmuje całą odpowiedzialność za nadzór nad środowiskiem, żywnością, szczepieniami ochronnymi, oświatą zdrowotną, profilaktyką i polityką lekową, a jednostce pozostaje podporządkować się koncepcjom woluntarystycznym organów władzy państwowej.

równoległa koncepcja ochrony zdrowia była rozwijana w ustawodaw-stwach państw „kapitalistycznych”. Obecnie funkcjonują trzy socjalne mo-dele ochronne: anglosaski, skandynawski oraz niemiecki⁶⁰. Ochrona w sferze zdrowia dotyczy określonych, specyficznych środków, które mają na celu chronić zdrowie jednostki przed naruszeniem tego dobra przez podmioty trzecie, przy czym zakres znaczeniowy pojęć „zdrowie” i „ochrona

zdro-55 A. redelbach, op. cit., s. 899.

56 B. Banaszak et al., System ochrony praw człowieka, Kraków 2003, s. 13-14.

57 J. Fijałek, op. cit., s. 60-62.

58 termin ten nie ma odpowiednika w angielskim słowie healthcare, obejmującym świadczenia profilaktyczne, prozdrowotne, diagnostyczne, lecznicze i rehabilitacyjne.

59 A. Wojtczak, op. cit., s. 20.

60 J. tobin, op. cit., s. 39-41.

wia” ulega stopniowemu zacieraniu się⁶¹. Ochrona zdrowia „obejmuje różne aspekty zdrowia jednostki i zbiorowości oraz prezentuje się jako pewnego rodzaju continuum, od działań podtrzymujących zdrowie i promujących go, do rozwiązywania trudności, problemów w zakresie chorób, inwalidztwa i niesprawności”. W tym sensie należy ją także traktować jako jedną z polityk państwa⁶². Ochrona zdrowia oznacza całokształt medycznej i pozamedycznej aktywności państwa we wszystkich sektorach życia społeczno-gospodarcze-go. Wszelkie możliwości ochrony składają się na określone modele postę-powania, łączące wachlarz przysługującego jednostce instrumentarium do zabezpieczenia przynależnych jej praw.

W skład substratu znaczeniowego pojęcia „ochrona zdrowia” wchodzi termin „opieka zdrowotna” (ang. health care). Jest to „zorganizowane dzia-łanie określonego systemu świadczeń zdrowotnych opartych na instytucjach służby zdrowia”⁶³. przez opiekę zdrowotną należy rozumieć służby zdrowia publicznego stosujące klasyczne formy lecznicze, a także służby medyczne realizujące działania w zakresie prewencji indywidualnej, leczenia, naprawy, rehabilitacji i wzmacniania zdrowia⁶⁴. Wskazane podmioty opieki zdrowot-nej mają zarówno bezpośredni, jak i pośredni wpływ na stan zdrowia jed-nostki ze względu na fakt, że „organizacja i utrzymywanie odpowiedniego poziomu ochrony zdrowia w państwie wiąże się nieodzownie ze społeczną świadomością posiadania odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa zdro-wotnego”, które należy traktować jako stan psychiczny lub prawny, w jakim jednostka ma poczucie oparcia w drugiej osobie lub w sprawnie działającym systemie prawnym⁶⁵.

pojęcia opieki zdrowotnej, jak i ochrony zdrowia wiążą się także z ter-minem „zdrowie publiczne”, obejmującym „problemy dotyczące zdrowia populacji, stan zdrowotny zbiorowości, ogólne usługi zdrowotne oraz

ad-61 Ochrona zdrowia to nie tyle aparat organizacyjny, co mechanizm reakcyjny państwa na potencjalne zagrożenie życia i zdrowia obywateli. B.c.A. toebes, op. cit., p. 20; A. rabiega, Ochrona życia i zdrowia ludzkiego w działaniach podmiotów administrujących w sferze opieki zdrowotnej, Warszawa 2009, s. 18.

62 S. poździoch, Strategia działania w dziedzinie zdrowia publicznego, [w:] Zdrowie publiczne. Wybrane zagadnienia, red. S. poździoch, A. ryś, Kraków 1996, s. 52.

63 Podręczna encyklopedia PWN, Warszawa 2002. W świetle pkt 24 Sprawozdania wy-jaśniającego do Konwencji o prawach człowieka i biomedycynie, dalej: eKB (e.t.S. Nr 164) są to usługi dotyczące interwencji diagnostycznych, prewencyjnych, terapeutycznych lub rehabilitacyjnych, których przedmiotem jest podtrzymanie lub polepszenie stanu zdrowia osoby bądź złagodzenie jej cierpień. Opieka taka powinna być odpowiedniej jakości, z punk-tu widzenia stanu nauki, a jakość ta powinna podlegać ustawicznej ocenie.

64 J. Kapelańska-pręgowska, Prawo do zdrowia jako prawo człowieka, [w:] Ius est ars boni et aequi, red. M. Żołna, J. Kapelańska-pręgowska, toruń 2009, s. 13.

65 J. Kięczkowska, Kampanie medialne na rzecz ochrony zdrowia – rzetelna informacja czy promocja strachu?, [w:] Współczesne uwarunkowania promocji i reklamy, red. A.J. Kukuła, Warszawa 2013, s. 81-82.

ministracyjną opiekę zdrowotną, a będący korelacją „zdrowia prywatnego”, które zasadniczo pozostaje kompetencją oraz sferą uprawnień i wolności jednostki⁶⁶. choć na gruncie krajowego porządku prawnego „obywatelowi przysługuje prawo do ochrony zdrowia, to jednak człowiek sam powinien zatroszczyć się o jego ochronę. Opieka państwa w tym zakresie powinna mieć raczej charakter subsydiarny”⁶⁷. W tym duchu należy odczytywać zobo-wiązania państwa wynikające z Deklaracji z Ałma Aty⁶⁸, na której podstawie w polskiej doktrynie dokonuje się podziału na opiekę zdrowotną podstawo-wą i szczególną opiekę zdrowotną⁶⁹. Ochrona zdrowia „musi mieć kształt regulacji prawnej, w której uwzględnienie różnych interesów oraz jasność w kwestii zasad i konsekwencji wybranego modelu (czyli społecznych, eko-nomicznych i politycznych skutków uchwalonej ustawy) mają pierwszorzęd-ne znaczenie”⁷⁰. A miejsce prawa do zdrowia jest wyznacznikiem charakteru państwa – liberalnego lub opiekuńczego.

66 D. Kiedik, A.M. Fal, Zdrowie publiczne. Podręcznik akademicki, Wrocław 2010, s. 12.

67 M. Skwarzyński, Granice własności intelektualnej w prawie farmaceutycznym w kon-tekście prawa człowieka do ochrony zdrowia, [w:] Rozwój prawa własności intelektualnej w sek-torze farmaceutycznym. Zbiór referatów, red. M. Załucki, Warszawa 2010, s. 82. Zasada subsydiarności zakłada, że w razie gdy jednostka nie może uzyskać ochrony zdrowia za pomocą własnych starań, to działania związane z ochroną zdrowia jednostki podejmowane być powinny najpierw na szczeblu mniejszych zbiorowości, a dopiero w momencie, gdy nie mogą rozwiązać problemu, sprawa powinna trafić na wyższy szczebel. Deklaracja z Ałma Aty, 6-12 września 1978.

68 Deklaracja z Ałma Aty, 6-12 września 1978, tekst dostępny na stronie internetowej:

<http://www.un-documents.net/alma-ata.htm>.

69 podstawowa opieka zdrowotna zawiera m.in. działania promocyjne, zapobiegawcze, lecznicze i rehabilitacyjne ukierunkowane na główne problemy zdrowotne, prowadzi edu-kację zdrowotną, promuje zdrowe żywienie, poprawę warunków sanitarnych i odpowiednie zaopatrzenie w wodę, rozwija opiekę nad matką i dzieckiem łącznie z planowaniem rodziny oraz prowadzi akcje szczepień przeciw chorobom zakaźnym.

70 Jakość ochrony zdrowia zależy od kompozycji i proporcji zasad oraz kombinacji modeli składających się na system ochrony zdrowia. Natomiast substratem tak rozumianej ochrony zdrowia są trzy zasady: zasada zdrowia publicznego, ubezpieczenia zdrowotnego i zaopatrzenia zdrowotnego. J. Jończyk, Zasady i modele ochrony zdrowia, „pip” 2010, z. 8, s. 4-5.