III. NAPRAWIENIE SZKODY WYRZĄDZONEJ PRZESTĘPSTWEM PRZED WEJŚCIEM
4. Świadczenie pieniężne
Świadczenie pieniężne przed 1 lipca 2015 r. jako środek karny przewidziane było w art. 39 pkt 7 k.k. i art. 49 k.k. Przedmiotowy środek karny nie był formą naprawienia szkody, lecz od samego początku jego obowiązywania pełnił funkcję związaną z kształtowaniem świadomości prawnej i był zewnętrznym wyrazem tego, że sprawca popełnił przestępstwo397. W związku z tym świadczenie pieniężne nigdy nie pełniło funkcji kompensacyjnej. Potwierdza to także, iż po reformie prawa karnego obowiązującej od 1 lipca 2015 r. świadczenie pieniężne w dalszym ciągu pozostało środkiem karnym i nie zostało zaliczone do katalogu środków kompensacyjnych398. Nie zmieniło również swojego charakteru represyjno-wychowawczego. Michał Leciak natomiast podnosi, że świadczenie pieniężne służy przede wszystkim realizacji celów wychowawczo-prewencyjnych i represyjnych wobec sprawcy przestępstwa poprzez wyklarowanie mu konsekwencji prawnych popełnionego czynu, ale także poprzez przysporzenie mu dolegliwości finansowej.
Ponadto oddziałuje ogólnie na potencjalnych sprawców399. Szersza analiza tego zagadnienia wykraczałaby zatem poza ramy niniejszego opracowania.
Warto jednak zauważyć, że w piśmiennictwie całkowicie nie wyklucza się charakteru kompensacyjnego świadczenia pieniężnego. Zofia Sienkiewicz uważa, że charakter popełnionego przez sprawcę przestępstwa oraz cel przeznaczenia orzeczonego świadczenia pieniężnego tworzą związek, który można traktować jako „symboliczne naprawienie szkody”400. Podobnie wypowiadają się W. Cieślak i T. Kanty, którzy między innymi w zakresie świadczenia pieniężnego wskazują, że stanowi ono formę zryczałtowanego odszkodowania i zadośćuczynienia dla szczególnego „zbiorowego pokrzywdzonego”, jakim jest cale społeczeństwo i w tym sensie służy kompensacji ciężarów przez nie poniesionych401.
397 Zob. N. Kłączyńska [w:] J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, wyd. II, komentarz do art. 49 k.k., teza 1 [dostęp: LEX].
398 Aktualnie świadczenie pieniężne wynika z art. 39 pkt 7 i art. 43a k.k.
399 M. Leciak, Świadczenie pieniężne [w:] P. Daniluk (red.), Środki karne, przepadek, i środki kompensacyjne w znowelizowanym Kodeksie Karnym, C.H. Beck, Warszawa 2017, s. 313.
400 Z. Sienkiewicz [w:] O. Górniok (red.), Kodeks karny. Komentarz, LexisNexis, Warszawa 2004, s. 147-148.;
taż [w:] O. Górniok (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. II, Warszawa 2006, art. komentarz do 49 k.k., teza 1 [dostęp: LEX]. Do tego stanowiska przychyla się między innymi M. Leciak [w:] Świadczenie pieniężne za przestępstwa komunikacyjne w świetle zmian kodeksu karnego z października 2004 r., Prokuratura i Prawo, 7-8/2005, s. 127.
401 W. Cieślak, T. Kanty, Wybrane problemy stosowania i wykonywania nawiązki oraz świadczenia pieniężnego na cele społeczne (w świetle danych statystycznych i badań ankietowych), GSP 19/2008, s. 80-81.
Świadczenie pieniężne w takim kształcie jak to regulował art. 49 k.k., oraz jak to reguluje obecnie art. 43a k.k., zbliżone było i jest swym charakterem do nawiązki z art. 47 k.k.402 Wobec tego, że obecny art. 43a k.k. jest tożsamy z brzmieniem art. 49 k.k.
obowiązującym bezpośrednio przed 1 lipca 2015 r., dalsze rozważania dotyczące przedmiotowego środka karnego oparte będą o oba wymienione przepisy.
Ustawodawca w analizowanych okresach obowiązywania świadczenia pieniężnego przewidywał i przewiduje w zasadzie górną stawkę jego orzeczenia. Oznacza to, iż sąd miał (ma) swobodę w orzeczeniu tego środka karnego i co do zasady ograniczony był (jest) jedynie maksymalną wysokością (60 000 zł). Wyjątkiem było (jest) świadczenie pieniężne orzekane w wypadku skazania sprawcy przestępstwa z art. 178a § 1 k.k., art. 189 k.k. i art. 180 k.k., gdzie minimalna wysokość wynosiła (wynosi) 5000 zł, a w wypadku skazania z art. 178a § 4 k.k. – 10 000 zł. W doktrynie wskazuje się, że w przypadkach nieprzewidujących dolnej granicy świadczenia pieniężnego, stanowiła (stanowi) ona kwotę 1 zł403. Takie stanowisko wydaje się nie mieć normatywnych podstaw, gdyż należy raczej uznać, że jego dolną granicę wyznacza najmniejsza jednostka pieniężna obowiązująca w Rzeczypospolitej Polskiej, czyli 1 gr404.
W ramach niniejszych rozważań godzi się poświęcić nieco uwagi relacji świadczenia pieniężnego do nawiązki, ale także świadczenia pieniężnego do obowiązku naprawienia szkody. Powyżej wspomniano, że przyjmuje się, iż świadczenie pieniężne zbliżone jest do nawiązki. Podobieństwo obu tych środków wynika przede wszystkim z kręgu podmiotów na rzecz, których są lub mogą być orzekane, a także zasadniczo nie są powiązane z powstałą lub grożącą szkodą będącą wynikiem czynu zabronionego. Różnice jakie istniały przed 1 lipca 2015 r., ale które występują również aktualnie, to405:
− nawiązka prócz podmiotów zbiorowych może być orzekana również na rzecz pokrzywdzonego i Skarbu Państwa,
402 Por. tamże, s. 80 i 94: gdzie Autory także zastanawiają się nad sensem utrzymywania w obrocie prawnym obu wymienionych (podobnych) instytucji; zob. także J. Warylewski, Prawo karne. Część ogólna, LexisNexis, Warszawa 2012, s. 460; S. Steinborn, Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, nawiązka oraz świadczenie pieniężne [w:] Prawomocność części orzeczenia w procesie karnym, Warszawa 2011 [dostęp: LEX].
403 Tak m. in. P. Kozłowska-Kalisz [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. VI, komentarz do art. 49 k.k., teza 5 [dostęp: LEX].
404 Należy przyjąć analogicznie jak w kwestii nawiązki: por. m.in. W. Cieślak, Kilka uwag o zmianach przepisów kodeksu karnego określających nawiązkę, GSP 2/2005, s. 1085.
405 Za W. Cieślakiem [w:] Świadczenie pieniężne [w:] M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 719.
− górna granica nawiązki co do zasady wynosi 100 000 zł, a w przypadku świadczenia pieniężnego wynosi 60 000 zł – a także nawiązka nie ma określonej dolnej granicy, natomiast świadczenie w niektórych przypadkach taką granicę posiada406,
− nawiązka głównie orzekana jest wobec winnego, któremu sąd wymierza karę, podczas gdy świadczenie pieniężne występuje najczęściej przy warunkowym umorzeniu postępowania i odstąpieniu od wymierzenia kary.
Dokonując natomiast analizy relacji świadczenia pieniężnego do obowiązku naprawienia szkody, jedynym podobieństwem tych dwóch środków, które się jawi to, że mają charakter finansowy. Więcej pomiędzy nimi można znaleźć różnic407:
− po pierwsze obowiązek naprawienia szkody orzeka się na rzecz pokrzywdzonego lub inną uprawnioną osobę, a świadczenie pieniężne na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej,
− po drugie obowiązek naprawienia szkody może być orzekany z urzędu lub jest orzekany obligatoryjnie w przypadku wniosku pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby, a świadczenie pieniężne orzekane jest wyłącznie z urzędu,
− po trzecie obowiązek naprawienia szkody ma związek z uszczerbkiem, którego doznał pokrzywdzony, natomiast świadczenie pieniężne w ogóle nie odnosi się do szkody wywołanej przestępstwem.
Podsumowując za A. Zachutą należy stwierdzić, że choć świadczenie pieniężne nie ma sensu stricto charakteru kompensacyjnego, to wpisało się „w obręb sprawiedliwości naprawczej poprzez ścisłe połączenie z tzw. szkodą wtórną (w odróżnieniu od bezpośredniej) polegającą na naruszaniu porządku prawnego”408.
406 W ramach kwot nawiązki wyjątek stanowi art. 290 § 2 k.k. - opisany w poprzednim podrozdziale. Co do maksymalnej wysokości obecnie wyjątek stanowi nawiązka z art. 46 § 2 k.k. - o czym będzie mowa w kolejnym rozdziale.
407 W. Cieślak, Świadczenie pieniężne [w:] M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 719-720.
408 A. Zachuta, Nawiązka i świadczenie pieniężne w prawie karnym, cz. II, Monitor Prawniczy, 9/2005, s. 438.