Warunkowe zawieszenie wykonania kary a obowiązek naprawienia szkody

Wśród środków probacyjnych, z którymi związany był obowiązek naprawienia szkody znajdujemy również warunkowe zawieszenie wykonania kary. Przed podjęciem rozważań w tym kontekście warto przybliżyć istotę tej instytucji. Warunkowe zawieszenie wykonania kary oraz podstawy jego stosowania było uregulowane w art. 69 k.k. Sąd mógł warunkowo zawiesić wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności nie przekraczającej 2 lat, kary ograniczenia wolności lub grzywny orzeczonej jako kara samoistna, jeżeli było to wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa (art. 69 § 1 k.k.). W przypadku zastosowania przedmiotowego zawieszenia sąd brał pod uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa (art. 69 § 2 k.k.). Zawieszenia wykonania kary nie można było zastosować wobec wielokrotnego recydywisty oraz sprawcy występku o charakterze chuligańskim.

W takich przypadkach oraz wobec sprawcy, który ponownie popełnił przestępstwo kierowania pojazdem mechanicznym w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem innego środka odurzającego, warunkowe zawieszenie wykonania kary mogło być zastosowane wyłącznie w szczególnie uzasadnionych przypadkach.

Instytucja warunkowego zawieszenia wykonania kary występowała również pod rządami Kodeksu karnego 1969 r., który w odróżnieniu od jego następcy nie przewidywał możliwości jego zastosowania w przypadku orzeczenia kary ograniczenia wolności oraz grzywny. Poprzedni kodeks nie dopuszczał także zastosowania przedmiotowego środka probacyjnego wobec recydywistów. Ponadto art. 73 § 2 k.k. z 1969 r. wprost nakładał na sąd obowiązek rozważenia, czy zawieszeniu kary pozbawienia wolności nie sprzeciwiały się względy na społeczne oddziaływanie kary. Andrzej Zoll²⁷⁹ wskazał, że warunkowe zawieszenie wykonania kary – podobnie jak warunkowe umorzenie postępowania – mogło wejść na stałe do polskiego prawa karnego dopiero wtedy, gdy przestano ujmować karę jedynie w kategoriach odpłaty za wyrządzone przestępstwem zło, a zaczęto karę postrzegać jako środek polityki karnej, za pomocą którego ma się osiągnąć określone cele,

279 A. Zoll [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Tom I. Komentarz do art. 1-116 k.k., wyd. IV, komentarz do art. 69 k.k., teza 6 [dostęp: LEX].

w szczególności oddziaływać na sprawcę, aby nie popełniał ponownie przestępstwa.

Autor podkreślił także, że wspomniany cel można osiągnąć nie tylko poprzez karanie sprawcy, ale także poprzez danie mu szansy polegającej na tym, że wyrządzone przez niego zło może być mu darowane w całości lub w części, jeżeli będzie przestrzegał porządku prawnego i wykona nałożone na niego obowiązki. Niemniej istotne jest to, że sąd powinien być przekonany, iż sprawca wykona nałożone obowiązki próby i nie powróci do przestępstwa, a zatem wykonanie wymierzonej mu kary nie jest konieczne²⁸⁰. Warunkowe zawieszenie wykonania kary w przeciwieństwie do warunkowego umorzenia postępowania ma charakter skazujący. Sąd najpierw orzeka o winie i karze, a następnie jej wykonanie zawiesza na okres próby²⁸¹. Dlatego warunkowe zawieszenie wykonania kary bardzo często określa się jako alternatywa na kary pozbawienia wolności. Między innymi w tym kontekście krytycznie wypowiedział się W. Zalewski, który podnosi, że Kodeks karny przewiduje szereg środków karnych, które mogą pełnić doniosłe funkcje prewencyjne i represyjne, ale także [ówcześnie]

funkcję kompensacyjną. W ocenie tego autora „środki karne o tak różnym charakterze z powodzeniem stanowią alternatywę dla kary pozbawienia wolności”²⁸².

Przechodząc do zasadniczej kwestii, należy zauważyć, że przed wskazaną powyżej nowelizacją, Kodeks karny jako jeden z warunków – który sąd mógł na sprawcę nałożyć przy omawianym środku probacyjnym – przewidywał obowiązek w postaci naprawienia szkody w całości lub w części (art. 72 § 2 k.k.). Sąd nie mógł orzec przedmiotowego obowiązku, jeżeli orzekł już środek karny polegający na obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo środek karny w postaci świadczenia pieniężnego.

Taki sam obowiązek przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary prawodawca przewidywał również w art. 75 § 2 k.k. z 1969 r. Warto, więc w tym miejscu odnieść się do dorobku doktryny wypracowanego pod rządami ówczesnego stanu prawnego. Mikołaj Leonieni uważał, że w tym przypadku obowiązek naprawienia szkody ma swoje źródło w przepisach prawa karnego, jednak pełni rolę odszkodowawczą i sąd karny winien był korzystać pomocniczo z regulacji prawa cywilnego, w szczególności w odniesieniu do pojęcia

280 Por. wyrok Sądu Rejonowego w Toruniu z dnia 14 listopada 2017 r. sygn. akt II K 1598/16, LEX nr 2412938. Sąd nawiązał przy tym do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 1995 r. sygn. akt II KRN 28/95, LEX nr 24627: „Instytucja warunkowego zawieszenia wykonania kary pozostaje zawsze prawem sądu, ale ma zastosowanie przede wszystkim ze względu na osobę sprawcy. Merytorycznie najistotniejszym warunkiem jej orzekania jest dodatnia prognoza oparta na właściwościach i warunkach osobistych sprawcy oraz na jego dotychczasowym sposobie życia”.

281 M. Leonieni, Warunkowe zawieszenie wykonania kary w polskim prawie karnym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1974, s. 174.

282 W. Zalewski, Krytycznie o zawieszeniu wykonania kary w polskim prawie karnym, GSP-PO, 23/2014, s. 156.

szkody i sposobu jej naprawienia²⁸³. W związku z tym przyjmowano, że podstawową funkcją przedmiotowego obowiązku była funkcja penalna mająca walor wychowawczy pod rygorem zarządzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej, jeżeli ten nie zostanie wypełniony²⁸⁴. Obowiązek naprawienia szkody przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary pełnił również funkcję kompensacyjną²⁸⁵. Zdaje się, że druga ze wskazanych funkcji w ocenie Sądu Najwyższego pod rządami aktualnie obowiązującego Kodeksu karnego miała charakter podstawowy. Sąd Najwyższy²⁸⁶ wskazał, że art. 72 § 2 k.k. pozwalał na zobowiązanie skazanego do naprawienia szkody w całości lub w części, chyba że orzeczono odpowiedni środek karny. Zobowiązanie takie, jednak nie stanowiło fragmentu orzeczenia o karze lub środku karnym. Nie była to wymierzana przez sąd dolegliwość, którą sprawca musiał ponieść w związku z popełnionym przestępstwem. Zobowiązanie do naprawienia szkody miało zmierzać jedynie do wyrównania straty, która wynikała z przestępstwa. Orzeczenie w tym zakresie związane było tym samym ściśle z rzeczywistą szkodą jaką poniósł pokrzywdzony i to szkodą w rozumieniu prawa cywilnego. Oznacza to, że zobowiązanie do naprawienia szkody nie mogło powodować przysporzeń w majątku pokrzywdzonego, ani też stanowić sensu stricto elementu kary, dolegliwości wymierzanej sprawcy przestępstwa, która spełniać ma zadania określone między innymi w art. 53 k.k. Tym samym obowiązek z art. 72 § 2 k.k.

miał pełnić funkcję kompensacyjną i chronić interesy pokrzywdzonego poprzez doprowadzenie do zniwelowania skutków przestępstwa²⁸⁷.

Przepis art. 72 § 2 k.k. mógł mieć zastosowanie wyłączenie, jeżeli skazany spowodował popełnionym przestępstwem szkodę. Obowiązek naprawienia szkody mógł być orzekany w całości lub w części, jednak dla jego celowości sąd powinien brać pod uwagę sytuację materialną sprawcy²⁸⁸, ale także przyczynienie się do szkody przez pokrzywdzonego, jego stan majątkowy oraz stosunki rodzinne²⁸⁹. Obowiązek zarówno z art. 72 § 2 k.k., jak i art. 75 § 2 k.k. z 1969 r., miał charakter fakultatywny i obejmował szkodę majątkową

283 M. Leonieni, Warunkowe zawieszenie wykonania kary w polskim prawie karnym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1974, s. 123.

284 A. Murzynowski, Nałożenie obowiązku naprawienia skutków przestępstwa jako element nowej polityki karania, Prokuratura i Prawo, 5/1970, s. 721.

285 M. Leonieni, Warunkowe zawieszenie wykonania kary w polskim prawie karnym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1974, s. 123.

286 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2013 r. sygn. akt II KK 160/13, LEX nr 1331277.

287 Por. wyrok Sądu Okręgowego w Koszalinie z dnia 11 lipca 2013 r. sygn. akt V Ka 439/13, LEX nr 1715458.

288 J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1971, s. 230.

289 Zob. M. Leonieni, W. Michalski, Warunkowe umorzenie postępowania karnego w świetle ustawy i praktyki sądowej, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1972, s. 110.

oraz niemajątkową²⁹⁰.

Przedmiotowy warunek nie mógł być orzekany na zasadzie odpowiedzialności solidarnej²⁹¹. Niemniej można znaleźć stanowiska, które dopuszczały taką możliwość²⁹². W związku z tym, że nałożenie obowiązku naprawienia szkody przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary powinno mieć charakter obciążenia osobistego, to przychylić należy się do pierwszego poglądu²⁹³.

Zgodnie z panującym ówcześnie orzecznictwem zakaz wynikający z art. 415 § 5 k.p.k.

miał zastosowanie także do obowiązku wynikającego z art. 72 § 2 k.k.²⁹⁴ Przedmiotowa klauzula antykumulacyjna obowiązywała niezależnie od tego, czy zasądzone w postępowaniu cywilnym roszczenie zostało wyegzekwowane. „Jeżeli o roszczeniu tym orzeczono tylko częściowo, względnie przedmiotem innego postępowania (cywilnego) jest tylko część roszczenia, zachodzi możliwość orzekania w postępowaniu karnym o penalnych, czy też probacyjnych środkach kompensacyjnych w takiej części, w jakiej nie zachodzi stan rei iudicatae lub lis pendent”²⁹⁵.

W piśmiennictwie można znaleźć stanowisko²⁹⁶, zgodnie z którym pomimo braku odpowiednich ustawowych rozwiązań, pokrzywdzonemu przysługiwało prawo złożenia wniosku o nałożenie obowiązku naprawienia szkody jako warunku probacyjnego.

Taki wniosek nie był wiążący dla sądu, jednak stanowił oświadczenie, w którym pokrzywdzony wskazywał zakres i formę naprawienia szkody, którego sąd nie powinien całkowicie pomijać. Niezależnie od tego, P. Gensikowski²⁹⁷ wskazał co prawda, że naprawienie szkody w formie środka karnego stanowiło korzystniejsze dla pokrzywdzonego rozwiązanie, jednak przy trudnej sytuacji finansowej sprawcy lub braku

290 W. Daszkiewicz, Naprawienie szkody w prawie karnym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1972, s. 66.

291 Zob. m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 13 grudnia 2012 r. sygn. akt II AKa 427/12, LEX nr 1312252.

292 Por. wyrok Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 26 września 2013 r. sygn. akt IX Ka 722/13, LEX nr 1717746.

293 Zob. także A. Zoll [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Tom I. Komentarz do art. 1-116 k.k., wyd. IV, komentarz do art. 72 k.k., teza 13 [dostęp: LEX].

294 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2012 r. sygn. akt III KK 484/11, LEX nr 1119532; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2012 r. sygn. akt V KK 25/12, LEX nr 1157584; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2012 r. sygn. akt IV KK 268/12, LEX nr 1226754; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30 sierpnia 2012 r. sygn. akt II AKa 162/12, LEX nr 1307469.

295 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2012 r. sygn. akt IV KK 268/12, LEX nr 1226754.

296 Tak A. Muszyńska [w:] Wybrane aspekty probacyjnego naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, Nowa Kod. Pr. Karn., T. XXX, 2013, s. 78.

297 P. Gensikowski, Wybrane problemy celowości orzeczenia ex officio środka karnego obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, Przegląd Sądowy, 10/2012, s. 58.

majątku, które nie pozwalały na natychmiastowe dobrowolne lub przymusowe uzyskanie przez pokrzywdzonego zaspokojenia jego interesów prawnych w żadnej części, a wymierzono sprawcy karę z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, to sąd powinien zaniechać orzeczenia z urzędu obowiązku naprawienia szkody określonego w art. 46 § 1 k.k.

i zobowiązać sprawcę do naprawienia szkody na podstawie art. 72 § 2 k.k. Nałożenie na sprawcę obowiązku naprawienia szkody na tej podstawie umożliwiło mu w okresie próby podjęcie działań mających na celu poprawienie jego sytuacji finansowej lub majątkowej tak, aby uzyskać środki finansowe niezbędne do naprawienia szkody. W związku z tym, że na sprawcy w okresie próby ciążyła możliwość zarządzenia wykonania kary w razie uchylania się od wykonania tego obowiązku niewątpliwie stanowiła gwarancję dla pokrzywdzonego, że działania sprawcy w celu naprawienia wyrządzonej szkody powinny być skuteczne²⁹⁸.

Aby zobowiązanie do naprawienia szkody wynikające z art. 72 § 2 k.k. mogło zostać zrealizowane, wymagane było określenie jego terminu²⁹⁹. Określenie czasu i sposobu wykonania przedmiotowego obowiązku następowało po wysłuchaniu skazanego (art. 74 § 1 k.k.). Natomiast sama wysokość zobowiązania obejmowała wyłącznie równowartość rzeczywistej szkody będącej wynikiem przestępstwa i nie obejmowała odsetek³⁰⁰. Podobnie jak przy warunkowym umorzeniu postępowania należy przyjąć, iż komentowany warunek obejmował jedynie naprawienie szkody majątkowej³⁰¹.

298 E. Bieńkowska natomiast podniosła, że w określonych przypadkach skutki niewykonania obowiązku z art. 72 § 2 k.k. dla skazanego mogły się okazać „żadne”: taż [w:] Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia w prawie karnym (kontrowersje i wątpliwości), Państwo i Prawo, 8/2012, s. 57-58.

299 A. Muszyńska, Wybrane aspekty probacyjnego naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, Nowa Kod.

Pr. Karn., 30/2013, s. 80.

300 Tamże, s. 79; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 13 grudnia 2011 r. sygn. akt II AKa 233/11, LEX nr 1147594.

301 E. Bieńkowska, Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia w prawie karnym (kontrowersje i wątpliwości), Państwo i Prawo, 8/2012, s. 53.

2.4. Skazanie na karę ograniczenia wolności a obowiązek naprawienia