Warunkowe umorzenie postępowania a obowiązek naprawienia szkody

Przed nowelizacją Kodeksu karnego obowiązującą od 1 lipca 2015 r., art. 67 § 3 stanowił, że sąd umarzając warunkowo postępowanie karne zobowiązywał sprawcę do naprawienia szkody w całości albo w części i mógł również na niego nałożyć obowiązki wymienione w art. 72 § 1 pkt 1-3, 5-6a, 7a lub 7b k.k., a ponadto orzec świadczenie pieniężne wymienione w art. 39 pkt 7 k.k. lub nawiązkę oraz zakaz prowadzenia pojazdów, wymieniony w art. 39 pkt 3 k.k., do lat 2. Niezależenie od powyższego sąd nakładając na sprawcę przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej obowiązek wymieniony w art. 72 § 1 pkt 7b k.k., określał sposób kontaktu sprawcy z pokrzywdzonym. Obowiązki nakładane na sprawcę nie miały pełnić funkcji kary, lecz zgodnie z założeniem okresu próby, miały pełnić funkcję wychowawczą wobec poddanego próbie oraz zadanie weryfikujące postawioną prognozę kryminologiczną²⁵¹. W dalszej części analizie zostanie poddana wyłączenie ta część przedmiotowego przepisu odnosząca się do obowiązku naprawienia szkody.

Przedmiotowy obowiązek sąd nakładał obligatoryjnie w przypadku wystąpienia szkody wyrządzonej przestępstwem oraz przesłanek do zastosowania warunkowego umorzenia postępowania karnego²⁵². Zgodnie z art. 66 § 1 k.k. sąd mógł warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie były znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budziły wątpliwości, a postawa sprawcy nie karanego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniały przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa. W związku z tym w obecnej ustawie karnej, inaczej niż w Kodeksie karnym z 1969 r., przedmiotowa instytucja została przewidziana również dla osób wcześniej karanych, istotne jest jedynie to, aby nie były karane za przestępstwa umyślne²⁵³. Natomiast art. 66 § 2 k.k. wyłączył możliwość warunkowego umorzenia postępowania karnego wobec sprawcy przestępstwa zagrożonego

251 A. Zoll [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Tom I. Komentarz do art. 1-116 k.k., wyd. IV, komentarz do art. 67 k.k., teza 9 [dostęp: LEX].

252 Tamże, teza 11.

253 Uprzednio warunkowe umorzenie postępowania nie mogło być orzeczone wobec osoby karanej w ogólne za przestępstwo, niezależnie od tego, czy miało charakter umyślny, czy też nieumyślny; zob. także H. Paluszkiewicz, K. Dudka, Warunkowe umorzenie postępowania karnego (rozważania na półwiecze jego istnienia w polskim systemie prawnym), Państwo i Prawo, 11/2020, s. 48-49.

karą przekraczającą 3 lata pozbawienia wolności. Odmiennie z kolei ustawodawca postąpił wobec sprawcy, który pojednał się z pokrzywdzonym i naprawił szkodę lub uzgodnił z pokrzywdzonym sposób naprawienia szkody, gdyż w takim przypadku sąd mógł zastosować warunkowe umorzenie postępowania karnego dotyczącego przestępstw zagrożonych karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności. Innymi słowy warunkowe umorzenie mogło nastąpić również wobec sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 3 lata pozbawienia wolności, byleby to zagrożenie nie było wyższe niż 5 lat kary pozbawienia wolności. W związku z tym można przyjąć, że ustawodawca ówcześnie niejako dał prymat funkcji kompensacyjnej prawa karnego – w tym sensie, że nie tyle promował sprawcę, co umożliwiał naprawienie szkody pokrzywdzonemu (poprawiał jego pozycję). Takie rozwiązanie mogło się przyczynić do szybszego – czy też w ogóle – do naprawienia szkody pokrzywdzonemu, którego w wielu przypadkach jest to głównym celem²⁵⁴.

Warto w tym miejscu dokonać oceny charakteru prawnego warunkowego umorzenia postępowania karnego. Już pod rządami Kodeksu karnego z 1969 r. (w tym w okresie jego projektowania) doktryna podejmowała dyskusję na temat tego, czy decyzja o warunkowym umorzeniu postępowania karnego jest orzeczeniem o charakterze skazującym, czy też nie.

Zbigniew Kubec za jeden z argumentów przemawiających za tym, że orzeczenie o warunkowym umorzeniu postępowania karnego ma charakter skazujący wskazywał, iż jest ono uzależnione od ustalenia przez organ procesowy dokonania czynu zabronionego przez oskarżonego oraz jego winy, a tym samym dokonania przestępstwa²⁵⁵. Z kolei między innymi M. Leonieni podnosił, że warunkowe umorzenie postępowania karnego jest jakościowo zbieżne z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności, którego charakter skazujący nie budzi wątpliwości²⁵⁶. Natomiast przeciwnicy tej teorii podnosili, że orzeczenie o warunkowym umorzeniu postępowania nie może zostać uznane za mające charakter skazujący, ponieważ nie zawiera orzeczenia o karze i winie, a w przypadku podjęcia postępowania dana sprawa będzie się toczyć od nowa²⁵⁷. Andrzej Zoll przedmiotowe zagadnienie poddał szerszej analizie. Uznał bowiem, że oceny instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego należy dokonać poprzez rozróżnienie jej aspektu

254 Por. M. Filar, Pokrzywdzony (ofiara przestępstwa) w polskim prawie karnym materialnym, Czasop. Prawa Karn. i Nauk Penalnych, 2/2002, s. 25.

255 Z. Kubec, Czy warunkowe umorzenie jest skazaniem, Gaz. Sąd. i Pen., 12/1970, s. 7.

256 M. Leonieni, Warunkowe umorzenie postępowania karnego, Gaz. Sąd. i Pen., 20/1968.

257 Tak m. in. S. Jędruch, Warunkowe umorzenie postępowania karnego okiem cywilisty, Gaz. Sąd. i Pen., 8/1970.

materialnoprawnego i procesowego²⁵⁸. Ostatecznie autor stwierdził, że orzeczenie o warunkowym umorzeniu postępowania ma charakter wyłącznie formalny, zbliżony do decyzji umarzającej postępowanie²⁵⁹. W świetle czego „nie można twierdzić, iż w orzeczeniu o warunkowym umorzeniu postępowania zawarte jest stwierdzenie dokonania przestępstwa, gdyż byłaby to wypowiedź zwierająca ocenę prawną. Decyzja o warunkowym umorzeniu postępowania stwierdza jedynie, że zaszły wszystkie warunki do wyrażenia oceny prawnej lecz sama tej oceny nie wyraża”²⁶⁰. Do ustaleń poczynionych przez A. Zolla zasadniczo krytycznie odniósł się A. Marek, który uznał, że orzeczenie o warunkowym umorzeniu postępowania nie może być zrównane do orzeczenia o zwykłym umorzeniu, a tym samym ma charakter materialny, ewentualnie mieszany – materialno-procesowy z przewagą elementu materialnoprawnego, gdyż wynika z przepisów prawa materialnego²⁶¹. Warto w tym miejscu dodać, że kwestia charakteru prawnego warunkowego umorzenia postępowania była przedmiotem sporu w doktrynie i praktyce, gdzie część przedstawicieli uznawało, że ma charakter materialny, inna część, że procesowy, a jeszcze inna właśnie mieszany (materialno-procesowy)²⁶². Aktualnie w nauce panuje pogląd, że wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne nie jest wyrokiem skazującym²⁶³.

Omawiany środek probacyjny w założeniu miał być alternatywą dla uznanych za nieskuteczne kar pozbawienia wolności, orzekanych na krótki okres wobec sprawców drobnych przestępstw i sprawców przypadkowych. Uznawano przy tym, że tego typu kary przede wszystkim stwarzały niebezpieczeństwo demoralizacji odbywających je osób, w związku z kontaktem w zakładach karnych ze sprawcami cięższych przestępstw²⁶⁴.

258 A. Zoll, Charakter prawny orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania karnego, Wojskowy Przegląd Prawniczy, 1/1971, s. 34-35.

259 Tamże, s. 36.

260 Tamże, s. 38.

261 A. Marek, W sprawie charakteru prawnego orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania karnego, Wojskowy Przegląd Prawniczy, 4/1971, s .1-2 (wersja elektroniczna bez numeracji stron). Na temat materialno-formalnego charakteru zob. także: A. Gerecka-Żołyńska, P. Mazur, H. Paluszkiewicz, Kilka uwag o instytucji warunkowego umorzenia postępowania na tle jej związków z prawem materialnym i formalnym [w:] Współzależność prawa karnego materialnego i procesowego, Z. Ćwiąkalski (red.), G. Artymiak (red.), Oficyna, Warszawa 2009, s. 271.

262 H. Paluszkiewicz, K. Dudka, Warunkowe umorzenie postępowania karnego (rozważania na półwiecze jego istnienia w polskim systemie prawnym), Państwo i Prawo, 11/2020, s. 43 i przywołane tam piśmiennictwo.

263 Zob. P. Kozłowska-Kalisz [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. VII, komentarz do art.

66 k.k., teza 13 [dostęp: LEX]; P. Hofamański, L.K. Paprzycki, A. Sakowicz [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, komentarz do art. 66 k.k., teza 10 [dostęp: LEX]; A. Zoll [w:] W. Wróbel (red.), A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Część II. Komentarz do art. 53-116, wyd. V, komentarz do art. 66, teza 7 [dostęp: LEX]; szerzej zob. także: B. Kunicka-Michalska, Warunkowe umorzenie postępowania karnego [w:] M. Melezini (red.), System prawa karnego. Tom 6. Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 953 i n.

264 Por. J. Bafia, Wzbogacenie środków zwalczania drobnej przestępczości, Państwo i Prawo, 4-5/1968, s.

637-Zobowiązanie do naprawienia szkody, o którym mowa w art. 67 § 3 k.k. nie było środkiem karnym²⁶⁵ zaprezentowanym wcześniej (art. 39 pkt 5 k.k. i art. 46 § 1 k.k.).

Wynikało to również z literalnego brzmienia przedmiotowego przepisu, gdyż ustawodawca w żaden sposób nie wskazał, że ów obowiązek stanowił środek karny, ani też nie odesłał do przepisów przewidujących taki środek – inaczej niż to uczynił na przykład w przypadku nawiązki, czy zakazu prowadzenia pojazdów. Oznaczało to, że obowiązek naprawienia szkody z art. 67 § 3 k.k. był instytucją samoistną²⁶⁶.

Nieco uwagi przy tej okazji warto poświęcić pojęciu szkody, gdyż w przeciwieństwie do środka karnego z art. 39 pkt 5 k.k., przy okazji noweli z 5 listopada 2009 r., ustawodawca nie dokonał jakichkolwiek zamian w nazewnictwie warunku w postaci obowiązku naprawienia szkody. Przyjąć zatem należy, iż obejmował on jedynie naprawienie szkody majątkowej²⁶⁷. Uzasadnienia tego stanowiska można poszukiwać również w zasadzie racjonalnego ustawodawcy. Gdyby jego założeniem było objęcie w ramach analizowanej instytucji także szkody niemajątkowej, to uczyniłby to wprost, podobnie jak to nastąpiło w kwestii wspomnianego środka karnego.

Zgodnie z przedmiotowym przepisem sąd zobowiązywał sprawcę do naprawienia szkody w całości albo w części, a decyzja w jakim zakresie ten obowiązek był orzekany należała wyłącznie do sądu. Andrzej Zoll podniósł, że decydującą przesłanką do orzeczenia choćby części odszkodowania powinien być interes pokrzywdzonego do jego otrzymania w szybkim czasie²⁶⁸. Natomiast A. Marek odwoływał się raczej do sytuacji majątkowej sprawcy, gdzie w przypadku kiedy byłaby ona trudna, pełna rekompensata szkody spowodowałaby zbyt ciężkie skutki dla niego i jego rodziny. Autor miał przy tym wzgląd na zasady obowiązujące przy orzekaniu środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody i zaznaczył, że w przypadku warunkowego umorzenia postępowania występował

638; A. Marek, Istota i skutki warunkowego umorzenia postępowania karnego, Państwo i Prawo, 12/1970, s.

939-940; zob. także Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu karnego [w:] I. Fredrich-Michalska (red.), B. Stachurska-Marcińczak (red.), Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1997, s. 161.

265 G. Łabuda [w:] J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, wyd. II, komentarz do art. 67 k.k., teza 7 [dostęp: LEX].

266 Por. S. Szyrmer, Wybrane zagadnienia związane z orzekaniem obowiązku naprawienia szkody jako środka karnego, Czasop. Prawa Karn. i Nauk Penalnych, 1/2005, s. 85.

267 E. Bieńkowska, Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia w prawie karnym (kontrowersje i wątpliwości), Państwo i Prawo, 8/2012, s. 53.

268 A. Zoll [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Tom I. Komentarz do art. 1-116 k.k., wyd. IV, komentarz do art. 67 k.k., teza 11 [dostęp: LEX].

karnoprawny, a nie cywilnoprawny obowiązek naprawienia szkody²⁶⁹. Nie można odmówić słuszności jednemu i drugiemu stanowisku, niemniej należy raczej przychylić się do pierwszego z nich. Za takim stwierdzeniem przemawiało przede wszystkim to, iż przedmiotowy obowiązek miał charakter samoistny. Ustawodawca w żaden sposób nie odsyłał ani do środka karnego – obowiązku naprawienia szkody – ani też do dyrektyw stosowanych przy jego orzekaniu. Ponadto takie stanowisko zasługuje na aprobatę z tej przyczyny, że obowiązek naprawienia szkody był orzekany w ramach środka probacyjnego i nie tylko miał oddziaływać na sprawcę wychowawczo, ale przede wszystkim powinien był tworzyć poczucie sprawiedliwości u pokrzywdzonego. Ewentualne odwołanie się do sytuacji majątkowej sprawcy wydaję się być zasadne – nie tyle w kontekście przedstawionym przez A. Marka – lecz w prawnym charakterze środka probacyjnego, czyli umożliwiającym prawidłową weryfikację jego postawy²⁷⁰.

Obowiązek naprawienia szkody z art. 67 § 3 k.k. sąd nakładał wyłącznie, jeżeli naruszenie dóbr pokrzywdzonego było następstwem przestępstwa oraz szkoda istniała w chwili orzekania warunkowego umorzenia postępowania karnego²⁷¹. Nieistnienie szkody w chwili orzekania warunkowego umorzenia postępowania karnego mogło wynikać z wcześniejszego pojednania się sprawcy z pokrzywdzonym lub uzyskania ochrony przez pokrzywdzonego w ramach innego postępowania. Ponadto aby można było nałożyć obowiązek naprawienia szkody w przedmiotowym trybie, sprawca winien być do tego zobowiązany na podstawie przepisów prawa cywilnego²⁷². Sam obowiązek naprawienia szkody obejmował wyłącznie równowartość rzeczywistej szkody wynikłej bezpośrednio z przestępstwa i nie było dopuszczalne uwzględnianie przy ustalaniu jej wysokości tych składników i elementów szkody, które wynikły z następstw czynu, np. odsetek²⁷³.

Orzeczenie o warunkowym umorzeniu postępowania karnego powinno zawierać sposób naprawienia szkody. Sąd w takim przypadku mógł wziąć pod uwagę stanowisko

269 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, komentarz do art. 67 k.k., teza 3 [dostęp: LEX].

270 Por. Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia szkody w prawie karnym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1999, s. 132-133; zob. także: K. J. Leżak, Glosa do uchwały SN z dnia 23 maja 2006 r., I KZP 6/06, Przegląd Sądowy, 1/2007, s. 119, gdzie autor wskazuje, że: „w ramach warunkowego umorzenia środki wskazane w art. 67 § 3 k.k. mają spełniać przede wszystkim rolę wychowawczą, oddziałując w kierunku wzmacniania pozytywnych postaw sprawcy przestępstwa”.

271 Tak m. in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 sierpnia 2007 r. sygn. akt V KK 228/07, LEX nr 307803.

272 Por. M. Łukaszewicz, A. Ostapa, Obowiązek naprawienia szkody – wybrane zagadnienia, Prokuratura i Prawo, 9/2001 s. 55; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2002r. sygn. akt III KK 415/02, LEX nr 583863.

273 Tak m. in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2002 r. sygn. akt II KKN 385/01, LEX nr 53028.

samego pokrzywdzonego, stosując przy tym w drodze analogii postanowienie art. 363 § 1 k.c.

Niemniej zdaniem A. Guzik, wskazanie przez pokrzywdzonego sposobu naprawienia szkody nie może wiązać sądu karnego tak jak sądu cywilnego, gdyż przedmiotowy obowiązek jest przede wszystkim reakcją karną na popełniony czyn i to sąd miał decydować jaki sposób naprawienia szkody najlepiej wypełni cele karania²⁷⁴. Wydaje się, że zaprezentowane stanowisko – dokonując jego oceny w świetle funkcji kompensacyjnej prawa karnego – nazbyt umniejszało pozycję pokrzywdzonego. W związku z tym należy się zgodzić z R. Giętkowskim²⁷⁵, że karnoprawny charakter obowiązku naprawienia szkody, który pełnił przede wszystkim funkcję kompensacyjną, nie wyłączał analogicznego zastosowania w stosunku do tego obowiązku art. 363 § 1 k.c. Skutek był taki, iż sąd powinien orzekać sposób naprawienia szkody zgodnie z wyborem pokrzywdzonego, nawet gdyby względy wychowawcze przemawiały za orzeczeniem innego świadczenia. Jednocześnie autor zauważył, że w art. 363 § 1 k.c. zawarte zostało zastrzeżenie dotyczące sytuacji, w której jeżeli przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo pociągałoby za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, to roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu. Radosław Giętkowski uważał również, że nie było żadnych podstaw, aby takie zastrzeżenie miało nie obowiązywać w prawie karnym. Sąd karny związany był zatem wyborem sposobu naprawienia szkody dokonanym przez pokrzywdzonego, ale ten wybór nie był niczym nieograniczony. Z całą pewnością przy obowiązku naprawienia szkody z art. 67 § 3 sąd zobowiązany był brać pod uwagę wyniki porozumienia oskarżonego z pokrzywdzonym, do czego obligował art. 341 § 4 k.p.k.

W kwestii obowiązku naprawienia szkody przy warunkowym umorzeniu postępowania pojawił się problem, czy ów obowiązek sąd dalej winien orzekać w przypadku kiedy szkodę kompensował ubezpieczyciel oskarżonego. W okresie obowiązywania Kodeksu karnego z 1969 r. panował pogląd, że w sytuacji kiedy oskarżony był objęty obowiązkowym ubezpieczeniem od odpowiedzialności cywilnej, to orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w ramach warunkowego umorzenia postępowania było niedopuszczalne²⁷⁶. Natomiast pod rządami aktualnie obowiązującego Kodeksu wypracowane zostało zupełnie odmienne

274 A. Guzik, Wpływ warunków materialnych sprawcy na nakładanie obowiązku naprawienia szkody, Czasop.

Prawa Karn. i Nauk Penalnych, 1/2002, s. 127.

275 R. Giętkowski, Hierarchia funkcji karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody i jej znaczenie w praktyce, Palestra, 11-12/2003, s. 128.

276 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 października 1972 r. sygn. akt V KRN 424/72, LEX nr 18549; por.

także uchwałę Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 26 marca 1969 r. sygn. akt VI KZP 42/68, LEX nr 108901.

stanowisko. Przyjęto, iż skoro przedmiotowy obowiązek miał charakter obligatoryjny to powinien być orzekany – choćby w części – niezależnie od tego, czy kompensacja pokrzywdzonego mogła nastąpić z ubezpieczenia oskarżonego²⁷⁷. Za takim stanowiskiem przemawiało to, że obowiązek naprawienia szkody miał pełnić również funkcję wychowawczą²⁷⁸.

277 A. Zoll [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Tom I. Komentarz do art. 1-116 k.k., wyd. IV, komentarz do art. 67 k.k., teza 12 [dostęp: LEX].

278 Tamże.

2.3. Warunkowe zawieszenie wykonania kary a obowiązek naprawienia