Stosunek nawiązki do obowiązku naprawienia szkody

Instytucja nawiązki jako środka karnego w polskim prawie karnym na przestrzeni dziesięcioleci ulegała znacznej ewolucji. W tym kontekście warto podjąć rozważania stosunku nawiązki do obowiązku naprawienia szkody, a w zasadzie do podjęcia analizy w zakresie nawiązki jako alternatywy do wspomnianego obowiązku. W związku z tym zasadne było oddzielenie przedmiotowego zagadnienia od wcześniejszych (podstawowych) kwestii związanych z nawiązką będącej środkiem karnym. Stosunek obu wyżej wymienionych środków karnych ukazywał przede wszystkim art. 46 k.k. Przedmiotowy przepis ulegał rozmaitym zmianom. Ostatnia zmiana w momencie kiedy nawiązka stanowiła jeszcze środek karny została dokonana ustawą z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw³⁷⁸. Od momentu wejścia w życie tej nowelizacji, czyli od 8 czerwca 2010 r., art. 46 k.k. stanowił, że w razie skazania sąd mógł orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzekał, obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz możliwości zasądzenia renty nie stosowało się), albo zamiast tego obowiązku mógł orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego. Przy tej nowelizacji ustawodawca nie usunął z treści art. 46 § 2 k.k. słowa „zamiast” w związku z tym należy przyjąć, że w dalszym ciągu nawiązka z tego przepisu stanowiła subsydiarną alternatywę dla obowiązku naprawienia szkody z art. 46 § 1 k.k. Powodowało to, że sąd nie mógł jednocześnie orzec zarówno nawiązki, jak i obowiązku naprawienia szkody – ta pierwsza mogła być orzeczona jedynie w zamian tej drugiej³⁷⁹.

Aby móc w ogóle podjąć rozważania na temat nawiązki z art. 46 § 2 k.k. pamiętać należy, iż do jej ewentualnego orzeczenia niezbędne było wystąpienie przesłanek obowiązku naprawienia szkody³⁸⁰. Po wspomnianej powyżej nowelizacji art. 46 k.k., sąd obowiązek naprawienia szkody mógł orzec z urzędu, ale w przypadku wniosku pokrzywdzonego lub

378 Dz. U. Nr 206, poz. 1589, z późn. zm.

379 P. Gensikowski, Aktualne problemy nawiązki jako alternatywy obowiązku naprawienia szkody, Przegląd Sądowy, 9/2011, s. 28.

380 W. Cieślak, Nawiązka [w:] M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 915.

innej uprawnionej osoby orzekał obowiązkowo. Oznaczało to, że sąd działając z urzędu jedynie fakultatywnie orzekał ten środek, a w przypadku wniosku już obligatoryjnie.

W związku z tym, iż nawiązka stanowiła subsydiarną alternatywę dla obowiązku naprawienia szkody, to przy jej orzekaniu obowiązywały te same zasady. Niemniej należy pamiętać, iż do jej orzeczenia nie był wymagany wniosek osoby uprawnionej³⁸¹. Co więcej, złożenie takiego wniosku było niedopuszczalne zarówno przez pokrzywdzonego lub inną uprawnioną osobę , jak i prokuratora³⁸². Przepis art. 46 § 2 k.k. skierowany był wyłącznie do sądu.

„Te same zasady”, o których mowa powyżej dotyczą jedynie złożenia wniosku przez pokrzywdzonego lub inną uprawnioną osobę, lecz w zakresie obowiązku naprawienia szkody, a sąd dysponując takim wnioskiem orzekał obligatoryjnie ten środek karny, albo zamiast niego mógł orzec nawiązkę³⁸³. Innymi słowy choć wniosek dotyczył innego środka karnego, to sąd mógł zdecydować [zamiast obowiązku naprawienia szkody]

o orzeczeniu nawiązki, która w tej sytuacji stawała się obligatoryjna³⁸⁴. Warto z kolei zauważyć, że środek karny z art. 46 § 1 k.k. sąd mógł orzec, a na wniosek orzekał, nie tylko na rzecz pokrzywdzonego, ale także na rzecz innej uprawnionej osoby. W ten sposób chronił również interes osób bliskich w przypadku śmierci pokrzywdzonego. Natomiast zupełnie odmiennie ustawodawca postąpił w ramach analizowanej nawiązki, gdyż w tym przypadku sąd mógł ją orzec jedynie na rzecz pokrzywdzonego. Wynikało to wprost z literalnego brzmienia art. 46 § 2 k.k., co potwierdza także doktryna³⁸⁵. W związku z tym należy podzielić pogląd zaprezentowany przez T. Grzegorczyka jeszcze na etapie projektu nowelizacji z dnia 5 listopada 2009 r. Autor proponował wówczas dodanie do treści art. 46 § 2 k.k.

zwrotu: „[...] a w razie śmierci pokrzywdzonego na rzecz innej uprawnionej osoby”, co jego zdaniem jeszcze bardziej rozszerzyłoby krąg potencjalnych beneficjentów w porównaniu z art. 46 § 1 k.k.³⁸⁶ Przedmiotowe stanowisko znalazło uznanie w piśmiennictwie już po wprowadzeniu powyższej nowelizacji³⁸⁷.

381 P. Gensikowski, Aktualne problemy nawiązki jako alternatywy obowiązku naprawienia szkody, Przegląd Sądowy, 9/2011, s. 33.

382 K. Czichy, Nawiązka orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody, Prokuratura i Prawo, 6/2012, s. 43.

383 Por. A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, komentarz do art. 46 k.k., teza 12 [dostęp: LEX]

384 K. Czichy, Nawiązka orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody, Prokuratura i Prawo, 6/2012, s. 42;

A. Muszyńska, Nawiązka z art. 46 § 2 k.k. orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody, Nowa Kod. Pr.

Karn., T. XXIX, 2013, s. 77.

385 Zob. m.in. W. Cieślak, Nawiązka [w:] M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 917; J. Majewski, Kodeks karny. Komentarz do zmian 2015, Warszawa 2015, komentarz do art. 46 k.k., teza 20 [dostęp: LEX].

386 T. Grzegorczyk, Zobowiązanie sprawcy przestępstwa do naprawienia szkody lub uiszczenia nawiązki w trybie art. 46 k.k., Przegląd Sądowy, 1/2009, s. 58.

387 Zob. P. Gensikowski, Aktualne problemy nawiązki jako alternatywy obowiązku naprawienia szkody,

Przy tej okazji wypada zwrócić uwagę na jeszcze jeden istotny aspekt związany z nowelizacją art. 46 k.k. ustawą z dnia 5 listopada 2009 r. Przed wejściem w życie tych zmian, art. 46 k.k. znacznie wyraźniej odróżniał obowiązek naprawienia szkody od nawiązki.

W przepisie art. 46 § 2 k.k. ustawodawca w żaden sposób nie odnosił się do pojęcia szkody.

Sąd mógł orzec nawiązkę jedynie tytułem zadośćuczynienia, czyli szkody niemajątkowej.

Oznaczało to, że wysokość nawiązki była zawsze uzależniona od oceny konkretnego stanu faktycznego, czyli ustalenia czy dane naruszenie dóbr niematerialnych wynikające z przestępstwa wymagało zadośćuczynienia i w jakiej wysokości³⁸⁸. Na tej podstawie pojęcie szkody w ówczesnym stanie prawnym (o którym była mowa w art. 46 § 1 k.k.) należało rozumieć wąsko, czyli ograniczyć się wyłącznie do szkody majątkowej³⁸⁹. Na tle tych konkluzji uważano, że nawiązka z art. 46 § 2 k.k. służyła wyłącznie zadośćuczynieniu, czyli naprawieniu szkody niemajątkowej³⁹⁰. Niemniej użycie już wówczas w tym przepisie słowa „zamiast” – pomimo istotnych różnic pomiędzy tymi dwoma środkami karnymi – pozwala przyjąć, że służyły one tym samym celom. Należało jednak pamiętać, iż sąd orzekając obowiązek naprawienia szkody winien był ustalić jej wysokość, podczas gdy w przypadku nawiązki niezależnie od wysokości krzywdy ograniczony był limitem z art. 48 k.k.³⁹¹ W takim stanie rzeczy można postawić tezę, iż przywołana wyżej nowelizacja istotnie rozszerzyła zakres działania nawiązki jako środka karnego, gdyż od tego momentu obejmowała nie tylko szkodę niemajątkową, ale także szkodę majątkową – co wynikało nie tylko z nowego brzmienia § 2 artykułu 46 k.k., ale przede wszystkim z brzmienia § 1, który swoim zakresem obejmował oba rodzaje szkody. Ponadto w doktrynie przypomniano, iż dokonana zmiana art. 46 k.k., w założeniu miała ułatwić uzyskanie kompensaty szkody w postaci nawiązki w sytuacji kiedy udowodnienie jej wysokości mogłoby wiązać się z poważnymi trudnościami³⁹², co przede wszystkim występuje w przypadku szkody niemajątkowej³⁹³. Kwestia odnosząca się do szkody niemajątkowej tworzyłaby jednak przekonanie, że nawiązka miała zastosowanie wyłącznie jako forma zadośćuczynienia,

Przegląd Sądowy, 9/2011, s. 34.

388 S. Szyrmer, Wybrane zagadnienia związane z orzekaniem obowiązku naprawienia szkody jako środka karnego, Czasop. Prawa Karn. i Nauk Penalnych, 1/2005, s. 81.

389 Tamże.

390 Tamże, s. 82.

391 Zob. Tamże, s. 83.

392 P. Gensikowski, Aktualne problemy nawiązki jako alternatywy obowiązku naprawienia szkody, Przegląd Sądowy, 9/2011, s. 36.

393 M. Łukaszewicz, A. Ostapa, Nawiązka w kodeksie karnym – niektóre zagadnienia, Prokuratura i Prawo, 7-8/2001 s. 85.

a to stanowisko – jak wspomniano powyżej – z chwilą nowelizacji przestało być uprawnione³⁹⁴.

Na zakończenie niniejszego wątku wypada zauważyć, że w przeciwieństwie do wcześniej omówionych przypadków orzeczenia nawiązki jako środka karnego, ta wynikająca z art. 46 § 2 k.k. miała przede wszystkim charakter kompensacyjny³⁹⁵. Jej beneficjentem była indywidualnie oznaczona osoba (pokrzywdzony). Zastosowanie tego środka karnego pozwalało przecież na naprawienie poniesionej straty nawet wówczas, kiedy była ona trudna do oszacowania – stąd można było przyjąć, że stanowiła swoistego rodzaju formę zryczałtowanego odszkodowania³⁹⁶. Nie można, jednak zapominać, że przedmiotowa nawiązka, jak każdy inny środek karny, pełniła również funkcję represyjną.

Wszak podstawowym zadaniem środka karnego była i jest represja – z tym zastrzeżeniem, że w przypadku nawiązki z art. 46 § 2 k.k. miała ona raczej drugorzędne znaczenie.

394 Szerzej tę kwestię analizuje: A. Muszyńska, Nawiązka z art. 46 § 2 k.k. orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody, Nowa Kod. Pr. Karn., T. XXIX, 2013, s. 79-80.

395 Tamże, s. 84.

396 Por. N. Kłączyńska [w:] J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, wyd. II, komentarz do art. 46 k.k., teza 12 [dostęp: LEX].