Orzeczenie obowiązku naprawienia szkody (zadośćuczynienia za doznaną

W ramach instytucji warunkowego umorzenia postępowania z dniem 1 lipca 2015 r.

również zaszły pewne zmiany – w tym w obszarze obowiązku naprawienia szkody.

Warunkowe umorzenie postępowania stanowi jedną z instytucji probacyjnych, które przewiduje polskie prawo karne. W piśmiennictwie dodatkowo uznaje się ją najkorzystniejszym dla oskarżonego rozstrzygnięciem w ramach porozumień⁴⁷⁶, stosowana w zasadzie do drobnej przestępczości⁴⁷⁷. W związku z tym, że przedmiotowa instytucja była już szeroko omawiana w poprzednim rozdziale, w niniejszej części analizie poddane zostaną wyłącznie zmiany wprowadzone do art. 67 k.k. po 30 czerwca 2015 r. Obecnie art. 67 § 1 k.k.

stanowi, że warunkowe umorzenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do 3 lat i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia. W stosunku do poprzedniego brzmienia tego przepisu, różni się jedynie maksymalnym okresem próby, gdyż poprzednio wynosił od roku do 2 lat. Oznacza to, że ustawodawca zdecydował się na wydłużenie okresu, na który sąd mógł orzec warunkowe umorzenie postępowania.

Przepisy art. 67 k.k. § 2 i § 4 nie uległy zmianie. Istotnej modyfikacji uległo natomiast brzmienie art. 67 § 3 k.k., który od 1 lipca 2015 r. stanowił, iż sąd umarzając warunkowo postępowanie karne, nakładał na sprawcę obowiązek naprawienia szkody w całości albo w części, a w miarę możliwości również obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, albo zamiast tych obowiązków orzekał nawiązkę. Sąd mógł nałożyć na sprawcę obowiązki wymienione w art. 72 § 1 pkt 1-3, 5-6b, 7a lub 7b k.k., a ponadto orzec świadczenie pieniężne wymienione w art. 39 pkt 7 k.k. lub zakaz prowadzenia pojazdów, wymieniony w art. 39 pkt 3 k.k., do lat 2. Nakładając na sprawcę przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej obowiązek wymieniony w art. 72 § 1 pkt 7b k.k.,

476 H. Paluszkiewicz, Pierwszoinstancyjne wyrokowanie merytoryczne poza rozprawą w polskim procesie karnym, Wolters Kluwer, Warszawa 2008, s. 45 i n.

477 H. Paluszkiewicz, Refleksje o perspektywach rozwoju karnoprocesowej regulacji warunkowego umorzenia postępowania karnego [w:] Reforma prawa karnego. Propozycje i komentarze, Księga ofiarowana Profesor Barbarze Kunickiej-Michalskiej, J. Jakubowska-Hara (red.), C. Nowak (red.), J. Skupiński (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008, s. 381-382; H. Paluszkiewicz, Warunkowe umorzenie postępowania karnego w stadium postępowania przed sądem [w:] Nowy Kodeks postępowania karnego.

Materiały z sesji naukowej „Nowy kodeks postępowania karnego” oraz III Zjazdu Katedr/Zakładów Postępowania Karnego, Lublin-Kazimierz Dolny 8-10 września 1997 r., E. Skrętowicz (red.), I. Nowikowski (red.), Wyd. UMCS, Lublin 1997, s. 74.

sąd określał sposób kontaktu sprawcy z pokrzywdzonym. Celowo w powyższych zdaniach użyty został czas przeszły, gdyż art. 67 § 3 k.k. z dniem 15 kwietnia 2016 r.⁴⁷⁸ uległ kolejnej zmianie. Należy jednak podkreślić, że dotyczyła ona wyłącznie drugiego zdania tego przepisu, które aktualnie stanowi, że przepisy art. 72 § 1a i 1b k.k. stosuje się odpowiednio.

Gdyby porównać brzmienia art. 67 § 3 k.k. sprzed i po 1 lipca 2015 r., bez problemu można dostrzec istotne zmiany, które w jego ramach zaszły. W tym kontekście należy dokonać dalszej analizy, gdyż ma to związek obowiązkiem naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem.

Dla lepszej orientacji należy przypomnieć, że przed 1 lipca 2015 r. sąd na podstawie art. 67 § 3 k.k. zobowiązywał sprawcę do naprawienia szkody w całości albo w części – a decyzja w tym zakresie należała jedynie do sądu. Obowiązek naprawienia szkody z art. 67

§ 3 k.k. sąd nakładał wyłącznie, jeżeli naruszenie dóbr pokrzywdzonego było następstwem przestępstwa oraz szkoda istniała w chwili orzekania warunkowego umorzenia postępowania karnego⁴⁷⁹. Nieistnienie szkody w chwili orzekania warunkowego umorzenia postępowania karnego mogło wynikać z wcześniejszego pojednania się sprawcy z pokrzywdzonym lub uzyskania ochrony przez pokrzywdzonego w ramach innego postępowania. Ponadto aby można było nałożyć obowiązek naprawienia szkody w przedmiotowym trybie, sprawca winien być do tego zobowiązany na podstawie przepisów prawa cywilnego⁴⁸⁰. Sam obowiązek naprawienia szkody obejmował wyłącznie równowartość rzeczywistej szkody wynikłej bezpośrednio z przestępstwa i nie było dopuszczalne uwzględnianie przy ustalaniu jej wysokości tych składników i elementów szkody, które wynikły z następstw czynu, np. odsetek⁴⁸¹.

Powyższe stanowisko zachowuje aktualność również po zmianach obowiązujących od 1 lipca 2015 r. w ramach obowiązku naprawienia szkody przy warunkowym umorzeniu postępowania karnego. Należy jednak pamiętać, że art. 67 § 3 k.k. w kwestii szkody wyrządzonej przestępstwem przewiduje również takie instytucje jak zadośćuczynienie za doznaną krzywdę oraz nawiązkę. Wprowadzenie do komentowanego przepisu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę po pierwsze powoduje, że obowiązek naprawienia

478 Ustawa z dnia 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 437, z późn. zm.).

479 Tak m. in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 sierpnia 2007 r. sygn. akt V KK 228/07, LEX nr 307803.

480 Por. M. Łukaszewicz, A. Ostapa, Obowiązek naprawienia szkody – wybrane zagadnienia, Prokuratura i Prawo, 9/2001 s. 55; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2002r. sygn. akt III KK 415/02, LEX nr 583863.

481 Tak m. in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2002 r. sygn. akt II KKN 385/01, LEX nr 53028.

szkody dotyczy wyłącznie szkody majątkowej, a po drugie, że aktualnie sąd w ramach obowiązku probacyjnego winien nałożyć – jeżeli to możliwe i jeżeli wystąpiła tego typu szkoda – naprawienie szkody niemajątkowej. Wprowadzenie tego typu modyfikacji było pożądane w piśmiennictwie, gdyż przepisy o warunkowym umorzeniu postępowania powinny być zharmonizowane z art. 46 k.k. Przy warunkowym umorzeniu postępowania – pomimo tego, że sprawca traktowany jest łagodniej niż przy skazaniu – pokrzywdzony dotychczas mógł uzyskać mniej w ramach obowiązku probacyjnego niż przy obowiązku z art. 46 § 1 k.k., ponieważ sąd nie mógł nałożyć zadośćuczynienia za doznaną krzywdę choćby wystąpiła i była możliwa do ustalenia⁴⁸². Aktualne brzmienie art. 67 § 3 k.k. natomiast pozwala, a wręcz⁴⁸³ zobowiązuje sąd do jednoczesnego nałożenia obowiązku naprawienia szkody i zadośćuczynienia, jeżeli oba rodzaje szkody wystąpiły w wyniku dokonanego czynu.

W związku z tym nowe ujęcie przedmiotowego przepisu spowodowało wzmocnienie interesów pokrzywdzonego⁴⁸⁴. Nałożenie owych obowiązków – podobnie jak w poprzednim stanie prawnym – jest obligatoryjne. Niemniej użycie przez ustawodawcę w kwestii zadośćuczynienia zwrotu „w miarę możliwości” może sugerować, że obowiązek ten ma charakter fakultatywny⁴⁸⁵. Wydaje się jednak, że takie założenie jest nieuprawnione, gdyż w tym przypadku chodzi jedynie o sytuację, kiedy sąd nie jest w stanie ustalić wysokości szkody niemajątkowej. Ustalenie wysokości poniesionej szkody niemajątkowej ze swej natury jest trudnym zadaniem, ponieważ ani pokrzywdzony, ani sąd nie dysponują mierzalnymi instrumentami – odmiennie niż to jest przy rzeczywistej szkodzie majątkowej.

W związku z tym, jeżeli sąd będzie w stanie dokonać oceny wysokości poniesionej krzywdy to powinien nałożyć obowiązek z art. 67 § 3 k.k. Zwrot „w miarę możliwości” pozwala natomiast sądowi odstąpić od nałożenia tego obowiązku, jeżeli nie ma do tego dostatecznych podstaw – niemniej w takim w przypadku powinien to należycie uzasadnić.

Inaczej przytoczony zwrot interpretuje B. Kunicka-Michalska, która uważa, że chodzi o to czy w ogóle do doznania krzywdy doszło, jeśli nie, to nie ma możliwości nałożenia na

482 E. Bieńkowska, Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia w prawie karnym (kontrowersje i wątpliwości), Państwo i Prawo, 8/2012, s. 53-54.

483 Zob. B. Kunicka-Michalska, Warunkowe umorzenie postępowania karnego [w:] M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 1077.

484 Zob. A. Zoll [w:] W. Wróbel (red.), Nowelizacja prawa karnego 2015 r. Komentarz, Wyd. Krakowski Instytut Prawa Karnego Fundacja, Kraków 2015, s. 433.

485 Podobnie problem ujmuje: P. Hofmański, L.K. Paprzycki, A. Sakowicz [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny.

Komentarz, wyd. V, Warszawa 2016, komentarz do art. 67 k.k., teza 10 [dostęp: LEX], a także A. Zoll [w:]

W. Wróbel (red.), A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Część II. Komentarz do art. 53-116, wyd. V, Warszawa 2016, komentarz do art. 67 k.k., teza 17 [dostęp: LEX].

sprawcę obowiązku zadośćuczynienia za doznaną krzywdę⁴⁸⁶. Nie mogę się zgodzić z zaprezentowaną autorką, gdyż takie stanowisko jest bezprzedmiotowe, ponieważ przy braku doznania krzywdy sąd nie ma w ogóle podstaw do nałożenia omawianego obowiązku⁴⁸⁷ i w takim przypadku nie ma potrzeby dokonywania jakiejkolwiek oceny prawnej w tym zakresie w kontekście treści art. 67 § 3 k.k. Wracając natomiast do zasygnalizowanego wyżej problemu ewentualnej fakultatywności, aby móc bezsprzecznie przyjąć, iż nałożenie obowiązku zadośćuczynienia za doznaną krzywdę ma właśnie taki charakter, to powinno to wynikać wprost z omawianego przepisu np. poprzez użycie słowa „może”⁴⁸⁸. O braku fakultatywności w tym przypadku przesądza także samo sformułowanie przepisu art. 67 § 3 k.k. Jeżeli ustawodawca chciałby obowiązkowi zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nadać uznaniowego charakteru, to wymieniłby go w innym miejscu np. po średniku po słowie

„może” lub po zwrocie „a ponadto” – czego jednak nie uczynił. Z kolei za obligatoryjnością nałożenia przedmiotowego obowiązku przemawia to, że sąd zamiast niego oraz obowiązku naprawienia szkody może orzec nawiązkę, która może zostać nałożona nawet pomimo tego, że sąd nie ustali rzeczywistej i pełnej wysokości szkody⁴⁸⁹. Nawiązka w tym przypadku – podobnie jak w pozostałych – pełni formę zryczałtowanego odszkodowania.

Jak zostało wyżej wspomniane, decyzja co do nałożenia obowiązku naprawienia szkody w całości albo w części (aktualnie także zadośćuczynienia za doznaną krzywdę) należy wyłącznie do sądu. Decydującą przesłanką powinien być wówczas interes pokrzywdzonego w otrzymaniu chociażby części odszkodowania w odpowiednio szybkim czasie⁴⁹⁰.

Warto również zauważyć, iż przy okazji nowelizacji art. 67 § 3 k.k. dokonano jeszcze jednej istotnej zmiany związanej sensu largo z obowiązkiem naprawienia szkody, a mianowicie zwrot „zobowiązuje (…) do naprawienia szkody” zastąpiono zwrotem „nakłada (…) obowiązek naprawienia szkody”. Słowo „zobowiązuje” jest charakterystyczne dla prawa cywilnego, natomiast słowo „nakłada” jest znacznie bliższe prawu karnemu. W związku

486 B. Kunicka-Michalska, Warunkowe umorzenie postępowania karnego [w:] M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 1080.

487 Por. T. Bojarski, Uwagi o środkach związanych z okresem próby na tle nowelizacji Kodeksu karnego, Studia Ekonomiczne, Prawne i Administracyjne, 1/2016, s. 7.

488 Por. także A. Zoll [w:] W. Wróbel (red.), A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Część II.

Komentarz do art. 53-116, wyd. V, Warszawa 2016, komentarz do art. 67 k.k., teza 17 [dostęp: LEX].

489 Zastosowanie nawiązki może nastąpić wówczas, gdy ustalenie odszkodowania lub zadośćuczynienia jest utrudnione: por. R.A. Stefański [w:] R.A. Stefański (red.), Kodeks karny. Komentarz, C.H. Beck, Wyd. 2, Warszawa 2015, s. 357.

490 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2018 r. sygn. akt V KK 446/17, LEX nr 2509711.

z tym można postawić tezę, iż obowiązek probacyjny z art. 67 § 3 k.k. – pomimo realizacji także funkcji kompensacyjnej – w dalszym ciągu stanowi warunek karnoprawny. Wydaje się, że przedmiotowa zmiana dodatkowo utwierdza w tym, iż obowiązek naprawienia szkody przy warunkowym umorzeniu postępowania ma służyć także polityce kryminalnej państwa, tym bardziej, że nastąpiło to w momencie coraz większego ucywilstycznienia prawa karnego.

Warto jednak podkreślić, że powyższa zmiana nie ma specjalnego znaczenia dla praktyki, ponieważ sąd karny podejmując warunkowe umorzenie postępowania powinien przede wszystkim kierować się karnoprawnymi celami tej instytucji, a orzekane przy tym obowiązki mają jedynie w tym pomóc. W związku z tym zmiana powyższej nomenklatury jest zabiegiem czysto technicznym i teoretycznym – choć w mojej ocenie – wzmacniającym charakter prawnokarny komentowanego środka.

Zarówno obowiązek naprawienia szkody, jak i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, nakładane przy warunkowym umorzeniu postępowania, nie stanowią środka kompensacyjnego. Wynika to z tego, że art. 67 § 3 k.k. w ogóle o tym nie stanowi, ale także nie odsyła w tym zakresie do środków kompensacyjnych o tej samej funkcji – jak to ustawodawca uczynił in fine w pierwszym zdaniu w przypadku środków karnych np. świadczenia pieniężnego. Oznacza to, że wskazane obowiązki mają charakter samoistny⁴⁹¹ – tak samo jak miało to miejsce przed reformą z 2015 r. Niniejsze ustalenia pozwalają – niezależnie od wcześniejszych sugestii – stwierdzić, iż w jakimś zakresie zachowują aktualność dotychczas wypracowane w doktrynie stanowiska. Pierwsze zakładające, że decydującą przesłanką do orzeczenia choćby części odszkodowania lub zadośćuczynienia powinien być interes pokrzywdzonego do jego otrzymania w szybkim czasie⁴⁹². Odmienne przyjmujące, że w kwestii nałożenia obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia sąd powinien odwoływać się raczej do sytuacji majątkowej sprawcy, gdzie w przypadku kiedy byłaby ona trudna, pełna rekompensata spowodowałaby zbyt ciężkie skutki dla niego i jego rodziny. Za tym stanowiskiem stało odwołanie do zasad obowiązujących przy orzekaniu środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody, do którego zbliżony – zdaniem przedstawicieli tego stanowiska – był obowiązek naprawienia szkody przy warunkowym umorzeniu postępowania⁴⁹³. Wydaje się, że ta argumentacja w aktualnym stanie prawnym

491 Por. S. Szyrmer, Wybrane zagadnienia związane z orzekaniem obowiązku naprawienia szkody jako środka karnego, Czasop. Prawa Karn. i Nauk Penalnych, 1/2005, s. 85.

492 A. Zoll [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Tom I. Komentarz do art. 1-116 k.k., wyd. IV, komentarz do art. 67 k.k., teza 11 [dostęp: LEX].

493 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, komentarz do art. 67 k.k., teza 3 [dostęp: LEX].

straciła na znaczeniu, gdyż dotychczasowy środek karny polegający na obowiązku naprawienia szkody stał się środkiem kompensacyjnym. Dzisiaj to co może zbliżać przedmiotowy obowiązek do karnoprawnego charakteru, jest powyżej omówiona zmiana wprowadzająca do treści art. 67 § 3 k.k. słowo „nakłada”. W aktualnym stanie prawnym aprobatę zasługuje przede wszystkim pierwsze z zaprezentowanych stanowisk, gdyż obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia ma być orzekany w ramach środka probacyjnego i nie tylko ma oddziaływać na sprawcę wychowawczo, ale przede wszystkim powinien tworzyć poczucie sprawiedliwości u pokrzywdzonego. W związku z tym odwołanie się do sytuacji majątkowej sprawcy wydaję się być zasadne – nie tyle w powyższym kontekście – co w prawnym charakterze środka probacyjnego, czyli umożliwiającym prawidłową weryfikację jego postawy⁴⁹⁴. Niemniej w piśmiennictwie podnosi się, iż trudna sytuacja majątkowa sprawcy nie powinna w żaden sposób wpływać na orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w całości⁴⁹⁵.

Przepis art. 67 § 3 k.k., inaczej niż w przypadku środka kompensacyjnego z art. 46

§ 1 k.k., nadal nie odsyła do przepisów prawa cywilnego. Niemniej sąd orzekając o warunkowym umorzeniu postępowania karnego powinien wskazać sposób naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę – jeżeli są one wynikiem przestępstwa.

W takiej sytuacji sąd może wziąć pod uwagę stanowisko samego pokrzywdzonego, stosując przy tym w drodze analogii art. 363 § 1 k.c. Przyjmuje się natomiast, że wskazanie przez pokrzywdzonego sposobu naprawienia szkody nie może, jednak wiązać sądu karnego tak jak sądu cywilnego, gdyż przedmiotowy obowiązek jest przede wszystkim reakcją karną na popełniony czyn i to sąd powinien decydować jaki sposób naprawienia szkody najlepiej wypełni cele karania⁴⁹⁶. Wydaje się, że takie stanowisko nazbyt umniejsza pozycję pokrzywdzonego, dokonując oceny jego sytuacji w świetle funkcji kompensacyjnej prawa karnego. Przedmiotowe obowiązki naprawienia szkody lub zadośćuczynienia pełnią przede wszystkim funkcję kompensacyjną, co nie wyłącza analogicznego zastosowania do nich art. 363 § 1 k.c. Sąd w takim przypadku powinien orzec sposób naprawienia szkody lub zadośćuczynienia zgodnie z wyborem pokrzywdzonego, nawet gdyby względy wychowawcze

494 Por. Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia szkody w prawie karnym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1999, s. 132-133; zob. także: K. J. Leżak, Glosa do uchwały SN z dnia 23 maja 2006 r., I KZP 6/06, Przegląd Sądowy, 1/2007, s. 119.

495 J. Majewski [w:] Kodeks karny. Komentarz do zmian 2015, Warszawa 2015, komentarz do art. 67 k.k., teza 11 [dostęp: LEX].

496 A. Guzik, Wpływ warunków materialnych sprawcy na nakładanie obowiązku naprawienia szkody, Czasop.

Prawa Karn. i Nauk Penalnych, 1/2002, s. 127.

przemawiały za orzeczeniem innego świadczenia. Przepis art. 363 § 1 k.c. zawiera zastrzeżenie dotyczące sytuacji, jeżeli przywrócenie stanu poprzedniego byłoby niemożliwe albo pociągałoby ono za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, to roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu⁴⁹⁷. Sąd karny związany jest zatem wyborem sposobu naprawienia szkody dokonanym przez pokrzywdzonego, ale ten wybór nie jest niczym nieograniczony. Sąd zobowiązany jest brać pod uwagę wyniki porozumienia oskarżonego z pokrzywdzonym, do czego obliguje art. 341

§ 4 k.p.k. Jeśli natomiast szkoda w ogóle nie powstała, albo nie istniała w chwili wydawania orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania, sąd nie nakłada obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę⁴⁹⁸.

497 R. Giętkowski, Hierarchia funkcji karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody i jej znaczenie w praktyce, Palestra, 11-12/2003, s. 128.

498 Por. K. P. Sokołowski, Karnoprawny obowiązek naprawienia szkody a udział w bójce lub pobiciu, Probacja, 3/2009, s. 31; odmiennie E. Bieńkowska, Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia w prawie karnym (kontrowersje i wątpliwości), Państwo i Prawo, 8/2012, s. 57.

2.3. Orzeczenie obowiązku naprawienia szkody przy zawieszeniu