Pojęcie szkody

Szkoda jest pojęciem z zakresu prawa cywilnego, które nie zostało normatywnie wyjaśnione. Poszukiwania znaczenia tego pojęcia nie ułatwia również język potoczny.

Przykładowo słowniki języka polskiego podają, że szkoda to: „strata materialna lub moralna”⁵⁵ lub „coś niekorzystnego, co nastąpiło w wyniku czyichś działań lub zaistnienia jakichś zjawisk”⁵⁶. Potocznie zatem „szkodę” pojmuje się jako kategorię ekonomiczną lub moralną, a nie normatywną. Wobec braku definicji legalnej pojęcia szkody oraz bardzo ogólnych definicji słownikowych niemających znaczenia prawnego zmuszeni jesteśmy do poszukiwania jego znaczenia w dorobku doktryny i judykatury. Najczęściej przyjmuje się po prostu, że szkoda jest uszczerbkiem na dobrach poszkodowanego chronionych prawem⁵⁷. Wskazuje się dodatkowo, że szkodą jest wyłącznie uszczerbek, który nie jest wynikiem woli poszkodowanego⁵⁸. Innymi słowy szkoda występuje tylko wtedy jeżeli uszczerbek następuje wbrew woli poszkodowanego. W doktrynie można również spotkać definicje szkody głoszące, że są nią wszelkie uszczerbki na dobrach lub interesach prawnie chronionych, które powstały wbrew woli poszkodowanego oraz niezależnie od jego woli każdy uszczerbek na dobrach prawnie chronionych, z którym prawo wiąże powstanie obowiązku naprawienia szkody⁵⁹. Niektórzy przedstawiciele nauki proponują powyższe definicje uzupełnić o stwierdzenie, że „szkoda to ujemna dla poszkodowanego zmiana stanu faktycznego (względnie niekorzystny jej brak - art. 361 § 2 k.c.), stanowiąca efekt zdarzenia szkodzącego (niekoniecznie określonego w ustawie - choć wyłącznie następstwa takich zdarzeń mają znaczenie dla powstania obowiązku kompensacyjnego), która jednak [...] nie musi być jego bezpośrednim następstwem”⁶⁰.

Szkodę można dzielić na szkodę majątkową lub niemajątkową, na szkodę rzeczywistą (damnum emergens) lub utracone pożytki (lucrum cessans), czy też na szkodę deliktową, kontraktową lub bezpodstawne wzbogacenie. Tak szerokie rozumienie szkody nie było

55 Słownik języka polskiego PWN: https://sjp.pwn.pl/ [dostęp: 08.11.2020 r.].

56 Wielki słownik języka polskiego: https://www.wsjp.pl/ [dostęp: 08.11.2020 r.].

57 A. Olejniczak [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część ogólna, wyd.

II, komentarz do art. 361 k.c., teza 10 [dostęp: LEX].

58 Tamże; A. Rzetecka-Gil, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, komentarz do art. 361 k.c., teza 56 [dostęp: LEX]; por. także paremię „volenti non fit iniuria ”.

59 A. Rzetecka-Gil, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, komentarz do art. 361 k.c., teza 56 [dostęp: LEX].

60 D. Kaczan, Pomiędzy zasadą jedności szkody a teorią wielości szkód - głos w dyskusji, St. Iur. Torun. 2/2016, s. 62; zob. także: A. Sinkiewicz, Pojęcie i rodzaje szkody w polskim prawie cywilnym, Rejent, 2/1998, s. 62;

A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, PWN, Warszawa 1970, s. 46.

w doktrynie prawa cywilnego wcale aż tak wyraziste, w szczególności w kwestii uznawania zarówno szkody majątkowej, jak i niemajątkowej. Część przedstawicieli słusznie wyrażała pogląd, że pojęcie szkody obejmuje oba wyżej wymienione rodzaje szkody⁶¹. Niemniej można znaleźć również odmienne stanowiska zakładające, iż szkoda obejmowała wyłącznie uszczerbek majątkowy (ekonomiczny) i nie dotyczyła sfery moralnej lub psychicznej⁶². Aktualnie na gruncie prawa cywilnego nie budzi żadnych wątpliwości rozumienie sensu largo pojęcia szkody.

Szkoda majątkowa jest to uszczerbek na dobrach, który da się wyrazić w pieniądzu, ale występuje także wtedy, gdy samo dobro nie ma żadnej wartości, ale może zostać przywrócone do odpowiedniego stanu poprzez nakłady albo jeżeli naruszenie dobra niemajątkowego powoduje naruszenie interesów majątkowych⁶³. Szkoda tego rodzaju występuje najczęściej. Dzieli się ją na damnum emergens i lucrum cessans. Pierwsza stanowi szkodę rzeczywistą, czyli uszczerbek powodujący zmniejszenie aktywów lub zwiększenie pasywów w majątku. Natomiast druga z wymienionych stanowi utracone pożytki, co oznacza udaremnienie powiększenia majątku, czyli jest to pewnego rodzaju przypuszczenie, że gdyby nie pewne zdarzenie, to majątek poszkodowanego by się powiększył⁶⁴. Przepis art. 361 k.c.

wprost stanowi, że ten kto wyrządził drugiemu szkodę zobowiązany jest do jej pełnego naprawienia, co powinno obejmować zarazem rzeczywistą stratę oraz to co uzyskałby poszkodowany gdyby mu szkody nie wyrządzono. Źródłem powstania szkody mogą różne zdarzenia, przede wszystkim mogą one wynikać z deliktów (czynów niedozwolonych).

Na czyny niedozwolone nie składają się – jak potocznie może się wydawać – tylko i wyłącznie czyny zagrożone odpowiedzialnością karną. Czynem niedozwolonym w rozumieniu Kodeksu cywilnego jest każde działanie lub zaniechanie bezprawne, to znaczy zakazane przez wszelkie obowiązujące przepisy prawa, ale także sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub dobrymi obyczajami⁶⁵. Odpowiedzialność odszkodowawcza

61 Zob. m.in.: R. Longchamps de Berier, Polskie prawo cywilne. Zobowiązania, Poznań 1999, s. 229; J. Rezler, Naprawienie szkody wynikłej ze spowodowania uszczerbku na ciele lub zdrowiu (według prawa cywilnego), Warszawa 1968, s. 20.

62 Zob. m.in.: J. Winiarz, Ustalenie wysokości odszkodowania, PWN, Warszawa 1962, s. 16; W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice, PWN, Warszawa 1962 r., s. 83-84.

63 T. Dybowski [w:] Z. Radwański (red.), System prawa cywilnego. Tom III. Cz. 1, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, s. 218; zob. także: M. Ciemiński, Pojęcie szkody [w:]

Odszkodowanie za szkodę niemajątkową w ramach odpowiedzialności ex contractu, Warszawa 2015 [dostęp:

LEX].

64 G. Karaszewski [w:] J. Ciszewski (red.), P. Nazaruk (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2019, komentarz do art. 361 k.c., teza 8 [dostęp: LEX].

65 A. Olejniczak [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część ogólna, wyd.

ex delicto została przewidziana w art. 415-449 k.c. i została oparta o zasadę winy, zasadę ryzyka i zasadę słuszności.

Zasada winy jest podstawową zasadą odpowiedzialności odszkodowawczej i polega na tym, że ten kto z własnej winy swoim zachowaniem (działaniem lub zaniechaniem) spowodował u drugiego szkodę powinien ją naprawić. Podstawowym przepisem opierającym się o tę zasadę jest art. 415 k.c. Z przepisu tego jednoznacznie wynika, że do przypisania odpowiedzialności odszkodowawczej wymagane jest wykazanie winy osobie, która wyrządziła poszkodowanemu stratę (uszczerbek).

Z kolei zasada ryzyka w odróżnieniu od zasady winy nie wymaga, aby do powstania odpowiedzialności odszkodowawczej występowała wina. Wystarczy, że ustawodawca przewiduje przepisy prawne, które określone zdarzenia wiążą z taką odpowiedzialnością.

W uproszczeniu wskazuje się, że odpowiedzialność na zasadzie ryzyka jest odpowiedzialnością za skutek⁶⁶. Odpowiedzialność na tej zasadzie przewidują art. 430 k.c.⁶⁷, art. 433-436 k.c. oraz art. 474 k.c.⁶⁸

Natomiast zasada słuszności występuje w sytuacji kiedy nie mają zastosowania zasady winy i ryzyka, a względy słuszności – lub zamiennie używane dla określenia „zasady współżycia społecznego” – przemawiają za przypisaniem odpowiedzialności odszkodowawczej, tak aby umożliwić poszkodowanemu dochodzenie naprawienia szkody.

Odpowiedzialność na zasadzie słuszności przewidziana jest między innymi w art. 428 k.c.

i w dużej mierze jest konsekwencją unormowań zawartych w art. 425 i art. 426 k.c.⁶⁹ Owe przepisy wyłączają odpowiedzialność z uwagi na niepoczytalność lub nieukończenie 13 roku życia. W związku z tym w uzasadnionych przypadkach ustawodawca przewidział obowiązek naprawienia szkody w oparciu o przedmiotową zasadę.

Źródłem szkody majątkowej może być również – jak to zostało wcześniej wspomniane – niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, czyli tak zwana

II, komentarz do art. 415 k.c., teza 12 i 13 [dostęp: LEX].

66 A. Rzetecka-Gil, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, komentarz do art. 430 k.c., teza 3 [dostęp: LEX]; orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1959 r. sygn. akt IV CR 1071/58, LEX nr 1339460.

67 A. Rzetecka-Gil, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, komentarz do art. 430 k.c., teza 2 [dostęp: LEX].

68 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 kwietnia 2014 r. sygn. akt VI ACa 1724/13, LEX nr 1461203.

69 B. Więzowska, Obecny stan prawny w kodeksie cywilnym [w:] Odpowiedzialność cywilna na zasadzie słuszności, Oficyna 2009 [dostęp: LEX].

odpowiedzialność ex contractu. Odpowiedzialność tego typu reguluje art. 471 i n. k.c., a dłużnik może się od niej uwolnić tylko wtedy, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nie jest wynikiem okoliczności, za które odpowiedzialność on ponosi.

Szkoda powstaje także w przypadku bezpodstawnego wzbogacenia, co zostało uregulowane w art. 405-414 k.c. Bezpodstawnie wzbogaconym jest ten, kto uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby i w takim przypadku zobowiązany jest do wydania tych korzyści w naturze, a jeżeli jest to niemożliwe do zwrotu jej wartości. Stosownie do art. 410 k.c. do bezpodstawnego wzbogacania zalicza się również świadczenie nienależne, czyli takie świadczenie, które ktoś spełnił, a nie był do niego w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany wobec osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. Należy zaznaczyć, że naprawienia szkody z bezpodstawnego wzbogacenia poszkodowany może również żądać w związku z art. 414 k.c. na zasadach ogólnych.

Innym rodzajem szkody jest szkoda niemajątkowa, czyli wszelki uszczerbek, którego nie da się zmierzyć w pieniądzu. W piśmiennictwie szkodę niemajątkową określa się mianem krzywdy moralnej, co oznacza „uszczerbek dotykający subiektywnej sfery osobowości człowieka, nieobejmujący jednak przeżyć poszkodowanego, które są refleksem doznanej przez niego szkody niemajątkowej”⁷⁰. Marcin Ciemiński wyraża stanowisko, że szkoda majątkowa dotyczy sfery psychicznej człowieka i powoduje cierpienia fizyczne oraz psychiczne spowodowane danym zdarzeniem szkodzącym. Szkodą niemajątkową są, więc ujemne konsekwencje, które w psychice poszkodowanego wywołały naruszenie jego praw⁷¹. Pojęcie szkody niemajątkowej jest związane z dobrami osobistymi, a przede wszystkim z naruszeniem tych dóbr. Kwestia dóbr osobistych została zasadniczo uregulowana w art. 23 i art. 24 k.c. W pierwszym ze wskazanych przepisów ustawodawca zawarł przykładowy katalog dóbr osobistych, do których należy w szczególności: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska.

Choć ten przepis nie wymienia wprost życia jako dobra osobistego, to z całą pewnością

70 Z. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową. Rozwój i funkcja społeczna, PWN, Poznań 1956, s. 168.

71 M. Ciemiński, Szkoda majątkowa a szkoda niemajątkowa – kryterium odróżnienia [w:] Odszkodowanie za szkodę niemajątkową w ramach odpowiedzialności ex contractu, Warszawa 2015 [dostęp: LEX].

należy je do takich dóbr zaliczyć. Z kolei art. 24 k.c. wymienia przesłanki ochrony dóbr osobistych, które muszą być spełnione łącznie i należą do nich: istnienie dobra osobistego, naruszenie lub zagrożenie dobra osobistego, bezprawność tego naruszenia lub zagrożenia⁷². Dwie pierwsze przesłanki musi udowodnić powód, a pozwany musi udowodnić, że naruszenie nie miało charakteru bezprawnego⁷³. Oznacza to, że w art. 24 § 1 k.c. przewidziano domniemanie bezprawności działania, które jednak należy pojmować w kategoriach obiektywnych bez badania treści elementu subiektywnego winy⁷⁴. Bezprawne jest każde działanie naruszające dobro osobiste, chyba że zachodzą okoliczności ją wyłączające, do których zalicza się: działanie w ramach porządku prawnego (tj. działanie dozwolone przez obowiązujące przepisy prawa), wykonywanie prawa podmiotowego, zgodę pokrzywdzonego oraz działanie w ochronie uzasadnionego interesu⁷⁵.

Obecnie obowiązujące w Polsce regulacje znacznie szerzej niż poprzednie gwarantują zadośćuczynienie szkody niemajątkowej. Wcześniejsze unormowania gwarantowały zadośćuczynienie w przypadku taksatywnie wymienionych dóbr osobistych, podczas gdy art. 445 i art. 448 k.c. w obecnym brzemieniu dają możliwość poszkodowanemu żądania rekompensaty szkody niemajątkowej doznanej w wyniku naruszenia każdego dobra osobistego⁷⁶. Niemniej w piśmiennictwie wskazuje się, że otwarty katalog dóbr osobistych (czyli możliwość wykrycia ich nowych rodzajów) tworzy zagrożenie zbyt łatwego uzyskiwania zadośćuczynienia pieniężnego. W związku z tym proponuje się de lege ferenda rozważenie ograniczenia roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę do ważniejszych dóbr osobistych⁷⁷. Zadośćuczynienie jest formą naprawienia krzywdy poprzez przyznanie poszkodowanemu odpowiedniej sumy pieniężnej, przy czym należy podkreślić, że ma ono charakter uznaniowy⁷⁸. Sąd na podstawie całokształtu okoliczności powinien dokonać oceny, czy zadośćuczynienie poszkodowanemu przysługuje, jednak nie oznacza to

72 P. Księżak [w:] P. Księżak (red.), M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, wyd. II, komentarz do art. 24 k.c., teza 1 [dostęp: LEX].

73 Tamże.

74 K. Piasecki, Kodeks cywilny. Księga pierwsza. Część ogólna. Komentarz, komentarz do art. 24 k.c., teza 1 [dostęp: LEX].

75 Tamże; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 15 grudnia 2017 r. sygn. akt I ACa 609/17, LEX nr 2423310; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20 lipca 2017 r. sygn. akt I ACa 1769/16, LEX nr 2372204;

wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 4 kwietnia 2017 r. sygn. akt I ACa 1275/16, LEX nr 2287428.

76 J. Matys, Model zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu szkody niemajątkowej w kodeksie cywilnym, Oficyna 2010 [dostęp: LEX].

77 Z. Radwański, Węzłowe problemy zadośćuczynienia pieniężnego de lege ferenda [w:] I. Zgoliński (red.), Odszkodowanie i zadośćuczynienie w prawie polskim, Wyd. KPSW, Bydgoszcz 2012, s. 26.

78 A. Rzetecka-Gil, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, komentarz do art. 445 k.c., teza 2 i 5 [dostęp: LEX].

jego dowolności, gdyż odmowa przyznania zadośćuczynienia powinna być odpowiednio uzasadniona⁷⁹. Sąd winien w każdym przypadku rozważyć, czy zadośćuczynienie należy się poszkodowanemu – mając przy tym na uwadze niekiedy także niewymierność pieniężną oraz uzasadnienie moralne w danych okolicznościach na zastosowanie tego środka⁸⁰. Inną formą rekompensaty krzywdy jest zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez poszkodowanego (pokrzywdzonego) cel społeczny.

Roszczenia o zadośćuczynienie oraz zasądzenie sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny zasadniczo nie mogą zostać zbyte, chyba że są już wymagalne i że zostały uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem – art. 449 k.c.

W nauce prawa cywilnego zwraca się także uwagę na problem wyznaczenia granicy pomiędzy szkodą majątkową a szkodą niemajątkową. Dla przykładu może to wystąpić w sytuacji kiedy zdarzenie powoduje zarówno uszczerbek o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym, lub jeśli mamy do czynienia z dobrem bezcennym, którego wartości nie da się wyrazić w pieniądzu⁸¹. Zgodzić się trzeba z M. Ciemińskim⁸², iż przy analizie, czy w danym przypadku mamy do czynienia ze szkodą majątkowa, czy też niemajątkową, należy brać pod uwagę przede wszystkim skutek naruszonych dóbr lub interesów oraz jego charakter. Autor podobnie jak T. Dybowski uważa, że szkoda majątkowa jest przede wszystkim uszczerbkiem w dobrach lub interesach majątkowych, jak również uszczerbkiem w dobrach lub interesach niemajątkowych, jeżeli skutek naruszenia może zostać wyrażony w pieniądzu⁸³. Natomiast w kwestii szkody niemajątkowej M. Ciemiński podnosi, że jest on przede wszystkim uszczerbkiem, którego przedmiotem są dobra lub interesy niemajątkowe, a skutek naruszenia tych dóbr lub interesów nie może zostać wyrażony w pieniądzu przy zastosowaniu metody dyferencyjnej⁸⁴. Przy czym uważa również, iż szkoda niemajątkowa jest pojęciem szerszym niż pojęcie krzywdy, gdyż nie wszystkie interesy niemajątkowe powinny

79 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2006 r. sygn. akt II PK 245/05, LEX nr 243923.

80 Por. Z. Radwański, Węzłowe problemy zadośćuczynienia pieniężnego de lege ferenda [w:] I. Zgoliński (red.), Odszkodowanie i zadośćuczynienie w prawie polskim, Wyd. KPSW, Bydgoszcz 2012, s. 28.

81 M. Kaliński [w:] A. Olejniczak (red.), System Prawa Prywatnego. Tom 6. Prawo zobowiązań – część ogólna, C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 92.

82 M. Ciemiński, Szkoda majątkowa a szkoda niemajątkowa – kryterium odróżnienia [w:] Odszkodowanie za szkodę niemajątkową w ramach odpowiedzialności ex contractu, Warszawa 2015 [dostęp: LEX].

83 T. Dybowski [w:] Z. Radwański (red.), System prawa cywilnego. Tom III. Cz. 1, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, s. 218; zob. także A. Sinkiewicz, Pojęcie i rodzaje szkody w polskim prawie cywilnym, Rejent, 2/1998, s. 65.

84 M. Ciemiński, Szkoda majątkowa a szkoda niemajątkowa – kryterium odróżnienia [w:] Odszkodowanie za szkodę niemajątkową w ramach odpowiedzialności ex contractu, Warszawa 2015 [dostęp: LEX].

być uznawane za dobra osobiste⁸⁵.

W odniesieniu do dalszych rozważań na uwagę zasługuje podział szkody na szkodę na mieniu oraz szkodę na osobie. Pierwsza z nich dotyczy uszczerbku w prawie własności lub innych prawach majątkowych, natomiast druga uszczerbku na dobrach osobistych.

W związku z tym ponownie jawi się podział szkody na majątkową i niemajątkową – szkoda na mieniu z samej istoty dotyczy wyłącznie tej pierwszej, z kolei szkoda na osobie może mieć wymiar majątkowy i niemajątkowy⁸⁶.

85 M. Ciemiński, Krzywda powstała na skutek naruszenia dobra osobistego czy prawa pacjenta a inne szkody niemajątkowe [w:] Odszkodowanie za szkodę niemajątkową w ramach odpowiedzialności ex contractu, Warszawa 2015 [dostęp: LEX].

86 G. Karaszewski [w:] J. Ciszewski (red.), P. Nazaruk (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2019, komentarz do art. 361 k.c., teza 7 [dostęp: LEX]; zob. także: T. Wiśniewski [w:] J. Gudowski, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, wyd. II, Warszawa 2018, komentarz do art. 361 k.c., teza 16 [dostęp: LEX].