1 stycznia 1924 roku arcybiskup Iłarion przybył do punktu zbiorczego na wyspie Popow (ros. Popow ostrow), by w czerwcu trafić do obozu koncentracyjnego na Wyspach Sołowieckich. Pomimo trzyletniej kary bezwględnej izolacji, przyszły męczennik trwał nieprzerwanie w duchowej radości. Każdego dnia z modlitwą w sercu znosił trudy więziennej rzeczywistości. Razem z innym współosadzonymi pracował przy wiązaniu sieci, wycince lasu lub w ochronie sołowieckich zabudowań. Nigdy nie tracił duchowej radości, którą z ojcowską troską dzielił się z innymi. Jeden z towarzyszy arcybiskupa wspominał: „Arcybiskup Iłarion – młody człowiek, pełen radości życia, wszechstronnie wykształcony, wspaniały kościelny kaznodzieja i orator, śpiewak, błyskotliwy polemista z bezbożnikami, zawsze pełen naturalności, szczery, otwarty: wszędzie, gdzie się nie pojawiał przyciągał do siebie i cieszył się ogromną miłością. [...] Przez lata wspólnego więzienia byliśmy świadkami pełnego mniszego ubóstwa, głębokiej prostoty, prawdziwej pokory, dziecinnej cichości. On oddawał po prostu wszystko to, co posiadał i to o co go proszono. Nie interesował się wcale swoimi rzeczami”79. Hierarcha w każdym miejscu gdzie się znajdował z pełnym oddaniem realizował śluby mnisze. Arcybiskup Iłarion odnajdywał radość z każdej więziennej pracy. Głównym zadaniem sołowieckich więźniów było rybołówstwo, co dało hierarsze asumpt do trawestacji tekstu liturgicznego na święto Pięćdziesiątnicy: „Wszystko daje Duch Święty: pierwotnie rybaków uczynił teologami, teraz na odwrót – teologów uczynił rybakami”80.
Arcybiskup Iłarion posiadał ogromny autorytet duchowy wśród hierarchów i duchowieństwa, które wspólnie z Nim odbywało karę. Niejednokrotnie udzielał licznych pouczeń i podtrzymywał w trudnych momentach zwątpienia. Z drugiej strony zawsze pozostawał konsekwentnie srogi w sprawach ludzkich namiętności. M. Polskij pisał: „Każdego przyjeżdżającego kapłana władyka81 szczegółowo wypytywał o przebieg wydarzeń przed zesłaniem. ‘Za co was aresztowali?’ – ‘Służyłem nabożeństwa dziękczynne (ros. molebień) u siebie w domu, gdy zamknęli monaster – odpowiada ojciec ihumen82 - więc, zbierał się naród,
78Sołowiecki Obóz Specjalnego Przeznaczenia (ros. Sołowieckij łagier osobogo naznaczenija) – w latach 1920-1930
jeden z największych obozów koncentracyjnych na terenie Zwiazku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
79M. Polskij, Nowyje muczeniki rossijskije. Pierwoje sobranije materiałow, Jordanville 1949, s. 127-128.
80Tamże, s. 128.
81Władyka – nieoficjalny tytuł biskupów, arcybiskupów, metropolitów.
35
nawet i uzdrowienia się zdarzały....’ ‘A więc, nawet uzdrowienia bywały... ile dostaliście lat na Sołowkach?’ – ‘Trzy lata’. – ‘Więc to za mało, za uzdrowienia powinniście dostać o wiele więcej, sowiecka władza nie dopatrzyła..’ Zrozumiałe wszak było, że mówienie o uzdrowieniach wynikających z własnej modlitwy było conajmniej nieskromne”83.
Arcybiskup Iłarion z właściwą sobie miłością budował pozytywne relacje z administracją obozową. Wielokrotnie wchodził w skład delegacji do naczelnika obozu F.I. Ejchmansa84, u którego wyjednał szereg udogodnień dla sołowieckiego duchowieństwa. Dzięki staraniom arcybiskupa Iłariona pozwolono na sprawowanie nabożeństw, w tym również paschalnego.
W lipcu 1925 roku arcybiskup Iłarion został przetransportowany do więzienia w Jaroslawlu. Celem relokacji była próba zwerbowania hierarchy do współpracy w ramach nowej schizmy kościelnej tzw. grigoriewców85, którą GPU zamierzała wykorzystać do kolejnej destabilizacji kościelnej w Rosji. W wyniku próby nakłonienia do tajnej współpracy, Hierarcha uzyskał wiele nowych możliwości, w tym m.in. dostęp do obszernej literatury. W zamian za kierownictwo schizmą oferowano arcybiskupowi stanowisko metropolity i pełną swobodę działań w administracji kościelnej. Dodatkowe negocjacje odbywały się prawdopodobnie w Moskwie. Metropolita Ioan (Snycziew) pisał: „W specjalnie przygotowanym pomieszczeniu miało miejsce spotkanie arcybiskupa Grigorija z arcybiskupem Iłarionem. Rozmowa pierwszego z drugim nie nosiła charekteru polemicznego, lecz błagalny. Arcybiskup Grirogij prosił swojego rozmówcę, aby przychylił się do próśb i zdecydował się odpowiedzialnie przewodniczyć TNRK86 dla dobra i zbawienia Kościoła od odnowicieli i sergiaństwa. Arcybiskup Iłarion odpowiedział mu pełną odmową”87. Niezłomna postawa przyszłego męczennika była przyczyną powrotu na Wyspy Sołowieckie i przedłużenia wyroku o dodatkowe trzy lata pobytu na zesłaniu.
Hierarcha nieustannie walczył o zachowanie jedności Kościoła w Rosji. Wspominany był jako jeden z redaktorów tzw. Memorandum, czyli listu sołowieckich hierarchów do władz państwowych (ros. Pamiatnaja zapiska Sołowieckich k prawitielstwu SSSR). W. Cypin pisze: „Od
83M. Polskij, Nowyje muczeniki rossijskije. Pierwoje sobranije materiałow, s. 130.
84F. I. Ejchmans – naczelnik obozu koncentracyjnego na wyspach sołowieckich w latach 1925-1929.
85Girgoriewcy (ros. grigorianstwo) – schizma kościelna działająca w latach 1925-1940, której liderem był arcybiskup Grigorij (Jackowski); ruch był szczegółowo zaplanowany przez GPU oraz otrzymał rejestrację ze strony władz państwowych; według schizmy, w wyniku błędnej działalności patriarchy Tichona i ruchu odnowicielskiego oraz jednowładztwa locum tenens urzędu patriarchy - metropolity Pietra (Polianskiego) została utracona ‘soborowość Kościoła’; przywrócenie ‘soborowości’ może odbyć się jedynie w restytucji kolegialnego zarządu Kościoła, czego efektem była Tymczasowa Najwyższa Rada Kościelna (ros. Wriemiennyj wysszyj cerkownyj sowiet); schizma traci swoje wpływy w RKP po deklaracji metropolity Siergieja (Stragorodskiego) (1927).
86Tymczasowa Najwyższa Rada Kościelna (ros. Wriemiennyj wysszyj cerkownyj sowiet).
87Mitropolit S.-Peterburskij i Ładożskij Ioan (Snyczew), Cerkownyje raskoły w Russkoj Cerkwi 20-ch i 30-ch godow
XX stolietija – grigorianskij, jarosławskij, iosiflianskij, wiktorianskij i drugije, ich osobiennosti i istorija, Sortawała
36
nowo przybywających na Sołowki docierały wieści o kościelnym nieporządku, które analizowane były z wielkim niepokojem. 7 czerwca [1926 roku – JS] w hali produkcyjnej obozu, którym zarządzał igumen Pitirim (Kryłow), miało miejsce zebranie 17 hierarchów, podczas którego omawiano współczesne życie kościelne. Prelekcję wygłosił profesor Moskiewskiej Akademii Duchownej I.W. Popow. Podczas oceny wykładu szczególnie żywą aktywnością wyróżniał się arcybiskup Iłarion. W rezultacie 7 czerwca 1926 roku pojawiło się słynne ‘Memorandum sołowieckich biskupów’, skierowane do Rządu ZSRR”88. Memorandum stanowiło próbę położenia kresu konfliktom pomiędzy Kościołem a władzą bolszewicką. Podpisani pod dokumentem hierarchowie postulowali bezwględną realizację prawa o oddzieleniu Kościoła od państwa, w wyniku którego Kościół nie ingeruje w polityczne życie kraju, a państwo pozwala na religijny rozwój społeczeństwa. Jak podkreśla W. Cypin: „Memorandum sołowieckich biskupów było projektem oficjalnej odezwy przedstawicieli Kościoła do władz państwowych”89. Aktywność arcybiskupa Iłariona w redakcji powyższego dokumentu nie jest do końca jasna. Tym bardziej, że po pobycie w Jarosławlu i rozmowach z Tuczkowym, Hierarcha był pewny w niechęci władz do Kościoła i jej nieustępliwości względem prześladowań. Igumen Damaskin (Orłowskij) pisze: „Gdy władyka przybył na wyspę, tekst deklaracji był już przyjęty przez większość hierarchów. Jednomyślny był z nimi i arcybiskup Iłarion, jednakże miał wątpliwość, czy właściwe będzie pouczanie strażnika tronu metropolity Siergija, po namyśle zgodził się, że ta odezwa będzie miała dla metropolity znaczenie porady, którą będzie mógł przyjąć lub nie”90. Działalność arcybiskupa Iłariona miała olbrzymie znaczenie w zachowaniu jedności kościelnej po tzw. deklaracji metropolity Siergija (Stragorodskiego) w lipcu 1927 roku. Jego wyrazista postawa i autorytet uchroniły przed kolejną wewnętrzną schizmą w RKP. Świadectwem tego były słowa biskupa Manuiła (Lemieszewskiego), który na propozycję wstąpienia do „josifian”91 odpowiedział następująco: „Jestem przedstawicielem ‘sołowieckiego’ episkopatu. Wszyscy razem jednogłośnie i jednomyślnie w liczbie 17 ludzi, pod przewodnictwem arcybiskupa Iłariona, przysięgaliśmy nie odłączać się od metropolity Siergija, bronić kościelnej jedności i nie przyłączać się do żadnej
88W. Cypin, Isstorija Russkoj Prawosławnoj Cerkwi. Sinodalnyj i nowiejszyj periody 1700-2005, Moskwa 2006, s.
416.
89Tamże, s. 418.
90Igumien Damaskin (Orłowskij), Muczeniki, ispowiedniki i podwiżniki błahoczestija Russkoj Prawosławnoj cerkwi
XX stolietija. Żiznieopisanija i matieriały k nim, kniga 4, s. 438.
91Josifianie (ros. iosiflianie) – schizma kościelna w RKP, powstała z dezaprobaty tzw. deklaracji metropolity Sergija (Stragorodskiego) z 29 lipca 1297 roku oraz wewnętrznych sporów wśród hierarchii; liderem ugrupowania był metropolita leningradzki Józef (Pietrowych); schizma nie uznawała ugodowej koncepcji RKP wobec władz radzieckich; prześladowani josifianie tworzyli tzw. kościół katakumbowy.
37
grupy awanturników. ‘Sołowiecki’ episkopat poręczył mi przekazanie tej informacji metropolicie Siergiju”92.
Kościelny autorytet przyszłego męczennika był nieraz fałszywie wykorzystywany. Przykładem tego mogą być dwa listy, których rzekomo autorem był arcybiskup Iłarion. Pierwszym przykładem była tzw.Odezwa (ros. zapiska) powstała w lutym 1926 roku, zaś opublikowana w sierpniu tego roku w zagranicznej prasie „Wozrożdienije”. Hierarcha apelował o natychmiastowe powołanie organu kościelnego i organizację soboru93. Kontekst i specyfika wypowiedzi odpowiadała osobie arcybiskupa, jednakże wątpliwym jest czas napisania Odezwy, jej bezosobowa forma oraz pomijanie istotnych kwestii z życia kościelnego m.in. schizmy grigoriewców. Drugim przykładem jest korespondencja z 22 października (4 listopada) 1926 roku, w której przedstawiony jest negatywny stosunek do sołowieckiego Memorandum oraz działalności metropolity Siergija94. List zawierał wiele kontrowersyjnych opinii dotyczących aktualnego życia kościelnego, które w żaden sposób nie mogły być wygłoszone przez arcybiskupa Iłariona. Powyższą manipulację demaskuje W. Cypin, który „autorem dyskusyjnego listu określa biskupa Iłariona (Bielskogo), który znalazł się w sołowieckim obozie w 1927 roku [...]”95.
W październiku 1929 roku, po zakończeniu zsyłki na Wyspy Sołowieckie, arcybiskupa Iłariona skazano na kolejne trzy lata więzienia. Tym razem miejscem odbywania kary miał być Kazachstan. Niestety, na etapie podróży poprzez liczne więzienia, Hieracha zaraził się tyfusem i skrajne wyczerpany dotarł jedynie do Leningradu96. Z dnia na dzień choroba nasilała się, powodując niewyobrażalne cierpienie Władyki. 15/28 grudnia w 1929 roku arcybiskup Iłarion w wieku czterdziestu trzech lat zasnął w Panu. Według archimandryty Fieodosija (Almazowa), przyczyną śmierci było otrucie, którego dokonano w szpitalu97. Dzięki staraniom metropolity leningradzkiego Sierafima (Cziczagowa), władza pozwoliła na ceremioniał pogrzebowy (ros.
otpiewanije) na cmentarzu Nowodziewiczego Monasteru Zmartwychwstania Pańskiego w
Leningradzie (ros. Woskresienskij nowodiewiczyj monastyr).
8 kwietnia 1998 roku Święty Synod RKP pozytywnie rozpatrzył inicjatywę kanonizacji arcybiskupa Iłariona. 10 maja 1999 roku w monasterze Spotkania Włodzimierskiej Ikony Bogurodzicy w Moskiwe przyłączono wybitnego Hierarchę do grona lokalnych świętych. W przededniu tych uroczystości, przeniesiono relikwie świętego z Petersburga do Moskwy, a
92Mitropolit S.-Peterburskij i Ładożskij Ioan (Snyczew), Mitropolit Manuił (Liemieszewskij). Biograficzeskij oczierk, Sankt-Pietiersburg 1993, s. 104.
93L.L. Regelson, Tragiedija Russkoj Cerkwi, Moskwa 1996, s. 395.
94Por. A. Gorbacziew, Żyzniopisanije..., http://www.pravoslavie.ru/67049.html (06.10.2016)
95W. Cypin, Russkaja Cerkow 1925-1938, Moskwa 1999, s. 105.
96Leningrad – nazwa Petersburga funkcjonująca w latach 1924-1991.
38
następnie umiejscowiono je w głównej świątyni monasteru. Ceremonii liturgicznej przewodniczył patriarcha moskiewski i całej Rusi Aleksy II. W 2000 roku Jubileuszowy Sobór Biskupów RKP (ros. Archijerejskij sobor) włączył św. Iłariona w ogólnokościelny kult nowomęczenników i wyznawców rosyjskich (ros. nowomuczeniki i ispowiedniki rosijskija). 25 maja 2017 roku w dniu święta Wniebowstąpienia Pańskiego relikwie św. Iłariona zostały przeniesione do nowo konsekrowanej świątyni monasteru ku czci Zmartwychwstania Pańskiego oraz nowomęczenników i wyznawców rosyjskich. W miejscowości Leer (Niemcy) funkcjonuje parafia prawosławna ku czci św. Iłariona, wchodząca w skład berlińskiej diecezji Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.
* * *
Św. Iłarion (Troicki) może służyć za przykład człowieka, który całkowicie ukierunkował swe życie służbie Kościołowi. Zrozumienie osoby i posługi Hierarchy wymaga znajomości formacji duchowej jaka była jego udziałem. Stopniowo bowiem coraz głębiej wchodził on w misterium Kościoła (ros. wocerkowlenije). Bogactwo duchowego wychowania w domu rodzinnym oraz w szkołach cerkiewnych stanowiło dobry grunt, na którym można było nieustannie umacniać się w miłości do Boga i ludzi. Okres pracy naukowej w Moskiewskiej Akademii Duchowej zaowocował przejrzystym i krytycznym myśleniem Świętego, które znalazło swój wyraz praktyczny w ponad pięćdziesięciu publikacjach naukowych i popularnonaukowych. Ziarno zasiane przez licznych przewodników duchowych wydało swój plon w okresie trudnych lat zsyłek i prześladowań.
Życie św. Iłariona (Troickiego) jest świadectwem eklezjalnego wychowania, które uzdalniało do służby powierzonej trzodzie wiernych. Dla prawosławnych chrześcijan szczególnie istotne wydaje się być świadectwo Hierarchy o wierze i miłości do Boga w Trójcy Przenajświętszych Osób przejawianej zwłaszcza w okresie zesłania na Wyspy Sołowieckie. Poszczególne etapy życia św. Iłariona stanowią żywą inspirację do refleksji nad sensem i celem chrześcijańskiego życia oraz nad doświadczeniem trwania we wspólnocie eklezjalnej.
39
ROZDZIAŁ DRUGI
PODSTAWY EKLEZJOLOGII ŚW. IŁARIONA
Odkrywanie Kim jest Bóg oraz wnikanie w misterium Kościoła jest zadaniem, przed którym postawiony jest każdy chrześcijanin. W dniu narodzin „z wody i ducha” wierni przyjmują dary Ducha Świętego, które mają pomnażać jak ewangeliczni słudzy ku chwale Boga w Trójcy Przenajświętszych Osób (por. Mt 25,14-30).
Wejście we wspólnotę Kościoła wiąże się z nieustannym procesem poznawania Dobrej Nowiny. Chrześcijanin jest tym, który nigdy nie jest wystarczająco nasycony dialogiem z Bogiem. Bóg jako Trójca Przenajświętszych Osób, aczkolwiek niepoznawalny w Swej istocie (gr. ousia), daje się jednak poznawać w niestworzonych energiach. Na drodze modlitwy i ascezy chrześcijanin może zostać obdarzonym darem wyciszenia duchowego (gr. hezychia). Poznanie teologiczne jest nierozerwalnie związane z doświadczeniem modlitewno-ascetycznym. Ewagriusz z Pontu wyraził tę tajemnicę słowami: „Jeżeli jesteś teologiem, będziesz prawdziwie się modlił, a jeśli prawdziwie się modlisz, jesteś teologiem”. Poznawanie Boga dokonuje się w indywidualnej i wspólnotowej modlitwie. Teologia prawosławna podkreśla rolę eklezjalnego poznania, które ma miejsce w misteriach Kościoła. Wspólnotowa modlitwa nie staje w opozycji do modlitwy indywidualnej, gdyż poznawanie Boga wymaga zarówno osobistej, jak i wspólnotowej modlitwy w ramach jednego, świętego, soborowego i apostolskiego Kościoła.
Teologiczna działalność św. Iłariona (Troickiego) wynikała z modlitewnego doświadczenia Boga. Hierarcha był wszak profesorem Moskiewskiej Akademii Duchownej, nauczał też jako pracownik dydaktyczny Katedry Pisma Świętego Nowego Testamentu. Liczne wykłady, recenzowanie prac, prelekcje i kursy stanowiły przestrzeń do rozwijania talentu i zainteresowań. Św. Iłarion był jednak nie tylko teologiem-wykładowcą, ale również mnichem i biskupem. Gorliwie wypełniając różnorodne obowiązki akademickie traktował je jako środki formacji duchowej. W formacji tej za sprawę ważną uznawał uczestnictwo w nabożeństwach, a w szczególności w całonocnych czuwaniach i Boskich Liturgiach, które sprawowane były w Monasterze Sretieńskim. Duchowe życie św. Iłariona polegało na nieustannej ascezie, czytaniu Pisma Świętego oraz duchowej lekturze. Święty łączył teorię z praktyką, teologię z modlitwą, życie profesorskie z życiem kapłańskim.
Centralne miejsce wśród zainteresowań św. Iłariona zajmowała nauka o Kościele. Większość prac Teologa dotyczyła zagadnień eklezjologicznych. Fundamentalna publikacja Zarys
40
historii dogmatu o Kościele (ros. Oczierki iz istorii dogmata o Cerkwi) stanowiła pomimo tytułu
kompleksową prezentację eklezjologiczną. Św. Iłarion w swym życiu i pracy twórczej łączył przecież orthodoksję z orthopraksją. Według niego nauczanie o Kościele ma być zaproszeniem do doświadczania Kościoła – „chodź i zobacz” (J 1, 46). Eklezjologiczna koncentracja myśli naukowej Świętego znajduje swe uzasadnienie w soteriologicznym wymiarze eklezjalnym. Nie można wszak żyć poza Kościołem, gdyż prawdziwe Życie znajduje się tylko i wyłącznie w Nim, który jest Ciałem Chrystusa, zbudowanym na fundamencie śmierci i zmartwychwstaniu Zbawiciela, kategoriach które otwierają wierzącym wrota Królestwa Bożego.
Św. Iłarion nauczał o tym, co Bóg objawił człowiekowi w misterium Kościoła. Teolog podkreślał znaczenie eklezjalnego doświadczenia w pojęciu jedności, której archetypem jest tajemnica Przenajświętszych Osób Trójcy Świętej. Obraz Boży w człowieku jest zalążkiem jedności, która miała być urzeczywistniana poprzez upodobnianie się do Boga. Grzech zniekształcił ludzką naturę i wprowadził podział w relacjach Bóg i człowiek, kosmos i człowiek, człowiek i jego bliźni. Choroba grzechu wdarła się w antropologiczną harmonię stworzenia na „obraz i podobieństwo”, w wyniku czego, człowiek stał się obcy samemu sobie. Z Betlejem przyszło uzdrowienie w osobie Bogoczłowieka Jezusa Chrystusa. Bóg przyszedł na świat, aby zbawić człowieka. Uzdrawiającemu procesowi poddana została skażona natura ludzka. Poprzez Wcielenie, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa dokonuje się uwolnienie z sideł grzechu i panowania śmierci. Zbawiciel poprzez narodziny i bogoczłowieczeństwo, życie i walkę z grzechem oraz śmierć i zmartwychwstanie rekapituluje całość stworzenia. Poprzez proces rekapitulacji wejście w eklezjalne misterium uczestnictwa nabiera nowych znaczeń nie tylko w kontekście wiary, lecz także w jakości uzdrowienia. Członek Ciała Chrystusa de natura rei jednoczy się z Duchem Świętym znajdując w Nim moc wspólnego budowania (por. 1 Kor 14).
W niniejszym rozdziale podjęta zostanie analiza eklezjologicznego nauczania św. Iłariona Troickiego. Bogactwo treści teologicznych ujęto w trzech kontekstach: trynitarnym, chrystologicznym i pneumatologicznym.