Współistotność Trójcy Świętej a jedność wszystkich ludzi

Trójca Święta stanowi archetyp jedności. To sformułowanie potęguje znaczenie dogmatu trynitarnego dla prawidłowego życia chrześcijanina. Św. Iłarion Troicki w swych teologicznych rozważaniach podkreślał rolę jaką pełniTrójca Święta w budowaniu jedności chrześcijan. Stwierdza: „chrześcijaństwo to życie, w którym oddzielne osoby jednoczą się w takiej mierze, iż jedność tę upodobnić można do istoty jedności Osób Trójcy Świętej”98.

W teologicznej koncepcji Hierarchy ma miejsce manifestacja jedności człowieczeństwa w doskonałej jedności Trójcy Świętej. Wnikliwa analiza tego zagadnienia umożliwiła Świętemu konsekwentną pracę nad umocnieniem jedności Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w dobie rozłamów i schizm99.

Dla św. Iłariona szczególnie istotne znaczenie miało podkreślanie ponadziemskiego modelu jedności chrześcijan. Teolog zaznacza: „Chrystus zbudował Kościół, nową społeczność ludzi, w której powinni oni łączyć się między sobą jakąś wyjątkową, wewnętrzną i duchową jednością”100. Tak zasugerowana jedność w wymiarze antropologicznym nie posiada swego źródła oraz fundamentu w ziemskich koncepcjach czy przemyśleniach. Ponadto, sposoby jedności praktykowane w społeczeństwach świeckich nie przenikają w głąb istot ludzkich, a jedynie dotykają pewnych sfer zewnętrznej ezgystencji. „Królestwo Chrystusa nie jest tym samym, co królestwa ziemskie, gdzie ludzie połączeni są sztuką jurydycznych norm, w tym samym czasie będąc w pełni podzieleni całą swą istotą, całą swą moralną naturą”101. W związku z tym, jedynym,

98Św. Iłarion Troicki, Oczerki iz istorii dogmata o cerkwi, w: tenże, Tworenija, t. 1, Moskwa 2004, s. 65.

99Por. M. Maszkiewcz, Mistyka i rewolucja. Aleksander Wwiedeński i jego koncepcja roli cerkwi w państwie

komunistycznym, Kraków 1995, s. 75-105; T. Pikus, Rosyjski Kościół Prawosławny i rewolucja październikowa,

„Warszawskie Studia Teologiczne” X/1997, s. 259-261, K. Pawełczyk-Dura, Rosyjski ruch obnowicielski, „Elpis” XV(XXVI), z. 27(40)2013, s. 207-214.

100Św. Iłarion Troicki, Trijedinstwo Bożestwa i jedinstwo czełowieczestwa, w: tenże, Tworenija, t. 2, Moskwa 2004, s. 80.

42

pełnym i doskonałym wzorcem jedności jest ta, która ma miejsce w życiu Trójcy Przenajświętszych Osób.

Według św. Iłariona ideałem jedności człowieczeństwa jest odwieczna Jedność Trynitarna – „Bóstwo – Trójca w Jednym”102. Apogeum Bożego Objawienia we wspaniały sposób oddają słowa św. Grzegorza Teologa, który głosi: „Od samego początku Jedność przeszła w Podwójność i ustaliła się w Trójcy”103. Z uwagi na powyższe stwierdzenia nieodzowna wydaje się analiza historycznego rozwoju dogmatu trynitarnego. Przed wielkim wyzwaniem stanął Kościół, gdy po raz pierwszy musiał dotknąć dogmatycznie tajemnicy Trójcy Świętej. Obrona Ortodoksji w tym wypadku miała fundamentalne znaczenie, gdyż dotyczyła samego sedna formującego się organizmu kościelnego. Nadrzędnym celem apologetycznym było wykazanie antynomii dogmatu Świętej Trójcy, która ukazuje w Bogu – jedność i wielość, identyczność i różnicę. Nie dokonało się to natychmiast, można powiedzieć, że Kościół stopniowo rozwijał, a wręcz dorastał do teologicznego sformułowania Objawienia Bożego w zakresie trynitarnym104.

W początkowym stadium tego cyklu szczególnie ważny był głos Tertuliana, który jako pierwszy używa słowa „Trójca” (w porządku ekonomii zbawienia)105. Apologeta pisze: „A przecież Jeden jest także wszystkim, skoro wszystko pochodzi z jednego (naturalnie z racji jedności substancji), lecz mimo to należy wiernie strzec tajemnicy ekonomii rozkładającej ową jedność na trójcę: Ojca, Syna i Ducha; trzech jednak nie co do stanu, ale co do stopnia, nie pod względem substancji, a pod względem formy, nie co do mocy, lecz co do postaci”106. W takim samym pojmowaniu o Trójcy Świętej pisali św. Ireneusz z Lyonu107 i św. Hipolit Rzymski¹⁰⁸. Wspomniani wyżej Ojcowie Kościoła przedstawialiścisłą relację zachodzącą między omawianym a Bożym planem zbawienia.

Prekursorem rozważań nad wewnętrznym życiem w Trójcy Przenajświętszych Osób był św. Atanazy Wielki, biskup Aleksandrii. Hierarcha w swych teologicznych pracach szczególnie podkreślał Ich jedność i niepodzielność. „Jak bowiem istnieje jeden chrzest udzielany w imię Ojca

102Tamże.

103Św. Grzegorz Teolog, Mowa 29, 2, w: tenże, Mowy Wybrane, Warszawa 1961, s. 313.

104Por. J.N.F. Kelly, Początki doktryny chrześcijańskiej, przeł. J. Mrukówna, Warszawa 1988, s. 71-109, 191-210.

105Tamże, s. 92.

106Tertulian, Przeciw Prakseaszowi, II, w: Trójca Święta: Tertulian, Przeciw Prokseaszowi; Hipolit, Przeciw

Noteosowi, przeł. E. Buszewicz, S. Kalinkowski , Kraków 1997, s. 38.

107Por. św. Ireneusz z Lyonu, Wykład nauki apostolskiej 6, przeł. W. Myszor, Kraków 1997, s. 28: „Bóg Ojciec niestworzony, niepojęty, niewidzialny, jeden Bóg, stwórca wszystkiego: to pierwszy artykuł naszej wiary. Drugi artykuł zaś to: Słowo Boże, Syn Boży, Jezus Chrystus, nasz Pan, który objawił się prorokom według właściwości ich prorokowania i według stanu zrządzenia Ojca, przez którego wszystko się stało”.

108Św. Hipolit Rzymski, Przeciw Noetosowi 14, w: Trójca Święta: Tertulian, Przeciw Prokseaszowi; Hipolit, Przeciw

Noteosowi, s. 97: „Nie mówię o dwóch Bogach, lecz o jednym! Mowię jednak o dwóch osobach i o trzeciej – o Bożym

43

i Syna, i Ducha Świętego, i jedna jest wiara w Trójcę – wedle słów Apostoła, tak też Święta Trójca, istniejąca w sobie i wewnętrznie zjednoczona, nie zawiera wewnętrznie żadnego elementu stworzonego. Niepodzielna jest jedność Trójcy i jedna jest wiara, która jej dotyczy”109. Szczególną zasługą świętego było trwałe umiejscowienie terminu „współistotny” (gr. homoousios) w kategoriach teologicznych.

Tryumfem Ortodoksji w odniesieniu do rozwoju myśli teologicznej dotyczącej Trójcy Świętej jest działalność Ojców Kapadockich. Mianem tym określani są św. Bazyli Wielki, św. Grzegorz Teolog i św. Grzegorz z Nyssy. W szczególny sposób na ich pracę i dzieło zwracał uwagę Włodzimierz Łosski: „nie była to racjonalizacja chrześcijaństwa, ale chrystianizacja rozumu, przekształcenie filozofii w kontemplację, nasycenie myśli tajemnicą, która nie jest jakimś ukrywanym przed wszystkimi sekretem, ale niewyczerpaną światłością”¹¹⁰. Ważnym wkładem Ojców w rozwój dogmatu było zastosowanie odpowiedniej terminologii, która z jednej strony podkreślałaby jedną istotę Bożą (monadę), zaś z drugiej wyraźnie przedstawiała rozróżnienie osobowe (triadę). Dla określenia wspólnej i jednej naturyTrójcy Przenajświętszych Osób zastosowano termin ousia, dla rozróżnienia osobowego zaś - hipostaza. J. Meyendorf objaśniał: „Tak więc w Bogu jest jedna istota, lecz trzy hipostazy są osobowymi tożsamościami, w swym osobowym bycie niedającymi się do siebie zredukować”111.

Św. Grzegorz Teolog, piewca Świętej Trójcy głosił: „Była światłość prawdziwa, która

oświeca każdego człowieka przychodzącego na ten świat – Ojciec. Była światłość prawdziwa,

która oświeca każdego człowieka przychodzącego na ten świat – Syn. Była światłość prawdziwa, która oświeca każdego człowieka przychodzącego na ten świat – nowy Pocieszyciel. Była, i była, i była – ale jedno było. Światłość, i światłość, i światłość – ale jedna światłość i jeden Bóg. [...] A teraz my widzieliśmy, i ogłaszamy zwięzłe i proste streszczenie całej nauki o Trójcy Świętej, ujmując rzecz w sposób następujący: ze Światłości-Ojca Światłość Syna w Światłości – Duchu Świętym”112. Dogmat trynitarny jest pieczęcią całego życia prawosławnego chrześcijanina. W imię Trójcy Świętej dokonuje się włączanie człowieka w organizm Kościoła. Śpiew Trysagionu w celebracji obrzędu pogrzebu wieńczy ziemskie pielgrzymowanie. Celem całości życia liturgiczno-sakramentalnego jest nieustanne upodabnianie się do Boga w Trójcy Przenajświętszych Osób. W ten sposób dogmat trynitarny przenika wszelkie możliwe aspekty życia oraz antropologiczną konstrukcję jednostek. Metropolita Kallistos Ware podkreśla, że

109Św. Atanazy Wielki, Listy do Serapiona, I, 30, przeł. S. Kalinkowski, Kraków 1996, s. 103.

110W. Łosski, Teologia dogmatyczna, przeł. H. Paprocki, Białystok 2000, s. 20.

111J. Meyendorf, Teologia bizantyjska, przeł. J. Prokopiuk, Kraków 2007, s. 172.

44

„uczynione na obraz Boga Trójcy istoty ludzkie są powołane do odtworzenia na ziemi tej tajemnicy wzajemnej miłości, którą Trójca żyje w niebie”113

Św. Iłarion Troicki w prezentacji archetypu trynitarnej jedności nieprzerwanie kierował się kluczem patrystycznym i duchowym wymiarem nauczania Ojców. Hierarcha zresztą w całokształcie teologicznej działalności jawił się być spadkobiercą doświadczenia Ojców Kościoła. Każdy element teologicznych rozważań osadzał na nauce i modlitewnym doświadczeniu nauczycieli kościelnych. W koncepcji omawianego zagadnienia szczególną uwagę kierował na takich ojców jak św. Cyprian z Kartaginy, św. Bazyli Wielki, św. Grzegorz z Nyssy oraz św. Cyryl Aleksandryjski.

Istotne miejsce w prezentacji trynitarnej jedności chrześcijan miała arcykapłańska modlitwa Zbawiciela (J 17, 1-26), gdyż to właśnie ona, zdaniem św. Iłariona potwierdza świadomość chrystusową odnoszącą się do jedności Osób Trójcy Świętej. Hierarcha pisze: „Wśród ziemskich przedmiotów nie znalazł się ani jeden, z którym można byłoby porównać nowe zgromadzenie zbawionych ludzi. Na ziemi nie ma jedności, z którą można zrównać jedność kościelną. Taka jedność znalazła się tylko w Niebie. Tam nieporównywalna miłość Ojca, Syna i Ducha Świętego jednoczy trzy Osoby w Jedną Istotę, a nie są to trzej Bogowie, lecz Jeden Bóg, żyjący trójjedynym życiem”114.

W nawiązaniu do wypowiedzi św. Cypriana z Kartaginy, św. Iłarion podkreślał najwyższy obraz jedności wynikający z dogmatu trynitarnego, tak nauczając: „Mówi Pan: Ja i Ojciec jedno

jesteśmy; a na innym miejscu napisane jest o Ojcu, Synu i Duchu Świętym: A ci trzej jedno są.

Kto sądzi, aby ta jedność, z mocy Boskiej pochodząca, i z tajemnicami niebieskimi ściśle połączona, w Kościele rozerwana i różnością zdań przeciwnych podzielona być mogła? Kto się w tej jedności nie trzyma, ten się nie trzyma prawa Bożego, ten nie trzyma się wiary w Ojca i Syna, ten nie ma żywota i zbawienia”115. Jedność Przenajświętycznych Osób Trójcy Świętej stanowi najdoskonalszy obraz jedności do odwzorowania przez ludzi na ziemi. Według św. Iłariona życie Kościoła jest odbiciem życia Osób Trójcy Świętej. „W taki sposób dla św. Cypriana jedność Osób Trójcy Świętej jest fundamentem jedności kościelnej. Wola Boża jest taka, aby w Kościele ludzie przebywali w takiej jedności, w jakiej przebywają odwiecznie Trzy Osoby Boskiej Trójcy [...]”116. Jedność, której źródłem jest Trójca Święta to największa tajemnica. Archimandryta Bazyli (Gondikakis) pisał: „Początek i centrum całego świata widzialnego i niewidzialnego jest jeden.

113K. Ware, Prawosławna droga, przeł. siostra Nikolaia, Białystok 1999, s. 42.

114Św. Iłarion Troicki, Christianstwa niet biez cerkwi, w: tenże, Tworenija, t. 2, Moskwa 2004, s. 200.

115Św. Cyprian z Kartaginy, O jedności kościoła katolickiego 6, http://www.ultramontes.pl (19.06.2017)

45

Jeden też jest sposób prawdziwego jednoczenia i istnienia: to sposób życia Świętej Trójcy. [...] – nie ma innego sposobu na prawdziwe i przynoszące owoce życie”117.

W modlitwie arcykapłańskiej swoistą wyjątkość stanowią fragmenty dotyczące współistotności Ojca i Syna – „Wszystko, co jest moje, jest Twoje, a to, co Twoje jest moje” (J 17, 10); „aby byli jedno jak My” (J 17, 11); „Podobnie jak Ty, Ojcze, we Mnie, a Ja w Tobie” (J 17, 21); „podobnie jak My jedno jesteśmy” (J 17, 22). Apogeum sporów dotyczących współistotności Boga Ojca i Boga Syna przypada na czasy św. Atanazego Wielkiego i herezji ariańskiej. Św. Iłarion podkreślał olbrzymią rolę obrony ortodoksyjnej wiary w Trójcę Świętą, jaka miała miejsce w IV wieku. „W czasie ogólnego napięcia kościelnego życia wszyscy dobrze rozumieli, że z zniekształceniem prawdy Trójcy Świętej nieodzownie przestanie istnieć moralne życie ludzkości, któro będzie wówczas pozbawione nadziei na odnowienie i odrodzenie, albowiem nie może człowiek stać się nieśmiertelnym i niezniszczalnym bez wcielenia Nieśmiertelnego i Niezniszczalnego Jednorodzonego Bożego Syna, Współistotnego Bogu Ojcu”¹¹⁸. Dogmat Trójcy Świętej umożliwia ludziom przystąpienie do Żywego Boga. Bez świadomości, że Jezus Chrystus jest Bogiem, w pełni natury współistotnym Ojcu, całość nowego życia w Kościele traci swój sens, a nadzieja zbawienia zostaje utracona. Św. Atanazy Wielki głosił: „[...] zrodzenie Syna z Ojca jest innej natury, niż [rodzenie] ludzkie, Syn jest nie tylko podobny, lecz nierozdzielny od istoty Ojca. On i Ojciec są jedno – jak sam powiedział – bowiem zawsze Logos jest w Ojcu i Ojciec w Logosie, tak jak to jest z odblaskiem i światłem [...]. Dlatego synod, rozumując w ten sposób, słusznie napisał „współistotny”, aby obalić złośliwość herektyków [...]”119.

Odrzucenie podstawowej prawdy Kościoła o współistotności Osób Trójcy Świętej redukuje fundament moralności. Bez umacniania chrześcijańskiego życia w oparciu o dogmat trynitarny wszelki akt moralny przybiera formę zewnętrznej dobroci, a nie wewnętrznego przemienienia w Dobroć. Św. Iłarion głosił nierozerwalną więź dogmatu, Kościoła i moralnego życia ludzi. Hierarcha stwierdzał, że moralność chrześcijańska jest: „moralnym następstwem dogmatu o Trójcy Świętej, następstwem, wywodzącym się z nauczania o Kościele. Prawda Kościoła stoi jakby pomiędzy dogmatem o Świętej Trójcy i chrześcijańskim, moralnym nauczaniem”120. Konkludując, dogmat trynitarny jest warunkiem chrześcijańskiej moralności oraz stanowi jedyne źródło autentycznej moralności. P. Evdokimow, zaznaczał, że tylko w ten sposób

117Archimandryta Bazyli (Gondikakis), Hymn wejścia. Elementy doświadczenia liturgicznego sakramentu jedności w

prawosławiu, przeł. M. Ławreszuk, Białystok 2015, s. 68.

118Tamże, s. 83.

119Św. Atanazy Wielki, O dekretach soboru nicejskiego 20, przeł. P.M. Szewczyk, Kraków 2011, s. 22.

46

„prawda dogmatu trynitarnego staje się kanonem, prawdą ludzkiej egzystencji, którą każdy powinien realizować w swym życiu osobistym i społecznym”121.

„Zbawiona ludzkość, to jest Kościół, powinna być jednością w wielości”122 – podkreślał św. Iłarion. Dodawał również: „W Kościele jest wiele osób, ale natura ich jest jedna, a sam Kościół jest jednością w wielości, gdzie oddzielne osoby – są tylko nosicielami jednej natury bez podziału między sobą”123. Przy jednoczesnym posiadaniu wspólnej natury, człowiek nie zatraca własnej, osobowej tożsamości. Tym bardziej, że pełne pojmowanie osoby odbywa się w ścisłym związku z dogmatem trynitarnym.

Za istotny w nauczaniu Świętego Hierarchy uznać wypada apel o odwzorowywanie przez chrześcijan miłości Osób Trójcy Świętej i ukierunkowywanie swego życia na Boską Triadę. Teolog pisał: „Ludzie którzy wstąpili do Kościoła i umiłowali jeden drugiego, podobni są trzem Osobom Trójcy Świętej, Która Ich miłość jednoczy w Jedną Istotę. Kościół jest jakby współistotnością licznych osób, budowaną w ich wspólnej miłości jeden do drugiego”124. Wspólnota ludzi w Kościele powinna odzwierciedlać antynomię jedności i zróżnicowania Boga w Trójcy Przenajświętszych Osób. Metr. Kallistos Ware nawoływał: „Każda grupa społeczna – rodzina, parafia, diecezja, sobór lokalny, szkoła, biuro, zakład pracy, naród – ma swoje powołanie do tego, aby przeształcić się dzięki łasce w żywą ikonę Boskiej perichoresis”125.

Analiza pojęcia jedności, której obrazem jest Trójca Święta, domaga się uznania za rzecz istotną podkreślenie wyjątkowości i niepowtarzalności trynitarnej. Idąc za pouczeniami św. Cyryla Aleksandryjskiego, św. Iłarion pisał: „Św. Cyryl [...] stwierdza różnicę między jednością Osób Trójcy Świętej, a jednością naśladowców Chrystusa, dlatego że między Bóstwem, a ludzkością istnieje bezgraniczna przepaść, zaś z niedoskonałości naszej natury nie wolno czynić kanonu dla Boga. Jednakże jedność natury Osób Trójcy Świętej w swoim moralnym następstwie powinna sprawić jedność duszy i jedność wierzących”126. Oczywiste jest, że ideał wewnętrznej jedności Osób Trójcu Świętej pozostaje poza możliwościami człowieka, gdyż Bóg jest w swej naturze niepoznawalny. Transcendentość Boga w swej naturze nie zamyka jednak drogi poznania Żywego Boga w Jego energiach, działaniu. Autorem wyrazistego komentarza do tego zagadnienia był św. Atanazy Wielki, który pisał następująco: „Zatem powiedział: ‘Aby byli jedno, tak jak My’ nie w tym celu, abyśmy stali się jak On, lecz abyśmy jak On, Logos, jest we własnym Ojcu, tak i my,

121P. Evdokimow, Prawosławna wizja teologii moralnej, przeł. W. Szymona, Kraków 2012, s. 140.

122Św. Iłarion Troicki, Trijedinstwo, s. 80.

123Tamże, s. 85.

124Św. Iłarion Troicki, Christianstwa niet biez cerkwi, s. 200.

125Bp K. Ware, Człowiek jako ikona Trójcy Świętej, w: K. Leśniewski (red.), Prawosławie. Światło ze wschodu., Lublin 2009, s. 162.

47

biorąc go za przykład i wpatrując się w Niego, stali się dla siebie nawzajem jedno przez jedność serca i ducha, aby nie było w nas niezgody, jak w przypadku Koryntian, lecz abyśmy myśleli tak samo, jak tych pięciuset opisanych w Dziejach Apostolskich, którzy istnieli jakoby kto jeden”127. Wobec tego, życie według obrazu jedności Osób Trójcy Świętej urzeczywistnia się w jedności ducha i serca. Konsekwencją powyższego nauczania jest stwierdzenie, że „Kościół jako całość jest ikoną Boga Trójcy, odtwarzającą na ziemi misterium jedności w odmienności”128.